01.11.1967
Sameinað þing: 8. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 47 í D-deild Alþingistíðinda. (2637)
24. mál, listasöfn og listsýningar utan Reykjavíkur
Jónas Árnason:
Herra forseti. Í grg., sem fylgir þáltill. þeirri, sem hér liggur fyrir, segir svo m.a.: „Félags- og menningarlegur ójöfnuður meðal þjóðarinnar, hvort heldur er milli einstakra stétta eða landshluta, hefur hættu í för með sér, sem gefa þarf nánar gætur og hindra sem framast má verða“.
Ég vil taka undir þessi orð og einnig aðrar röksemdir, sem fram koma í grg., og einnig þær röksemdir, sem fram komu í ræðu hv. 1. flm. hér áðan. En ég verð þó að segja, að enda þótt flm. hafi, eins og þeirra er von og vísa, mikinn skilning á nauðsyn menningarlegs jafnréttis allra Íslendinga, sýnist mér, að till. þeirra beri ekki vott um eins mikinn metnað og vert væri fyrir hönd landsbyggðarinnar. Mér finnst, að þeir séu, ef svo mætti að orði komast, ekki nógu stórtækir.
Myndlistin er ekki nema ein af mörgum listgreinum, sem verða að teljast til forréttinda höfuðborgarinnar og hafa orðið það æ því meir, sem höfuðborgin hefur vaxið á kostnað landsbyggðarinnar. Tónlist, danslist og leiklist, allt eru þetta listgreinar, sem einnig hafa eins og myndlistin þróazt ört í Reykjavík á undanförnum árum, en hafa hins vegar veigrað sér við að láta nokkuð teljandi að sér kveða fyrir utan hitaveitusvæði höfuðborgarinnar.
Leiklistin verður þó að heita nokkur undantekning. Ágætir leikflokkar frá Þjóðleikhúsinu og Leikfélagi Reykjavíkur fara um landið ár hvert, en slíkt gerist aðeins að sumrinu til. Slíkt gerist yfirleitt aldrei að vetrinum og allra sízt í svartasta skammdeginu, þegar íbúar landsbyggðarinnar hafa mesta þörf fyrir þá andlegu lyftingu, sem fylgir fögrum listum og vandaðri menningarstarfsemi. Og svipuðu máli gegnir um tónlistina Þá sjaldan að okkar beztu tónlistarmenn fara út á landsbyggðina að láta í sér heyra, gerist slíkt helzt, þegar lengstur er sólargangur.
Þær framfarir, sem orðið hafa í þessum listgreinum hjá okkur Íslendingum á undanförnum árum, eru ekki aðeins að þakka hæfileikum og dugnaði listamannanna sjálfra heldur einnig hinu, að þeir hafa notið opinbers stuðnings. Þeim hefur veitzt næði til þess að stunda list sína vegna fjárframlaga, sem tekin eru beint eða óbeint úr vasa allra landsmanna; Iandsmenn allir eru látnir borga kostnaðinn af þessu. Landsbyggðin hlýtur því að krefjast réttar síns í þessum efnum. Það verður að fyrirbyggja með einhverjum ráðum, að listirnar lokist inni í ljósadýrðinni á hitaveitusvæði höfuðborgarinnar strax og dimma tekur og veður fara að gerast rysjótt úti á landsbyggðinni.
Ég vil láta þess getið, að ég hef rætt þessi mál við ýmsa ágæta listamenn og einkum leikara, og af þeirra hálfu er ekkert því til fyrirstöðu, að úr þessu verði bætt. Þvert á móti mundu þeir fegnir vilja flytja landsbyggðinni list sína sem oftast og á öllum tímum árs, enda kemur þeim saman um, að þar sé víða að finna þakklátustu og beztu áheyrendurna og sýningargestina. En eins og nú háttar um starfssamninga þessara manna og vinnuskyldu, eiga þeir sjaldan eða aldrei heimangengt úr höfuðborginni að vetri til.
En hvað má þá verða til úrbóta í þessum efnum? Hv. 6. þm. Reykv. skrifaði í fyrra grein í blað sitt, Þjóðviljann, þar sem hann reifaði hugmynd, sem ég tel, að vert væri að vekja athygli á í þessu sambandi. Hugmyndin er sú, að hér í höfuðstaðnum verði komið á fót stofnun, sem hefði yfirumsjón þessara mála og þá ef til vill í samstarfi við Þjóðleikhúsið og Leikfélag Reykjavíkur og einhverja fleiri slíka aðila, sem vinna að menningarmálum. Stofnun þessi ætti að skipuleggja ferðir listamanna út um landið, einstakra eða heilla hópa, söngvara og annarra tónlistarmanna, dansara, leikara og myndlistarmanna og ekki aðeins íslenzkra listamanna, heldur ætti stofnunin einnig að leitast við að veita landsbyggðinni sem mesta hlutdeild á þeim menningarverðmætum, sem erlendir listamenn, þeir sem hingað koma, hafa upp á að bjóða.
