05.02.1968
Neðri deild: 57. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 635 í C-deild Alþingistíðinda. (2455)

114. mál, Háskóli Íslands

Flm. (Sigurður Bjarnason) :

Herra forseti. Enda þótt við Íslendingar eignuðumst fyrstir norrænna þjóða okkar eigin bókmenntir og skáldamál, verður sú staðreynd ekki sniðgengin, að blaðaútgáfa og blaðamennska er yngri okkar á meðal, en hjá flestum öðrum vestrænum þjóðum. Raunveruleg blaðamennska hefst hjá okkur fyrst árið 1773 með útgáfu tímaritsins Islandske Maaneds Tidender, sem var gefið út á dönsku, og kom aðeins út í þrjú ár. Tímarit þetta var fyrst og fremst fréttablað. Var það að mörgu leyti hið sæmilegasta á mælikvarða síns tíma. Nokkrum árum síðar byrjuðu íslenzkir stúdentar í Kaupmannahöfn að gefa út tímarit, sem náði nokkurri útbreiðslu hér á landi. Með upphafi sjálfstæðisbaráttunnar í byrjun 19. aldar hefst útgáfa fleiri tímarita, sem flestöll hafa það markmið að kynna nýja strauma á sviði frelsisbaráttu og uppbyggingar.

Um miðja 19. öld verður vart nýrra hræringa í íslenzku þjóðlífi. Þær koma einnig fram á sviði íslenzkrar blaðamennsku, og óhætt er að fullyrða, að hin gömlu tímarit frá þessum tíma hafi haft veruleg áhrif til örvunar frelsisbaráttunnar.

Árið 1848 má segja, að fyrsta eiginlega blaðið á Íslandi hafi verið stofnað. Var það Þjóðólfur, sem kom út tvisvar í mánuði. Í kjölfar hans komu síðan nokkur minni blöð og tímarit.

Næsti stórviðburðurinn í þróunarsögu blaðamennskunnar á Íslandi er stofnun Ísafoldar þjóðhátíðarárið 1874. Hefur Ísafold komið út svo að segja óslitið síðan, enda þótt hún hafi síðustu áratugi verið vikuútgáfa dagblaðs.

Fyrsta dagblaðið, sem hefur göngu sína á Íslandi er Vísir, sem stofnaður var árið 1910. Árið 1913 er Morgunblaðið stofnað, árið 1916 Tíminn, árið 1919 Alþýðublaðið og árið 1936 Þjóðviljinn. Hér á Íslandi eru því nú gefin út 5 dagblöð, en samtals munu koma hér út 230–240 blöð og tímarit. Það mun því hiklaust óhætt að fullyrða, að Íslendingar séu meðal mestu blaðlesandi þjóða, enda hefur það komið fram í alþjóðlegum skýrslum um þessi efni.

Þegar á það er litið, hve rík áhrif blaða og annarra fjölmiðlunartækja eru í nútímaþjóðfélagi, verður auðsætt, að mikið veltur á því, að þeir, sem við þau starfa, séu vel menntaðir og hæfir menn. Þess vegna sætir það engri furðu, að innan samtaka íslenzkra blaðamanna hefur um langt skeið ríkt mikill áhugi á bættri menntunaraðstöðu blaðamanna hér á landi. Hefur Blaðamannafélag Íslands tekið málið upp á þeim grundvelli, að stofna skuli til kennslu í blaðamennsku við Háskóla Íslands. Tók stjórn Blaðamannafélags Íslands þetta mál upp við menntmrh. í bréfi, er hún ritaði honum 16. ágúst árið 1966. Beiddist stjórn Blaðamannafélagsins aðstoðar menntmrn. við, að upp verði tekið námskeið í blaðamennsku við Háskóla Íslands. Í þessu bréfi til hæstv. menntmrh. kemst stjórn Blaðamannafélagsins m.a. að orði á þessa leið:

„Eins og yður er kunnugt, er blaðamennska nú orðin sérstök námsgrein við flesta háskóla. Enn mun það eiga langt í land, að slík deild komist upp hér, þótt hennar sé brýn þörf og kemur þar margt til. Blaðamennska og blöð eru þó sízt lítilvægari þáttur í þjóðfélaginu hér á Íslandi en annars staðar, þar sem óvíða eða hvergi eru gefin út fleiri blöð að tiltölu en hér á landi. Enginn vafi leikur á því, að blöðin eru mjög áhrifarík hér á landi hvað snertir skoðanamyndun og þróun íslenzks máls og málfars. Blöðin eru gagnrýnd óspart fyrir það, sem aflaga fer. Því miður er sú gagnrýni oftast réttmæt, því að hér fer fleira úrskeiðis hjá blöðunum, en í sambærilegum erlendum blöðum. Það er afar mikilvægt fyrir jákvæða þróun íslenzkrar menningar, að unnið sé að því að sníða þá agnúa af, sem á íslenzkum blöðum og blaða, mennsku eru. Aukin menntun blaðamanna og haldbetri eru þar undirstöðuatriði. Blaðamannafélagið hefur freistað þess að fá inn í kjarasamninga félagsins við útgefendur ákvæði um lágmarksmenntun blaðamanna, en án árangurs. Vildi félagið, að stúdentspróf yrði skilyrði fyrir ráðningu blaðamanns eða önnur menntun, er stjórn félagsins teldi sambærilega og fullnægjandi. Námskeið í blaðamennsku, þótt stutt væri í fyrstu, 5–7 daga, myndu geta hætt hér verulega úr. Auk þeirrar fræðslu, sem þátttakendur nytu, væri hagræðið af slíkum námskeiðum e. t. v. ekki sízt það, að ritstjórar blaðanna gætu kynnzt því fólki, sem sækti námskeiðin og áhuga hefðu á blaðamennsku, og ættu þeir því mun auðveldara með að ráða sér áhugasama og hæfa starfsmenn.“

