28.03.1969
Efri deild: 68. fundur, 89. löggjafarþing.
Sjá dálk 751 í B-deild Alþingistíðinda. (707)
191. mál, aðgerðir í atvinnumálum
Ólafur Jóhannesson:
Herra forseti. Ég ætla ekki við þetta tækifæri að stofna til almennra umr. um atvinnumál. Ég vil þó aðeins minna á það, að þegar á s.l. hausti var það skoðun okkar framsóknarmanna, að gera þyrfti alveg sérstakar ráðstafanir til atvinnueflingar víðs vegar um landið, ef koma ætti í veg fyrir tilfinnanlegt atvinnuleysi. Þá skoðun okkar létum við óspart í ljósi. Þessi skoðun okkar breyttist ekki við gengisfellinguna, heldur lögðum við ríka áherzlu á það þegar þar á eftir, að það yrði þá strax að gera sérstakar og verulegar ráðstafanir til þess að efla atvinnulíf víðs vegar um landið. Enda var þá fyrirsjáanlegt, að víða mundi draga til verulegs atvinnuleysis. Og þessum ábendingum okkar fylgdum við eftir með því að flytja till. um það í sambandi við fjárlagaafgreiðslu, að það yrði varið um 350 millj. kr. til atvinnuaukningar, sumpart með beinni fjárveitingu og sumpart með lánsfé. Þessar till. okkar um þetta efni voru felldar, en síðan gerðist svo það eftir áramótin, sem þingheimi er öllum kunnugt um, að samkomulag varð á milli vinnuveitenda, verkalýðshreyfingar og ríkisstj. um það efni, sem hér er nú lagt fram í frv.-formi, og það má segja, að eitt meginefni þess samkomulags sé það, að ríkisstj. heitir því að beita sér fyrir að afla 300 millj. kr. til atvinnuuppbyggingar og atvinnuaukningar. Um þetta vil ég segja það, að það er betra seint en aldrei, og þó að þessar ákvarðanir væru teknar allt of seint, að dómi okkar framsóknarmanna, þá er það þó betra, að þær hafa þó verið teknar, heldur en það hefði ekki verið gert. En vitaskuld hefði verið betra, að þær hefðu verið teknar fyrr, enda er þá líklegt, að það hefði verið hægt að afstýra einhverju af því atvinnuleysi, sem herjaði hér um miðjan vetur.
Það er auðvitað ljóst, að þetta samkomulag, sem hér er gert, og sú fjáröflun, sem þar er rætt um, leysa ekki allan vanda, eins og hæstv. forsrh. reyndar viðurkenndi í orðum sínum hér áðan. Það er ljóst af þeim umsóknum, sem fyrir liggja, að þörfin fyrir fé í þessu skyni hefur verið rík og það liggur ljóst fyrir, að þessar 300 millj., þó að þær komi allar til skila, geta ekki leyst úr nema hluta af þeim umsóknum, sem fyrir liggja. Þær geta ekki fullnægt nándar nærri þeim óskum, sem fram hafa verið bornar í þessu skyni. Og sjálfsagt er ekki hægt að vefengja, að þær óskir séu í langflestum tilfellum á fullum rökum reistar. Samt er það svo, að þó að þetta leysi ekki allan vandann, þá er ekki ástæða til af þeirri sök að andmæla þessu frv. eða gera lítið úr því. Það er að mínu viti spor í rétta átt, og ráðstafanir samkv. því geta að mínum dómi orðið að verulegu gagni, ef rétt er á haldið og fjármagni því, sem hér er um að ræða, verður skynsamlega varið og úthlutað.
Það má segja, að þetta frv. sé helzt til seint á ferðinni. Það hefði verið æskilegra að mínum dómi og raunar sjálfsagt, að þegar eftir þetta samkomulag hefði verið fenginn lagagrundvöllur fyrir þeim nefndum, sem gert er ráð fyrir, að starfi að þessum málum, svo og heimild til fjáröflunar og úthlutunar, enda er það ljóst af því, sem þegar hefur verið sagt af hæstv. forsrh., að það hafi ekki verið tök á því að fresta að öllu leyti ákvörðunum um þessi málefni, þangað til lagaheimild og lagarammi væri fenginn, þar sem hann lýsti því, að þegar hefðu nefndirnar starfað að því að taka ákvarðanir um úthlutun nokkurs hluta þess fjár, sem hér er um að ræða. Um þetta skal ég ekki hafa mörg orð. Það má segja líka um þetta, eins og ég sagði um hitt, að það er betra seint en aldrei, og ef frv. verður nú að l., sem ekki þarf að efa, þá verður náttúrlega nokkuð bætt úr í þessu efni, þó að ég hefði talið hin vinnubrögðin eðlilegri, að það hefði þegar verið leitað til Alþingis, eftir að þetta samkomulag lá fyrir og var gert.
