13.12.1967
Sameinað þing: 22. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 276 í D-deild Alþingistíðinda. (2818)
30. mál, áætlun um þjóðvegakerfi
Flm. (Gísli Guðmundsson):
Herra forseti. Till. sú, sem hér liggur fyrir á þskj. 30 og flutt er af 8 þm. í Sþ., er í meginatriðum byggð á ályktun um vegamál, sem gerð var á kjördæmisþingi framsóknarmanna í Norðurlandskjördæmi eystra, sem haldið var á Laugum í Reykjadal dagana 2.—3. sept. 1966. En till. er um það að gerð verði áætlun um fullnaðaruppbyggingu þjóðvegakerfisins á tilteknum tíma, og nokkrar meginreglur, sem við flm. teljum rétt að fara eftir við áætlunargerðina. Er sú löggjöf höfð í huga og fjáröflun til hennar, sem nú er í gildi.
Flestir Íslendingar, sem leggja leið sína eftir akvegum nágrannalandanna, austan hafs og vestan og útlendingar, sem hér eru á ferð um land vort, hljóta að gera sér grein fyrir því, að þrátt fyrir framfarir þær, sem hér hafa orðið og eru óneitanlega miklar á þessari öld, þá er Ísland enn þá í vegamálum vanþróað land. Til lengdar má ekki við svo búið standa. Hjá því verður ekki komizt að horfast í augu við verkefnin á þessu sviði, verkefni, sem eru í senn örðug og mikilvæg, en verða með hverjum áratug eða jafnvel ári, sem líður, meira aðkallandi en þau voru. Við Íslendingar höfum undanfarin ár flutt inn ökutæki fyrir of fjár. Við flytjum inn fjölda af dýrum og vönduðum fólksbifreiðum, sem í upprunalöndum sínum eru gerðar til að vera á ferðinni á eggsléttum og breiðum vegum, oftast malbikuðum eða steinsteyptum, og því viðkvæmar fyrir hvers konar hnjaski. Þessum viðkvæmu ökutækjum aka menn svo hér meira og minna um land allt mikinn hluta ársins á holóttum malar- og moldarvogum, sem víða eru aðeins ruddar slóðir og ofaníburðurinn venjulega af skornum skammti, Þetta aka menn á þessum vönduðu ökutækjum, öslandi holklakann á vorin forarvilpurnar í rigningartíð og snjókrapann á vetrum, þar sem fönn leggst á vegi og ekki eru tök á nægilegum snjómokstri. Slíkt er hörmuleg meðferð mikilla verðmæta.
Það er kunnara en svo, að um það þurfi að fjölyrða að vegakerfi okkar, eins og það er nú, er fjarri því að fullnægja þörfum byggðarlaganna sem veganna eiga að njóta fólksins og atvinnuveganna, sem þar eru til staðar. Ég ætla ekki að ræða um það hér í sambandi við þetta mál, hvort þjóðin hefði getað verið komin lengra á þessu sviði en hún nú er eða hverju eða hverjum það sé að kenna, ef talið er, að minna hafi verið aðhafzt en unnt hefur verið á þessu sviði. Það er ekki það, sem mestu máli skiptir, að deila um slíkt, þótt stundum geti verið ærin ástæða, til og jafnvel nauðsynlegt. En það, sem mestu skiptir, er að reyna að finna leið til að ganga haganlega að óhjákvæmilegu verki og ljúka því síðan svo fljótt sem unnt er — ljúka því á viðhlítandi hátt á sem stytztum tíma.
Við vitum það vel, Íslendingar, að umferðin hér á landi er ekki sambærileg við það, sem gerist í fjölmennum eða þéttbýlum löndum með tilsvarandi magn framleiðslu, og við gerum þá ekki heldur ráð fyrir því, að hér komi malbikaðir eða steyptir vegir um land allt. Og enn kunna menn hér ef til vill ekki nógu vel að gera slíka vegi. En ástæða er til að ætla að vel uppbyggðir vegir með nægilega þykku malarlagi úr því efni, sem hér fæst bezt, geti mjög víða orðið góðir vegir, sem ekki þurfi óhóflegt viðhald og séu að jafnaði færir og viðunandi. Svo segja að minnsta kosti fróðir menn um þessi mál. Það er líka vel hugsanlegt, að reynslan kenni mönnum, að varanlegri slitlög en malarvegina megi gera á ódýrari hátt en helzt hefur verið reynt til þessa hér á landi. En til þess að svo megi verða, þarf fjármagn og sérfróða menn sem hafa tíma til að sinna nauðsynlegri tilraunastarfsemi.