Þetta bréf stjórnar Blaðamannafélagsins sendi menntmrn. síðan háskólanum til umsagnar. Sendi háskólarektor það til deildarforseta heimspekideildar, sem síðan samdi álitsgerð um málið. Í álitsgerð þessari, sem dr. Halldór Halldórsson samdi, er m.a. komizt að orði á þessa leið:

„1. Ég tel mikla nauðsyn bera til, að haldin verði við og við námskeið fyrir blaðamenn, helzt kvöldnámskeið, og þau skipulögð af reyndum blaðamönnum eða blaðamönnum, sem sótt hafa slík námskeið erlendis eða tekið fullkomin háskólapróf í blaðamennsku. Til greina kæmi svo, eftir að reynsla hefur fengizt á slíkum námskeiðum, að stofna til blaðamannaskóla eða gera blaðamennsku að B.A.-grein í heimspekideild. Þetta mál ætti hin nýskipaða n. um háskólanám að taka til athugunar.

2. 5–7 daga námskeið í blaðamennsku tel ég algerlega gagnslaust. Miklu nær væri að stofna til 5–7 vikna námskeiða í fyrstu.

3. Námskeið í því formi, sem minnzt er á í bréfi Blaðamannafélagsins, tel ég, að ekki komi til greina að halda á vegum háskólana. Háskólann tel ég aðeins eiga að standa fyrir námskeiðum á akademísku stigi. Hér er greinilega hugsað um miklu lægri staðal. Hins vegar gætu háskólakennarar vafalaust aðstoðað ráðun. við skipulagningu námskeiðsins og e. t. v. einhverja kennslu á því.

4. Mér er ókunnugt um, að háskólinn hafi yfir nokkru fé að ráða til slíks námskeiðshalds. Jafnframt vil ég benda á, að áður en til námskeiðsins yrði stofnað, ber nauðsyn til að gera nákvæma kennslu- og kostnaðaráætlun á svipaðan hátt og gert hefur verið við þau námskeið fyrir norræna stúdenta, sem heimspekideild hefur staðið fyrir.“

Loks lætur háskólarektor, prófessor Ármann Snævarr, í ljós skoðun sína á máli þessu 4 bréfi, er hann ritar menntmrn. 9. nóvember 1966. Í niðurlagi bréfsins kemst háskólarektor m.a. að orði á þessa leið:

„Ég legg höfuðáherzlu á, að það þarf rækilega áætlun um þetta námskeið, tilhögun þess og skipulagningu, svo og kostnaðaráætlun, áður en ráðizt er í framkvæmdir.

Hér er vissulega hreyft miklu nauðsynjamáli, og ég endurtek,“ segir rektor Háskólans, „að vænta má ráða og liðsinnis frá háskólanum við úrlausn þess.“

Fyrrgreind ummæli deildarforseta heimspekideildar og háskólarektors lýsa greinilega mjög jákvæðri afstöðu Háskóla Íslands til hugmyndar Blaðamannafélagsins um kennslu í blaðamennsku við háskólann. Þeir eru hins vegar sammála um, að örstutt námskeið í blaðamennsku séu gagnslaus eða gagnslítil. „Miklu skemmri námskeið en 6–7 vikur eru ekki líkleg til mikils árangurs eftir okkar reynslu,“ segir háskólarektor í bréfi sínu til menntmrn. Með frv. því, sem hér liggur fyrir, er lagt til, að stofnað skuli til kennslu í blaðamennsku við heimspekideild háskólans, þegar fé er veitt til þess í fjárl. Er jafnframt gert ráð fyrir, að kveðið skuli á um námstilhögun í reglugerð. Það er skoðun okkar flm., að styttri námstími, en þrír mánuðir komi naumast til greina, ef gagn eigi að verða af þessari fræðslu. Forráðamenn háskólans, Blaðamannafélag Íslands og menntmrn. munda að sjálfsögðu hafa nána samvinnu um undirbúning og setningu reglugerðar um þessi efni. Það er skoðun okkar flm. þessa frv., að hér sé um mikilvægt menningarmál að ræða, ekki aðeins fyrir blaðamannastéttina, heldur einnig fyrir íslenzku þjóðina í heild. Blöð og önnur fjölmiðlunartæki hafa mikil áhrif í þjóðfélagi okkar í dag. Á miklu veltur, að blöðin séu rituð á hreinu og ómenguðu íslenzku máli. Sama gildir um meðferð útvarps og sjónvarps á móðurmálinu. Íslenzk tunga yrði ein aðalnámsgreinin í blaðamannaskóla komandi ára. Íslandssaga og mannkynssaga hlýtur einnig að skipa veglegan sess í slíkum skóla. Þar mundu einnig fljótlega verða fengnir til kennslustarfa sérmenntaðir menn í blaðamennsku og reyndir menn, sem starfað hafa við blöð og aðrar fréttastofnanir. Kjarni málsins er, að sem fyrst verði snúið sér að því að hefjast handa um námskeið við Háskóla Íslands í blaðamennsku. Enda þótt sú kennsla yrði í fyrstu í smáum stíl, gæti hún á skömmum tíma þróazt upp í það að verða fullkomin kennslugrein innan stofnunarinnar, eins og forseti heimspekideildar bendir á í álitsgerð sinni, er ég minntist á hér áðan.