Mér er nú sem ég heyri einhvern segja, að þetta muni nú ekki kosta neitt smáræði. Og sjálfsagt mun það kosta töluvert. En öllum barlómi út af kostnaði í þessu sambandi, held ég, að verði bezt svarað með tilvísun til þess, að svo miklu er nú sóað í alls kyns helberan hégóma og vitleysu á Íslandi, að kostnaður vegna menningarmála mundi seint komast í hálfkvisti við þau ósköp.
En það hefur líka verið ráðizt í mikinn kostnað í nafni menningarinnar, án þess að menningin hafi nokkuð verulega orðið að bættari. Og þar á ég við félagsheimilin, sem reist hafa verið í kauptúnum og sveitum nú á undanförnum árum, hvert öðru glæsilegra. Til hvers voru þau reist? Til þess að landsmenn allir mættu eiga þess kost að komast á ball á laugardagskvöldum? Ég spyr svo vegna þess, að þetta er næstum að segja það eina, sem gerist í mörgum félagsheimilanna: Ball á laugardagskvöldum. Og það er ekki einu sinni víst, að þessi böll fari fram við neitt meiri menningarbrag heldur en böllin hér fyrrum í gömlu samkomuhúsunum. Þó er skylt að geta þess, að eftir að nýju félagsheimilin komu til sögunnar, mun eitthvað hafa dregið úr tilhneigingu manna til að fljúgast á böllum, og það er vissulega spor í rétta átt. En þó verður að teljast hæpið, að það eitt hafi vakað fyrir frumkvöðlum félagsheimilalöggjafarinnar að draga úr áflogum á böllum.
Tilgangurinn er að sjálfsögðu einnig annar og meiri, að efla alhliða menningarstarfsemi og veita nýjum þrótti og þroska í félagslíf fólksins. En þetta hefur ekki tekizt, nema að mjög takmörkuðu Ieyti. Og ein ástæðan er sú, að fjárhagur félagsheimilanna margra, ef ekki allra, er mjög bágborinn. Og hann er bágborinn vegna þess, að þegar til kastanna kom, reyndist helzt til lítið hald í þeim fyrirheitum um fjárframlög, sem þeim höfðu verið veitt. Framlögin úr félagsheimilasjóði hafa látið á sér standa, og af þeim sökum hafa mörg félagsheimilin orðið að binda sér mjög þunga bagga með lántökum. Og þeir, sem bera ábyrgðina á rekstri þeirra, freistast til þess að haga honum með tilliti til þess, hvað gefur mest í aðra hönd. Þeir halda böll á böll ofan, vegna þess að á þeim er mest að græða og þeir mundu ella sligast undir skuldabyrðunum. Og lái þeim þetta hver sem vill. Þar við bætist svo, að þessir menn, sem njóta þess trausts, að þeim hefur verið falin stjórn félagsheimilanna, eru einmitt oftast þeir, sem hafa til að bera mesta hæfileika til þess að hafa á hendi forystu í félags- og menningarmálum. Af þessu leiðir, að öll menningarstarfsemi lamast. Þeir, sem helzt gætu beitt sér fyrir henni, eru önnum kafnir við að halda böll og borga skuldir.
Mér fyndist ekki til of mikils mælzt, að þessir menn fengju að vita það, hvort þess sé ekki einhver von, að þeir verði leystir úr þessari ánauð. Og ég vil því beina þeirri fsp. til hæstv. ríkisstj., hvort hún hyggist ekki eitthvað gera til þess að tryggja það, að sá sjóður, sem kenndur er við félagsheimilin, geti staðið í skilum við þau. Þetta má ekki við svo búið standa.
Að því er tekur til menningarinnar má segja, að þrátt fyrir allan sinn glæsileik, séu félagsheimilin mörg í eyði. Sum þeirra fóru í eyði strax að aflokinni vígsluathöfninni. Og það er ekki seinna vænna, að þau fari að komast í byggð.
Ég minntist á þá menn, sem helzt eru til forystu fallnir í félags- og menningarmálum. Það veltur mikið á slíkum mönnum. Það er mikið undir því komið, að þeim gefist tími til þess að beita hæfileikum sínum til skemmtunar og þroska fyrir mannlífið í sínum heimahögum. Því að enda þótt miklu skipti, að íbúar landsbyggðarinnar fái sem bezt notið þess, sem þjálfaðir listamenn að sunnan hafa fram að færa til eflingar menningunni, er hitt ekki síður mikilvægt, að listirnar eigi sér einnig bólfestu úti á landsbyggðinni.