Samkv. skýrslu vegamálastjórnarinnar, þegar vegáætlunin var gerð til fjögurra ára, 1965—1968, var lengd hins ísl. þjóðvegakerfis og flokkun þjóðveganna í árslok 1964 þessi, sem ég nú nefni:
Hraðbrautir 148.5 km.
Þjóðbrautir 2960.9 km.
Landsbrautir 6272.1 km.
Þjóðvegir í þéttbýli 96.4 km.
Samtals þjóðvegir í árslok 1964 9477.9 km. Í sömu skýrslu vegamálastjórnarinnar var í árslok 1964 talið ólagt eða ófullgert af þjóðvegum það, sem ég nú nefni:
Af hraðbrautum 127.9 km.
Af þjóðbrautum 648.3 km.
Af landsbrautum 2432.5 m.
Óbrúaðar ár á þjóðvegum voru í árslok 1964 taldar 174. Síðan hafa sumar af þessum ám verið brúaðar, en gamlar brýr þarf enn víða að endurbyggja. Nokkuð hefur verið fullgert af þjóðvegum síðustu 3 árin þ.e.a.s. síðan 1964, m.a. Reykjanesbraut, sem er hraðbraut. Hins vegar hef ég heyrt, að vegna umferðartalningarinnar muni hraðbrautir nú vera taldar lengri en þær voru taldar vera í árslok 1964. Úrskurður vegamálastjórnar um nýja lengdartölu hraðbrauta á grundvelli 12. gr. vegalaga hefur þó ekki verið birtur svo að ég viti, og meðan svo er, er enn óvissa um lengd hraðbrautanna, en ég tel þó líklegt, að hraðbrautakerfið lengist ekki minna en sem lengd Reykjanesbrautar nemur. Það, sem taldar voru fullgerðar þjóðbrautir, styttist þá sennilega um leið og hraðbrautirnar lengjast, en ekki þær ófullgerðu En ætla má, að lengd ólagðra og ófullgerðra þjóðbrauta og landsbrauta sé til muna vantalin árið 1964, ef miða skal við umbótaþörfina eða ákvæði 12. gr. vegalaga.
Í þeirri gr. vegalaga þ.e.a.s. 12. gr. eru ákvæðin um flokkun þjóðvega í hraðbrautir, þjóðbrautir og landsbrautir og að hverju skuli stefnt, eins og það er orðað, um gerð þeirra. Um hraðbrautir A segir þar, að þar skuli stefnt að fjórfaldri akbraut með varanlegu slitlagi. Um hraðbrautir B, að þar skuli stefnt að tvöfaldri akbraut með varanlegu slitlagi. Um þjóðbrautir, að þar skuli stefnt að malarvegi með tvöfaldri akrein. Um gerð landsbrauta eða hverju þar skuli stefnt að eru hins vegar ekki sérstök ákvæði í 12. gr. vegalaganna, en í seinni tíð ætla ég, að landsbrautum hafi verið ýtt upp sem kallað er, en malarlag miðað við einfalda akbraut með útskotum, þar sem ökutæki getur numið staðar til þess að mæta öðru ökutæki. Ef til vill hafa þeir, sem unnu að vegalagafrv. á sínum tíma hugsað sér, að landsbrautirnar yrðu síðar flokkaðar innbyrðis og reglur settar um, hvað teljast skuli fullgerðar landsbrautir á hverjum stað.
Upphaf þáltill., sem við áttmenningarnir nú flytjum og nú er til umr., á þskj. 30 hljóðar svo:
„Alþ. ályktar að skora á ríkisstj, að fela vegamálastjóra að láta svo fljótt sem unnt er, og ekki síðar en fyrir árslok 1968, gera sundurliðaða kostnaðaráætlun um fullnaðaruppbyggingu þjóðvegakerfisins á einum áratug, eða skemmri tíma, ef fært þætti, enda sé í áætluninni miðað við þá gerð vega, sem stefna ber að samkv. 12. gr. vegalaga nr. 71 30. des.1963“.
