07.12.1966
Sameinað þing: 15. fundur, 87. löggjafarþing.
Sjá dálk 227 í D-deild Alþingistíðinda. (2292)
15. mál, héraðsdómaskipan
Forsrh. (Bjarni Benediktsson):
Herra forseti. Ég vil einungis staðfesta það, sem hv. 1. flm., 4. þm. Sunnl., sagði hér áðan, að ég lét uppi þá skoðun mína á síðasta þingi, að það mál, sem hér er hreyft, sé með hinum merkustu málum, sem fyrir Alþ liggi, og þurfi rækilegrar athugunar. Auðvitað er það svo, að höfuðvandamálið, það að skapa dómarastétt í landinu, sem sinni ekki öðrum störfum, verður ekki leyst eins og fram kemur í till. og málflutningi hv. þm. nema með því að stækka mjög dómhéruðin frá því, sem nú hefur verið um langa hríð. Menn hafa gert sér þess grein áratugum saman og e.t.v. langur, að sú skipun, sem við höfum, að blanda saman dómarastörfum og framkvæmdastörfum með þeim hætti, sem gert er, er síður en svo æskileg. En ástæðan til þess, að menn hafa ekki viljað taka upp það, sem formlega og réttaslega er öruggast, að láta dómarana einungis sinna dómarastörfum, eins og víðast
hvar annars staðar er, — ástæðan til þess er sú, að það mundi leiða til þess, að dómarastöðurnar mundu að mestu eða öllu hverfa úr strjálbýll og til hinna þéttbýlli staða, vegna þess einfaldlega, að úti í strjálbýlinu er ekki nóg starf fyrir þann dómarafjölda, sem nú er. Og sannast að segja, eins og skýrslurnar, sem nú liggja fyrir og voru hér til umr. áður, auðveldlega sýna fram á, er mikill fjöldi, yfirgnæfandi fjöldi allra dómsstarfa í landinu unninn hér í Reykjavík. En engum gæti komið til hugar, að það væri út af fyrir sig æskilegt eða hægt að gera umsvifalaust að flytja alla dómstóla í landinu hingað og láta dómastörfin þar vera einungis einhverja grein frá dómstólum, sem staðsettir eru hér. Málið er miklu flóknara en svo, að hægt sé að velja þá einföldu aðferð. En e.t.v. má finna þarna einhver millistig, eins og þessi till. bendir á, þó að ekki sé sýnt fram á, hvernig þau eigi að finnast.
Nú er það að vísu svo, og það er gott fyrir okkur að rifja það upp, að þegar við tölum um það, að víðast hvar annars staðar í vestrænum löndum sinni dómarar ekki öðru en dómarastörfum, eru þetta e.t.v. nokkrar ýkjur, og við gerum meira úr þessu en vert er, vegna þess að víða, t.d. í hinum brezka heimi, sem hefur verið talinn til fyrirmyndar í þessum efnum, er heill hópur ólöglærðra dómara. Venjulegir borgarar, sem til þess eru valdir, — þeir eru stundum kallaðir friðardómarar og stundum öðrum nöfnum, — þeir hafa verulegan hluta dómsstarfa með höndum, þannig að hin fastskipaða dómarastétt fjallar ekki nema um hin vandamestu mál, sem nánar eru tilgreind. Okkur hættir þannig stundum til að gera meira úr þessum mun heldur en vert er. Dómsstörf eru þess vegna, þótt með öðrum hætti sé en hér á landi, víða í höndum manna, sem hafa fleiri störf með höndum en dómarastörfin ein, þó að það séu ekki störf í ríkisins þágu eða sem umboðsmenn ríkisvaldsins á þann veg, sem við þekkjum.
Eins hygg ég, og ég vil láta það koma fram út af því, sem hv. 3. þm. Norðurl. v. sagði hér áðan út af skýrslu hæstv. dómsmrh., að þó að það sé rétt og staðfest í þeirri dómsmálaskýrslu, sem nú hefur verið lögð fram, að hér er töf á meðferð ýmissa mála og þau taka lengri tíma en við teljum æskilegt, þá er slíkt engan veginn neitt sérstakt íslenzkt fyrirbæri. Þetta þekkist í öllum löndum, sem ég hef spurnir af, að kvartað er undan því, að dómsmál gangi of seint. Það er sumpart af sömu ástæðum og hér, að það er ekki til æfður mannafli til þess að fjalla um málin. Ýmsar undirbúningsrannsóknir taka langan tíma. Menn muna t.d. eftir því, — það er handhægt dæmi að rifja þetta upp, — að fyrir nokkrum árum lentu íslenzkir skipverjar í máli, sem var sagt frá í blöðum vestanhafs, urðu þar vitni og var um tíma óttazt, að þeir yrðu hafðir fyrir sökum. Við sáum af meðferð þess máls, sem virtist þó tiltölulega einfalt, að það tók missiri, ef ekki tvö ár, er mér nær að halda, að meðhöndla það fyrir undirrétti í borg vestanhafs, þannig að ég hygg, að það sé nær alls staðar, hvar sem skoðað er, kvartað undan þessu sama, að dómsmálin taki of langan tíma, og við megum ekki halda, að það sé vegna okkar sérstaka slóðaskapar. Hitt er svo allt annað mál, að þó að þetta gangi alls staðar seint, eigum við ekki þar með að vera ánægðir með, að það gangi seint hjá okkur. Ég er ekki að halda því fram. En alla hluti verður þó að bera saman við það, sem gerist þar, sem þeir eru taldir til fyrirmyndar. Segja má, að a.m.k. bæði í norrænum löndum og í enskumælandi löndum er meðferð dómsmála talin til fyrirmyndar, en einnig þar er talað um það, að mál tefjist um of. — Það er rétt, að ég endurtaki, úr því að hv. þm. er kominn inn, að ég sagði, að ég hefði nokkuð við hans málflutning að athuga, að það er ekkert sérstakt íslenzkt fyrirbæri, að það sé kvartað undan því, að dómsmál gangi of seint, það má segja, að slíkt eigi sér stað alls staðar.