Það frv., sem hér liggur fyrir, er byggt á því samkomulagi, sem gert hefur verið á milli þessara aðila, sem ég þegar hef nefnt. Það liggur því ljóst fyrir, að það eru naumast tök á því að gera breytingar á þessu frv., a.m.k. ekki neinar þær breytingar, sem verulegu máli skipti, vegna þess að þá mundi verða haggað því samkomulagi, sem um þessi málefni hefur verið gert. Þó að ég telji sum fyrirmæli þessa frv. engan veginn annmarkalaus, mun ég ekki flytja brtt. þar við, heldur greiða fyrir því, að frv. geti nú fengið skjóta afgreiðslu. Ég vil þó aðeins benda á nokkur atriði, sem ég tel, að betur hefðu mátt fara og ég felli mig ekki alls kostar við í þessu frv.
Þá nefni ég það nú fyrst, sem kannske þykir ekki mikið atriði, en þó er í sjálfu sér ekki svo smátt, en það er það, að ég fæ ekki skilið og ég hef ekki fundið nein frambærileg rök fyrir þeirri sérreglu, sem er að finna í 1. gr. þessa frv. að því er Norðurland varðar, þar sem fyrir tvö kjördæmi er sett ein nefnd í stað þess, sem alls staðar annars staðar er fylgt þeirri reglu, að sérstök atvinnumálanefnd sé fyrir hvert kjördæmi. Og úr því að þessi leið var farin að því er Norðurland varðar, þá geta menn spurt, hvort það hefði ekki þá eins mátt hafa nefndirnar færri og slengja saman einhverjum öðrum landshlutum, sem ekki eiga neitt minna sameiginlegt heldur en þessi tvö kjördæmi, sem þarna eiga í hlut.
Ég vil í annan stað nefna það, að mér sýnist á þessu frv. eins og það er úr garði gert og því samkomulagi reyndar, sem liggur því til grundvallar, að vald atvinnumálanefndar ríkisins sé næsta víðtækt og næsta óskorað að því er varðar þessi málefni, sem þarna er um að ræða. Ég fæ ekki betur séð en hún sé að öllu leyti hæstiréttur í þeim efnum. Ég sé ekki, að það sé eiginlega um það að ræða, að nokkurs staðar að komi nokkurt aðhald að eða eftirlit með þeirri nefnd, né að hún þurfi eiginlega að standa nokkrum aðila reikningsskap sinna gerða. Og það er engan veginn lítið vald, sem þessari nefnd er falið. Henni er falið að úthluta þessum 300 millj., henni er fengið óskorað vald, að því er virðist, að ákveða öll þau kjör, sem þar að lúta, lánskjör öll, bæði lánstíma og vaxtakjör og annað. Enn fremur er henni veitt heimild til þess að veita styrki eftir atvikum, óendurkræf framlög. Og allar eru þessar lagareglur, sem að þessu lúta, aðeins rammaákvarðanir, þannig að nefndin hefur í raun og veru þrátt fyrir þessi lagaákvæði ákaflega frjálsar hendur í þessu efni, og getur farið í þeim efnum að vild sinni. Það má segja, að það felist kannske nokkurt aðhald í því fyrirmæli, að ákvarðanir á ekki að taka í nefnd, nema þar sé óvenjulega gott samkomulag, þ.e.a.s. að mér skilst, að allir nefndarmenn verði að vera sammála. Nú má náttúrlega deila um það, hversu heppilegt ákvæði það sé í fjölskipuðu stjórnvaldi og nefnd, og sums staðar mundi það nú reynast nokkuð tafsamt að hafa þá reglu að veita einum aðila algert neitunarvald. En það virðist vera meiningin, eða ég skil það svo, þar sem segir, að styrkveitingar og lánskjör skuli háð samþykki allra nefndarmanna, er fund sækja, þegar ákvarðanir eru teknar.