Á liðnum tíma hefur lengst af verið illa að íslenzkum blaðamönnum búið. Þeir hafa flestir starfað við fátæk blöð við erfiðar aðstæður. Fram á síðustu áratugi hafa blöð okkar einnig verið mikils til of einhæf. En óhætt er að fullyrða, að blaðamennirnir sjálfir gera sér ljósan ófullkomleika blaða sinna. Það er hiklaus vilji þeirra að bæta þau og gera þau stöðugt hæfari til þess að gegna mikilvægu fræðslu- og menningarhlutverki. Þess vegna hefur stjórn Blaðamannafélags Íslands tekið upp baráttu fyrir kennslu í blaðamennsku við Háskóla Íslands, og þess vegna er þetta frv. flutt. En þótt íslenzk blöð og blaðamenn hafi lengstum búið við erfiðar aðstæður, væri ómaklegt að láta þess ógetið, að margir þeirra hafa unnið þjóð sinni mikið gagn, t.d. á sviði málhreinsunar og málvöndunar. Björn Jónsson ritstjóri og ráðh. var einn hinna fremstu í hópi þeirra. Um hann kemst Guðmundur Finnbogason m.a. að orði á þessa leið:

„Íslenzkan var honum hjartans mál til síðustu stundar, og það, sem hann hefur gert fyrir hana, verður seint ofþakkað. Um hálfan fjórða áratug stýrði hann viðlesnasta blaði landsins og reit mest í það sjálfur, en hvort sem voru greinar hans eða annarra, hafði hann jafnan vakandi auga á meðferð málsins. Stíllinn er maðurinn. Það mátti með sanni segja um Björn Jónsson. Hann þurfti ekki að setja nafn sitt undir grein, til þess að menn vissu, hver höfundurinn var. Á hverri hans setningu var skýrt persónumark, hvort sem fallandi málsins var létt eða þung, var hún hans og einskis annars. Hún var hjartalag hans og andardráttur. Aldrei lánaður hljómur úr annarra strengjum. Tungutakið alþýðlegt um leið og það var persónulegt. Náttúrugáfan mikil, en jafnframt tamin af sterkum vilja. Og vilji menn vita, hve föst og fim tök hann hafði á málinu, þá lesi menn þýðingarnar hans,“ segir Guðmundur Finnbogason.

Einn af samstarfsmönnum Björns Jónssonar, Einar H. Kvaran skáld, komst einnig að orði á þessa leið um afstöðu hans til íslenzks máls:

„Hann hugsaði um það sem eitthvert stórslys og óbætanlega minnkun, ef óíslenzkulegt orðfæri slapp inn í Ísafold eða þar sást einhver subbuleg setning. Ástin á íslenskunni var það, sem knúði hann áfram dag og nótt með dönsku orðabókina. Ástin á íslenzkunni var það, sem gerði hann friðlausan, eftir að hann hafði tekið að sér stafsetningarmálið, þar til er hann hafði samið og komið út stafsetningarorðabók, og íslenzkan var líka engum samtíðarmanni hans eftirlátari en honum.“

Þetta voru ummæli Einars Kvarans skálds. Margir ritsnjallir menn hafa fengizt við ritstjórn á Íslandi, en enginn þeirra hefur enn hlotið slíkan dóm um tungutak sitt og málfar.

Það er ósk og von okkar flm. þessa frv., að með samþykkt þess verði lagður grundvöllur að bættri menntunaraðstöðu íslenzkra blaðamanna. Af því mun síðan leiða, að blöð, útvarp og sjónvarp verða færari um að gegna hinu mikilvæga menningarhlutverki sínu. Það er megintilgangur þessa frv.

Herra forseti. Ég leyfi mér að leggja til, að frv. verði að þessari umr. lokinni vísað til 2. umr. og hv. menntmn.