Félagsheimilin voru m.a. og ekki hvað sízt reist til þess, að svo mætti verða. Með þeim skapaðist glæsileg aðstaða fyrir íbúa hinna ýmsu byggðarlaga að efla félagslíf sitt og iðka sjálfir í stórauknum mæli hinar ýmsu listgreinar.
Reyndin hefur þó orðið sú, að í sumum byggðarlögum hefur slík starfsemi frekar verið að koðna niður síðan félagsheimilin komu til sögunnar. Ég á við það t.d., að víða í sveitum og kauptúnum er nú, þrátt fyrir alla tónlistarskólana, sem hæstv. menntmrh. nefndi, þar er nú víða miklu minna sungið almennt og af sannri gleði heldur en hér löngum fyrr. Færri og færri fást til þess að fara upp á svið til þess að taka þátt í leik sýningum sjálfum sér og sveitungum sínum til ánægju. Og þó að í mörgum félagsheimil anna standi gljáandi fagurt píanó eða jafnvel flygill. sem kostað hefur eitthvað á 2. hundrað eða 3. hundrað þús. kr., þá lærir ekki nokkur maður að leika á þessi hljóðfæri. Þau standa þögul, nema þá kannske helzt á þorrablótum. þegar þær kringumstæður skapast, að mönnum finnst þeir endilega verða að taka lagið og einhver aldraður heiðursmaður sem lærði á orgel í þann tíð, þegar tónlistariðkun á alþýðuvísu var enn í hávegum höfð á Íslandi, er fenginn til að spila undir Blessuð sértu sveitin mín.
Og hvers vegna er þetta orðið svona? Fyrst og fremst vegna þess, að íslenzk alþýða hefur varla tíma til þess lengur að lifa lífinu, ef svo mætti segja. Hún getur varla lengur litið upp frá striti sínu stundarkorn til að leita sér menningarlegrar hressingar og svölunar. Hún er bundin á klafa þrældóms, sem herðist fastar og fastar að henni eftir því, sem hæstv. stjórnarvöld hennar og það sérfræðingastóð, sem þau hafa í þjónustu sinni, upphugsa fleiri svonefnd bjargráð til lausnar efnahagsvandamálum þjóðarinnar.
Í fáum orðum sagt, íslenzk alþýðumenning er þrúguð af ranglátum þjóðfélagsháttum. Og hún reisir sig ekki í fulla hæð á ný fyrr en þeim þjóðfélagsháttum verður breytt og réttlætið sigrar.
Látum svo þetta nægja um þá hlið málsins að sinni.
Það er engin ástæða til að örvænta. Þrátt fyrir allan þrældóminn, er allvíða enn haldið uppi býsna blómlegri menningarstarfsemi, eins og hæstv. menntmrh. minntist á.
En starfsemin byggist þá venjulega mest á því, að viðkomandi byggðarlög eiga á að skipa mönnum, sem hafa getu en þó fyrst og fremst tíma til að veita henni forystu. Það, sem helzt hindrar þessa starfsemi, eru nefnilega byrjunarörðugleikar, vandræði við að koma hlutunum á stað, skipuleggja það, sem gera skal. En þegar þessir örðugleikar hafa verið yfirstignir, reynist að jafnaði furðu auðvelt að halda hlutunum gangandi. Áhugi þátttakenda eykst jafnhliða ánægjunni af því að vinna saman að skemmtilegu málefni til gagns fyrir allt byggðarlagið. Og þetta verður þeim hressing og hvíld frá hversdagsstritinu. Og enginn sér eftir þeim tómstundum, sem í þetta fara, jafnvel þó að slíkar stundir séu af skornum skammti.
Starfsemi þessi einkennist þó yfirleitt af því, að hún er unnin í áhlaupum. Áhlaupið varir meðan stefnt er að einhverju ákveðnu marki, leiksýningu, söngskemmtun, kvöldvöku eða öðru slíku. Þegar markinu er náð sundrast hópurinn venjulega og starfsemin liggur niðri langtímum saman, jafnvel heilu veturna. Og þegar ráðast skal í nýtt verkefni, þá verður að yfirstíga alla byrjunarörðugleika að nýju, og þessir örðugleikar reynast þá æði oft ofviða þeim, sem til forystunnar veljast, þeir gefast upp, og ekki verður neitt úr neinu.