Þetta var það sem ég átti við fyrst og fremst áðan, þegar ég sagði, að tímabært væri, að þjóðin færi að horfast í augu við hið mikilvæga og nokkuð örðuga viðfangsefni sitt á þessu sviði þjóðmálanna. Við teljum, flm. till., nauðsynlegt og tímabært, að þjóðin setji sér nú það markmið að koma vegakerfi sínu í viðunandi lag á einum áratug og reyni að gera sér grein fyrir, hvað það kosti og yfirleitt hvað til þess þurfi, að það megi takast á þessum tíma. Við teljum eðlilegt, að vegamálastjóri hafi umsjón með og stjórn á gerð slíkrar áætlunar, sem væntanlega yrði framkvæmd af starfsliði hans, eftir því sem það hefur tíma til, en að öðru leyti yrðu fleiri starfsmenn til að koma. Þar sem margar áætlanir um uppbyggingu einstakra vega hafa þegar hverið gerðar, gerum við okkur í hugarlund að heildaráætlun þá, sem hér er um að ræða væri hægt að gera á einu ári, þannig sundurliðaða, að kostnaður við einstaka vegakafla kæmi fram í áætluninni, eftir því sem hentugt þætti. Brýr eru þar að sjálfsögðu taldar með öðrum vegamannvirkjum, og framlög til þeirra hafa yfirleitt verið ákveðin sérstaklega úr vegasjóði.
Einhver kann nú að segja sem svo, að það sé raunar nokkuð langt að bíða í 10 ár eftir því, frá því að hafizt yrði handa um framkvæmd áætlunarinnar, að einn eða annar vegarkafli yrði fullgerður. En miðað við það sem nú á sér stað væri hér þó um mikið átak að ræða. Ég skal nefna dæmi um þá þjóðbraut, sem mér er næst, Þingeyjarsýslubraut. Þingeyjarsýslubraut er alfaravegur, 265 km löng, að mestu um byggðir, milli Breiðumýrar í Reykjadal og sýslumarka N.-Þingeyjar- og N.-Múlasýslu en þar austan við tekur við í framhaldi af henni Stranda- og Jökulsárhlíðarvegur í N.-Múlasýslu. Þessi þjóðbraut, Þingeyjarsýslubraut, liggur um umráðasvæði 11 sveitarfélaga m.a. um einn kaupstað og 3 sjávarþorp og er að verulegu leyti mjög ófullkominn vegur. Ef framlög til nauðsynlegrar uppbyggingar Þingeyjarsýslubrautar yrðu áfram svipuð og oft undanfarið mundi uppbygging brautarinnar í samræmi við vegalög samkv. lauslegri áætlun taka 30—40 ár. Þetta kann að vera nokkuð áberandi dæmi, en þó sennilega ekki einsdæmi. Ef 10 ára áætlun yrði framkvæmd, slík sem hér er um að ræða, hvað þá ef áætlunartíminn yrði skemmri, yrðu tímamót í sögu ísl. samgöngumála. En víst mætti tíminn skemmri vera ef fært þætti, eins og það er orðað í till.
Í síðari hluta till. á þskj. 30 er bent á nokkur undirstöðuatriði, sem við flm. leggjum til, miðað við núv. löggjöf um vegasjóð að Alþ. hafi í huga við samþykkt till. og síðar þeir, sem að 10 ára áætluninni ynnu varðandi fjáröflun og tímasetningu einstakra framkvæmda. En samkv. orðalagi till. er gert ráð fyrir, að tekið verði ríkislán til hraðbrauta og þjóðbrauta, en landsbrautir verði gerðar fyrir fé úr vegasjóði og framkvæmdaröð í áætluninni við það miðuð að landsbyggð haldist og eflist, svo og æskilegt jafnvægi milli landshlutanna.
Svo sem hv. þm. er kunnugt, hefur ríkissjóður og í seinni tíð vegasjóður lagt fram fé til nýbygginga á vegum af árlegum tekjum sínum. En þar sem þetta hefur hrokkið skammt, þessi nýbyggingaframlög, hefur nú um skeið verið farið inn á þá leið að taka með aðstoð ríkisvaldsins sérstök lán allstór, til vegagerðar, sem enn er ætlazt til, að vegasjóður endurgreiði af nýbyggingafé, sem þá verður ekki til annars notað. Lán til Reykjanesbrautar er þó að nokkru Ieyti greitt með vegaskatti. Ég hef eftir heimildum, sem ég hef undir höndum, gert lauslegan samanburð á því, hvað veitt hefur verið af almannafé annars vegar, þ.e.a.s. úr ríkissjóði og vegasjóði, og hvað hins vegar hefur verið tekið að láni til nýbygginga á hraðbrautum, þjóðbrautum og landsbrautum undanfarin 6 ár, þ.e.a.s. árin 1962—1967. En á árinu 1962 ætla ég að það hafi verið sem byrjað var að taka lán á þennan hátt, sem tíðkazt hefur undanfarið. Mér virðist lánsféð sem unnið hefur verið fyrir á þessum 6 árum, samtals vera mun meira en þau framlög samtals úr ríkissjóði og vegasjóði, sem varið hefur verið til nýbygginga á sama tíma. En gert er ráð fyrir því nú, að þessi lán verði svo endurgreidd úr vegasjóði. Hæst er lánsupphæðin til Reykjanesbrautar, sem kostaði hátt á þriðja hundrað millj. kr., en einnig hafa allhá lán verið tekin til Siglufjarðarvegar, Vestfjarðavega, Múlavegar, Ólafsvíkurvegar og raunar fleiri vega, þegar árið sem er að líða er með talið og þær heimildir til lántöku, sem notaðar hafa verið á því ári. Allir hv. þm. hafa aðstöðu til að kynna sér tölur um þetta efni, en ég hirði ekki um að tilgreina þær að þessu sinni.