Þá segir það nú í þessu frv., að ríkisstj. skuli skipa þrjá af þeim 9, sem sitja í atvinnumálanefnd ríkisins, og þ. á m. formanninn. Það segir nú ekki í þessu lagafrv., að þeir, sem skipaðir eru af ríkisstj. hálfu, skuli vera ráðh. En mér skilst, að reyndin hafi nú orðið sú, að það sitji þrír ráðh. í þessari úthlutunarnefnd. Ég vil um þetta segja, að ég tel það vægast sagt óviðkunnanlegt. Við höfum hlustað á það talsvert oft í undanförnum umr., að þar hefur verið deilt á nefndir og þá ekki hvað sízt á þær gömlu úthlutunarnefndir, sem fóru með úthlutun á gjaldeyris- og innflutningsleyfum. Og enginn hefur gert það skeleggar heldur en hv. 12. þm. Reykv. Og þær lýsingar, sem hann hefur gefið á vinnubrögðum þeirra nefnda, eru nú ekki fagrar, þar sem hann hefur m.a. gefið það í skyn, að það hafi greitt mjög fyrir afgreiðslu mála á þeim vettvangi, að umsækjandi gæti sýnt viðeigandi félags- eða flokksskírteini. Hann hefur sem sagt haldið því fram, að þar hafi mjög gætt pólitískra áhrifa. Nú hef ég ekki viljað gera þessi ummæli hans að mínum, og ég hef talið, að hann hafi mjög ofmælt í því sambandi. En hinu hef ég ekki neitað, að það kunni eitthvað talsvert að vera til í því, sem hann hefur sagt, og að pólitískra áhrifa í þessum nefndum hafi kannske stundum gætt eitthvað. Og það hefur líka borið á því að undanförnu, að ýmsir áhrifamenn í stjórnmálaflokkum, og þá ekki sízt yngri kynslóðin, hafi látið heyra til sín í sambandi við þessi mál og hafi átalið það, að á ýmsum vettvangi gætti pólitískra áhrifa of mikið og það væri óeðlilegt, að pólitískir aðilar tilnefndu menn í ýmsar stjórnir og nefndir, sem færu með ýmiss konar úthlutanir eða lánveitingar.
Ég held, að það sé talsvert til í þessari gagnrýni. Eg held þess vegna, að það sé, eins og ég sagði, ekki viðkunnanlegt, að ráðh. sitji í úthlutunarnefnd sem þessari, því að ef þessi nefnd ætti einhvers staðar frá að hafa eitthvert aðhald og lúta einhverju eftirliti, þá ætti það að vera ríkisstj., sem það hefði með höndum. En það gefur auga leið, hvernig því muni vera háttað, þegar sjálfir ráðh. sitja í þessari úthlutunarnefnd. Nú dettur mér ekki í hug, að hæstv. ráðh. séu haldnir þeim mannlega veikleika, sem t.d. hv. 12. þm. Reykv. hefur gefið í skyn, að nefndarmenn í gjaldeyris- og innflutningsnefnd hafi á sínum tíma verið haldnir. En samt sem áður getur þetta gefið tilefni til tortryggni, að þeir verði kannske hlustarnæmari, þegar einhverjir vildarmenn þeirra eiga í hlut.
Ég held, að það sé, eins og ég sagði áðan, talsvert til í þeirri gagnrýni, sem komið hefur fram að undanförnu, ekki sízt frá ungu fólki, m.a. á stjórn bankanna og það, hvernig pólitískir aðilar sitja þar í starfi. Og ég held, að það sé kominn tími til að taka það til athugunar, hvort það sé ekki rétt að fara að breyta þar til. Og ég vil segja það, að ég er a.m.k. til viðræðu um það, að það verði teknir upp nýir hættir í því efni og það verði skilið betur en gert hefur verið hingað til, á milli hins pólitíska valds og fjármálavaldsins, sem fer með stjórn ríkisbankanna. Og það skal ekki standa á framsóknarmönnum í því efni.
Ungir sjálfstæðismenn mega vita það, að þeir geta mætt samherjum þar, í því efni. Og það skal standa á öðrum en framsóknarmönnum til endurbóta á því sviði. Og ég held, að það þurfi endurbóta við á ýmsum öðrum sviðum, og ég hef látið það koma fram áður, að ég tel þá skipan, sem hér hefur tíðkazt að undanförnu ekki aðeins hjá þessari hæstv. ríkisstj., heldur einnig hjá öðrum ríkisstj., að t.d. ráðh. sitji í ýmsum stjórnum, bankaráðum og úthlutunarnefndum, sé óheppileg regla og við eigum að sameinast um það að breyta þeim reglum. En þá verð ég að segja, að þetta frv. er ekki spor í þá átt. Það er alveg spor í öfuga átt og það hlýtur að vera jafnsanngjörnum manni og frelsisunnandi og hv. 12. þm. Reykv. þung raun að játast undir það úthlutunarkerfi, sem þarna er verið að setja upp.