Ef starfsemin væri stöðug og jöfn, mundi þetta allt miklu auðveldara viðfangs. En til þess þyrftu þá líka að vera til reiðu menn, sem gætu veitt henni forystu að staðaldri. Hins vegar eru takmörk fyrir því, hvað jafnvel hinir áhugasömustu menn geta varið miklu af tíma sínum í sjálfboðavinnu. Brauðstritið, sá harði húsbóndi, krefst einnig síns og þeim eins og öðrum mönnum.
Tímaritið Eimreiðin birti í fyrra langa ritgerð eftir Guðmund G. Hagalín. Ritgerðin nefnist „Menning sveitanna“, og Hagalín setur þar fram ýmsar eftirtektarverðar hugmyndir. Ein þeirra er sú, að félags- og menningarstarfsemi í sveitum verði skipulögð á grundvelli þess, að héruðin hafi í þjónustu sinni sérstaka ráðunauta í þessum málum, á sama hátt og þeir njóta nú tilsagnar sérstakra ráðunauta í ræktunarmálum og öðru því, er að búskapnum lýtur. Laun slíkra ráðunauta ættu að greiðast sameiginlega af ríkisins hálfu og viðkomandi sveitarfélaga.
Fyrsta og helzta verkefni þessara manna ætti að vera það að hvetja fólk til þátttöku í hvers kyns menningarstarfsemi og skipuleggja hana til lengri eða skemmri tíma En að sjálfsögðu þyrftu þessir menn einnig að geta hjálpað til við framkvæmdina sjálfa í ýmsum greinum, sérstaklega þyrftu þeir að hafa þekkingu og reynslu til að leiðbeina við leiksýningar og vera nógu vel að sér í tónlist til að æfa kóra og kvartetta og helzt að geta kennt fólki að leika á hljóðfæri. Þeir, sem hug hefðu á slíkum störfum en væru vanbúnir til þeirra sökum skorts á nauðsynlegri reynslu og þekkingu, ættu að eiga kost sérstakrar þjálfunar í þessu augnamiði.
Þetta er í stuttu máli það, sem Hagalín hefur að segja um þetta atriði. Það, sem fyrir honum vakir, er sem sé ekki ósvipað því, sem virðist vaka fyrir höfundum þess æskulýðsmálafrumvarps, sem menntmrh. lagði fram í Nd. fyrir skemmstu, þar sem þeir gera ráð fyrir sérstökum leiðbeinendum í félagsmálum unga fólksins. En störf slíkra ráðunauta, þeirra sem Hagalín stingur upp á yrðu að því leyti miklu þýðingarmeiri en störf slíkra leiðbeinenda, að þau myndu ná til fólks á öllum aldri, en ekki aðeins til unglinganna, og hlytu þar með að auka þau samskipti milli kynslóðanna, sem áreiðanlega eru vænlegasta lausnin á mörgum erfiðasta vandanum í félagsmálum okkar. En ef báðar þessar ,hugmyndir næðu fram að ganga, virðist mér ekkert því til fyrirstöðu, að tekizt gæti hið giftudrýgsta samstarf milli ráðunauta í menningarmálum almennt og leiðbeinenda æskulýðsins.
Hvaða aðili ætti að veita þessum ráðunautum nauðsynlega þjálfun? Það hlutverk sýnist mér að gæti vel verið í höndum þeirrar stofnunar, sem háttv. 6. þm. Reykv. stingur upp á í áðurnefndri grein sinni, þeirrar menningarmiðstöðvar, sem starfrækt yrði í þágu allrar landsbyggðar.
Þessar hugmyndir má eflaust betrumbæta og fullkomna, þegar saman koma fleiri góðra manna ráð. En ég hef hér viljað vekja athygli á þeim til að undirstrika tilmæli, sem ég vil nú leyfa mér að beina til þeirrar háttv. n., sem fær þessa till. til athugunar. Og tilmæli mín eru þau, að n. athugi mál þessi öll á breiðari grundvelli en hér er gert. Það er nauðsynlegt að gera stórátak í félags- og menningarmálum landsbyggðarinnar, og það er von mín, að þegar n, skilar till. þessari hingað aftur inn í þingsalinn, þá hafi till. breytzt í það horf, að með henni verði lagður grundvöllur að slíku stórátaki.
Ritgerð Hagalíns í Eimreiðinni getur komið háttv. þm. að góðum notum til skilnings á þessum málum, og þá ekki síður greinin eftir háttv. 6. þm. Reykv. í Þjóðviljanum. Það er hin ágætasta grein eins og reyndar flest það, sem maðurinn skrifar, þó að sumir virðist — einhverra hluta vegna — ekki taka þar eftir öðru en því, sem þeir nefna „útsmogna illkvittni“.