Þessi þróun gefur til kynna að lántökuleiðin verði farin meir og meir. Og vitanlega hljóta þeir, sem sjá, hversu löturhægt nýbyggingum fyrir tekjur vegasjóðs miðar áfram, að festa auga á lántökuleiðinni. En eigi vegasjóður með núverandi tekjum að endurgreiða lánin með vöxtum, er sú leið ekki til langframa og fjarri því, að hún geri mögulega framkvæmd þeirrar 10 ára áætlunar, sem hér er um að ræða.
Á síðasta þingi kom fram lagafrv. um að auka til mikilla muna fé vegasjóðs með því að afhenda honum leyfisgjald af bifreiðum. Það náði ekki fram að ganga. Undanfarin ár hefur það verið rökstutt, að ríkissjóði beri að afhenda vegasjóði að minnsta kosti bróðurpartinn af þeim tekjum, sem ríkissjóður sjálfur hefur enn af umferðinni í landinu og áætlaðar hafa verið um 600 millj. kr. á ári. Enn á þessu þingi mun reynt að fá úr því skorið hvort vegasjóður geti fengið tekjuauka sem um munar, af þessu tagi, og vera má, að nú blási byrlegar í því efni, þar sem tekjur ríkissjóð munu nú aukast mjög verulega á komandi ári af kunnum ástæðum. Takist það kynni að vera ástæða til að endurskoða af þeim ástæðum síðari hl. þessarar till. En við till.-menn hljótum að miða við þá tekjuöflun sem sjóðurinn nú hefur. Við gerum ráð fyrir, að sú stefna verði mörkuð að fé til nýbygginga á hraðbrautum og þjóðþrautum vegna 10 ára áætlunarinnar, sem þessi till. fjallar um, verði fengið með ríkislántökum utan lands og innan, og að þau lán sem þar er um að ræða verði endurgreidd á umsömdum tíma af almennum tekjum ríkissjóðs, en ekki vegasjóðs.
Ég hygg, að hæstv. samgmrh. hafi nýlega að minnsta kosti á þessu ári, lýst því yfir opinberlega að lán til vegagerðar hér á landi væru fáanleg erlendis, og er gott til þess að vita, að svo er, og mátti raunar gera ráð fyrir því, að það hlyti að vera hægt að fá slíkt fé til vegagerðar hér að láni. Því fé, sem vegasjóður þá gæti ráðstafað til nýbyggingar af tekjum sínum, mundi verða skipt í vegáætlun væntanlega í samræmi við 10 ára áætlunina mulli viðurkenndra þjóðvega en ef fullnægt verður fjárþörf hraðbrauta og landsbrautum samkv. 10 ára áætluninni með lánsfé, sem ríkissjóður en ekki vegasjóður stendur straum af, verður að sjálfsögðu að gera ráð fyrir, að meira rynni til landsbrauta af vegasjóðstekjum en nú tíðkast, og er þá jafnframt opin sú leið að vegasjóður, ef mönnum sýndist svo, tæki lán, sem hann stæði sjálfur straum af, út á endurgreiðslu af einhverju af því fé, sem landsbrautunum er ætlað, til að flýta fyrir víssum framkvæmdum, þegar henta þætti.