Varðandi annað, sem ég vil minnast á og hann gat um, að það kæmi ekki skýrt fram, hversu margar sakir hefðu fyrnzt, er það rétt. Ég hygg, að þessar skýrslur sýni það ekki. Ég hygg þó, að það megi sjá af skýrslunum, að það séu yfirleitt mjög lítilvægar sakir, sem hafi fyrnzt. Það er gerð grein fyrir því bæði hér í Reykjavík og á Akureyri, þar sem mestur málafjöldinn er. Ef meiri háttar sakir fyrnast, er þar um hrein embættisglöp að ræða, sem ekki er hægt að segja beinlínis um þessar minni háttar sakir, vegna þess að ástæðan til þess, að þær fyrnast, er yfirleitt sú, að erfitt er að hafa upp á þeim, sem fyrir sökum eru hafðir, og ekki er leggjandi í, ef brotið er mjög smátt, að hafa of mikinn kostnað í frammi til þess að elta manninn uppi, mann, sem kann að hafa gerzt sekur um eitthvert smábrot á Akureyri eða í Reykjavík, t.d. að láta bifreið sína standa á röngum stað, hjóla með öðrum hætti en skyldi og annað slíkt. Þetta eru auðvitað mál, sem eru kærð, en það sjá allir. að það eru viss takmörk fyrir, hversu langt er verjandi að ganga í að elta þá menn uppi, sem gerast ekki sekir um meiri afbrot en þessi. Þegar það hins vegar hefur komið fyrir, að dómsmrn. hafi orðið þess áskynja, að meiri háttar brot hafi fyrnzt, hefur ætíð verið gerður sérstakur reki að því og það tekið sem mjög alvarlegt skyldubrot hjá þeim embættismanni, sem um það hefur orðið sekur. Ég vil þess vegna fullyrða, að það sé út at fyrir sig ekki alvarlegur skavanki við okkar réttarfar.
Eins og ég segi, tel ég þessa till mjög merkilega og benda á alvarlega ágalla á okkar réttarfari, sem þó verður seint lagaður til fulls, vegna þess að ég hygg, að landsmenn uni því seint, að allt dómsvald verði flutt hingað til Reykjavíkur, eins og gera þyrfti í ríkum mæli, ef dómarastéttin ætti ekki að sinna öðru en dómsstörfum einum. Hitt tel ég sannast að segja vera meiri ágalla, sem er nokkuð skyldur þessu, en það er, að enn skuli haldast, að sami maður skuli vera ákærandi í máli, rannsóknardómari og kveði upp dóm. Þetta hefur helgazt af okkar sérstöku staðháttum hér á landi, en þarna er verulegur misbrestur á réttaröryggi. Fram hjá því komumst við ekki. Menn, hafa hingað til hopað frá því að leiðrétta þetta. Ég var með þær hugmyndir á sínum tíma, að það væri ástæða til að reyna að bæta úr þessu með því að koma upp kviðdómi og gera þannig álmenning einnig meira virkan í meðferð dómsmála en verið hefur. Tveir ágætir menn könnuðu það mál, Jónatan Hallvarðsson hæstaréttardómari og Þórður Björnsson, nú yfirsakadómari í Reykjavík. Þeir leggja á móti því, að kviðdómar verði teknir upp. Ég get út af fyrir sig fallizt á þeirra rök fyrir því, en það breytir ekki hinu, að meginvandamálið er eftir, að skilja þarna betur sundur en gert hefur verið, og það er vel hægt að láta almenning taka meiri þátt í meðferð dómsmála, þó að menn vilji ekki beinlínis taka upp kviðdóma, með því að hafa fjölskipaðs dóma, eins og við nú þekkjum þegar úr nokkrum málaflokkum. Það er hægt að minna á mál, þar sem sjódómur kemur til, verzlunardómur og annað slíkt. Þetta hygg ég, að ætti einnig að koma til athugunar við þá endurskoðun dómaskipunar, sem efnt er til.
Ég er sammála hv. 1. flm. um, að þetta er mjög vandasamt mál, viðurhlutamikið og erfitt að finna á því viðhlítandi lausn. En það er einmitt mikilsvert, að menn, sem þekkja vel til í framkvæmd þess, koma úr strjálbýlinu, eins og hv. 1. flm., skuli benda á þá nauðsyn, sem er á betri skipan þessara efna en nú er.