Það er, eins og ég sagði, eitt meginefni þessa frv., að ríkisstj. er veitt heimild til lántöku, og við það hef ég ekki aths. að gera í sjálfu sér. Það er gert ráð fyrir því, að verulegur hluti þeirrar fjárhæðar, eða 2/3, sé tekinn í erlendri mynt eða með lántöku erlendis. Um þann þáttinn í lántökunni vil ég aðeins undirstrika og taka undir það, sem hv. 11. þm. Reykv. sagði í sambandi við það mál, sem var fjallað um á öðrum fundi hér í dag, að eins og komið er, ætti það öllum að vera ljóst, að í erlendum lántökum verður að fara varlega. Og það verður að binda nýjar lántökur erlendis þröngum skilyrðum, þeim skilyrðum, að það sé tryggt, að hið nýja lánsfé fari þá til endurgreiðslu eldri lána eða sé varið í framkvæmdir, sem örugglega gefa það af sér gjaldeyrislega séð, að þær standi undir þeim lántökum eða hafi samsvarandi gjaldeyrissparandi verkanir. Og ég vil þá undirstrika það, að þetta verði haft í huga við ráðstöfun þessa fjár. En þá er þess að gæta, að þar geta stangazt nokkuð á sjónarmið, þarfirnar víða eru svo miklar vegna atvinnuástands, að það er ekki alltaf víst, að það sé hægt að halda jafnstranglega og æskilegt væri við þessi sjónarmið, sem að mínum dómi verður að hafa í huga, þegar um lántökur erlendis er að ræða. Þess vegna verð ég að segja, að ég hefði talið miklu æskilegra, að það hefði verið hægt að afla þessa fjár eða meginhluta þessa fjár hér innanlands. Ég veit vel, að það er fjárskortur hér og lánsfjárskortur mikill. En aðalatriðið í því sambandi er auðvitað það, að lánsfénu sé réttilega varið og skynsamlega varið, og það er spurningin, hvort haldið hafi verið nægilega vel á í því efni að undanförnu, hvort bankarnir hafi gætt þess við ráðstöfun þess fjár, sem þeir hafa haft með höndum. Og þá komum við aftur að öðru atriði, sem við höfum rætt hér um í öðru sambandi, þ.e.a.s. spurningunni um það, hvort stjórnin á fjárfestingunni hafi verið í því lagi, sem þurft hefði að vera. Þeirri spurningu svara ég neitandi og ég held, að það eigi að nokkru leyti rætur að rekja til þess, að stjórn ríkisbankanna hafi ekki verið á verði í þessum efnum eins og skyldi og þó alveg sérstaklega það, að milli lánastofnana og ríkisbanka hefur ekki verið sú samvinna eða það samstarf í þessum efnum. sem æskilegt hefði verið.
Ég skal svo samkv. því, sem ég sagði í upphafi, ekki fara fleiri orðum um þetta mál á þessu stigi. Ég endurtek það, sem ég sagði, að ég tel þetta spor í rétta átt og ég efast ekki um, að þetta geti orðið að gagni víðs vegar, ef réttilega er á haldið. Að vísu er það ljóst, að þrátt fyrir þau lánsloforð, sem nú er verið að gefa og jafnvel búið að gefa, koma þessar ráðstafanir að litlu haldi á þessum vetri. Það er of seint að vera með þær ráðstafanir til þess. En samt sem áður geta þær komið að fullum notum seinna, og ég skal ekki gera of lítið úr því. En það er vissulega mikið undir því komið, að það verði skynsamlega staðið að úthlutun þessa fjár, sem hér er um að ræða, og það fari virkilega til atvinnuuppbyggingar eða undirstöðuframkvæmda, sem geta verið og eru nauðsynlegur þáttur í atvinnuuppbyggingu á hverjum stað. Og þó að það megi segja, að það sé viss afturfótafæðing á þessu, þar sem um er að ræða samkomulag, sem gert er utan þingsins löngu áður, þá vil ég þó ekki gera aths. við það út af fyrir sig, og ég tel raunar, að það sé eðlilegt, að um þessi mál, atvinnumálin, sé haft fullt samstarf við þá aðila, sem þarna er um að ræða, verkalýðshreyfinguna og vinnuveitendur, og það sé eðlileg skipun, sem að því leyti til er byggt á í þessu frv. Og ég álít, að það sé skynsamlegt einmitt að byggja atvinnumálin upp með þeim hætti. Og fyrir því var einmitt gert ráð í því frv., sem við framsóknarmenn fluttum hér í d. og nú er búið að vísa til hæstv. ríkisstj., frv. um atvinnumálastofnun o.fl. Og sannleikurinn er sá, að þetta frv. er á vissu sviði, en þó aðeins á takmörkuðu sviði, spor í þá átt. sem við vildum ganga með því frv.