Gera verður ráð fyrir, að 10 ára áætlunin um að fullgera þjóðvegakerfið fæli ekki eingöngu í sér kostnaðaráætlun um einstaka vegi, heldur jafnframt sundurliðun framkvæmda eftir árum, þ.e.a.s. áætlun um, hvað framkvæma skuli hvert ár af þeim árum, sem áætlunin tekur til, enda þótt varla sé hægt að gera ráð fyrir, að sú sundurliðun eftir árum verði ófrávíkjanleg, þegar um svo langan tíma er að ræða.
Í lok till. leggjum við til, að við gerð áætlunarinnar verði það haft sem leiðbeinandi sjónarmið við röðun framkvæmda eftir árum. að stefna beri að því, eins og það er orðið „að landsbyggð haldist og eflist svo og æskilegt jafnvægi milli landshlutanna“.
Sérfræðingar og aðrir áhugamenn sem vinna að landshlutaáætlunum á vegum Efnahagsstofnunar ríkisins og fleiri aðila, telja það, sem rétt er, mikilsvert að efla byggðakjarna eða miðstöðvar, stóra miðstöð i landshluta eða landsfjórðungi, minni miðstöðvar í einstökum byggðarlögum. Hér er að verulegu leyti átt við kaupstaði þá og þorp, sem fyrir eru, en sennilega einnig nýja staði, sem á komandi tímum kynnu að þykja vænlegir byggðakjarnar. Ef úr þessu á að verða, gefur auga leið að eitt af því mikilsverðasta í sambandi við byggðakjarnana er, að sem bezt vegasamband fáist milli hvers byggðakjarna og þess umhverfis, sem hann á að þjóna, og þó sér í lagi á þjóðbrautum þeim, sem flestir eiga samleið eftir, svo og á milli nálægra byggðakjarna, sem oft og tíðum munu hafa verkaskiptingu sin á milli, en á það er nú lögð nokkur áherzla af þeim, sem að þessum málum vinna, að slík verkaskipting eigi sér stað milli byggðakjarna. Ég álít t.d., að það eigi hekki að skipta minna máli fyrir Norðlendinga, svo að ég nefni þá til dæmis, að hafa gott vegasamband og öruggt við Akureyri en Suðvesturland svo og fyrir einstakar byggðir að hafa slíkt vegasamband við sína byggðakjarna. Á Suðurlandi er svipað að segja um Selfoss og ef til vill Þorlákshöfn svo og miðstöðvar hinna einstöku byggðarlaga. Á það einnig .við á ýmsan hátt um aðra landshluta. Þetta vil ég m.a. nefna til skýringar á orðalagi till. að þessu leyti.
Þó að við áttmenningarnir, sem stöndum að till. á þskj. 30 um að gerð verði áætlun um fullnaðaruppbyggingu þjóðvegakerfisins á tilteknum tíma og þeim ábendingum um fjáröflun við áætlunargerðina, sem þar eru settar fram, séum allir í þingflokki framsóknarmanna, og þó að till. sé að meginefni upprunnin á einu af kjördæmisþingum okkar, lít ég ekki á hana sem flokksmál. heldur sem sameiginlegt áhugamál okkar og þeirra annarra hv. þm., sem vilja koma til samstarfs við okkur um það að reyna að finna færa leið til þess, að Ísland þurfi ekki um ófyrirsjáanlegan tíma að halda áfram að vera vanþróað land i vegamálum, og til þess, að byggðir landsins geti öðlazt von um, að sá tími komi, að bætt verði úr brýnni þörf þeirra á þessu sviði. Við teljum það engan veginn sjálfsagt, að okkur hafi hér tekizt að benda á hina einu réttu leið í öllum atriðum t. d. varðandi fjáröflunina og erum þá jafnframt fúsir til viðræðu um það sem betur mætti fara. En í þessu mikilvæga máli verðum þjóðin að reyna að setja sér, ef unnt er, tímabundið markmið og þessu marki verður að ná á þennan hátt eða einhvern annan viðhlítandi. Þetta er framtíðarmál, og tímabundnir erfiðleikar ættu ekki að hafa áhrif á meðferð þess á Alþ. Þó dægurmálin séu mörgum að vonum ofarlega í huga má það samt ekki gleymast, að þjóðin heldur áfram að lifa í landi sínu og öll vonum við, að hún verði þar sem langlífust. Hvernig sem ástatt er á hverjum tíma, verður að hyggja að því, sem koma skal, og ef það horfir til framfara, þá að greiða fyrir því í tíma, eftir því sem mönnum endist fyrirhyggja til og framsýni.
Ég skal svo ekki hafa þessa framsögu lengri, en leyfi mér, herra forsetl. að leggja til, að till. verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og til hv. allshn.