17.03.1969
Efri deild: 59. fundur, 89. löggjafarþing.
Sjá dálk 841 í B-deild Alþingistíðinda. (890)
177. mál, breytingar á lausaskuldum bænda í föst lán
Landbrh. (Ingólfur Jónsson):
Herra forseti. Frv. það, sem hér um ræðir, er flutt til þess að gera mögulegt að breyta lausaskuldum bænda í föst lán. Það er kunnugt, að bændur hafa ráðizt í fjárfrekar framkvæmdir á undanförnum árum. Þeir, sem ferðast um landið, sjá glöggt hinar miklu framkvæmdir, sem orðið hafa. Þeir, sem tækifæri hafa til að gera samanburð á framkvæmdum í sveitum landsins síðustu 10 árin og gera sér grein fyrir því, sem var fyrir þann tíma, fá gleggsta yfirsýn yfir þær breytingar, sem orðið hafa. Fjöldi íbúðarhúsa í sveitum landsins hefur verið endurbyggður á þessu tímabili. Sama má segja um peningshús, sem hafa verið endurbyggð og aukin. Heyhlöður og verkfærageymslur hafa einnig verið byggðar á þessu tímabili í stórauknum mæli. Það er mikil framför, að vélar eru nú yfirleitt geymdar í húsum yfir veturinn, en áður stóðu þær úti og ryðguðu og skemmdust.
Bændur hafa keypt meira af vélum á þessu tímabili en nokkru sinni fyrr. Láta mun nærri, að tvær dráttarvélar séu á hverju býli auk annarra véla, sem nauðsynlegar eru utanhúss. Það munu vera fá sveitaheimili, sem ekki hafa bifreið, eina eða tvær. Heimilistæki innan húss hafa einnig verið keypt á seinni árum, sérstaklega eftir að rafmagn kom inn á sveitaheimili. Allt hefur þetta kostað mikla fjármuni og ekki við því að búast, að það hafi allt verið greitt með samtímatekjum. Ræktunin hefur einnig kostað mikla fjármuni umfram ríkisframlögin. Láta mun nærri, að á þessu tímabili hafi ræktað land aukizt um 50 þús. hektara, en ræktað land alls í landinu er aðeins 110 þús. hektarar. Það munu því allir vera sammála um, að bændur hafa verið athafnasamir í ræktun ekki síður en öðrum framkvæmdum síðustu árin.
Það er eðlilegt, að menn leiði hugann að því, hvernig búvöruframleiðslunni væri háttað nú, ef bændur hefðu haldið að sér höndum og hætt að rækta jörðina. Ekki þarf um það að deila, að þá væri alger mjólkurskortur í þéttbýlinu. Hugsanlegt væri, að kjötframleiðslan væri nægjanleg, en mjólkin væri lúxusvara, sem láglaunafólk yrði að spara við sig. Færi illa á því, að skortur væri á þessari hollu fæðu, sem börnin mega sízt án vera. Þessi staðreynd hlýtur að opna augu allra fyrir því, að sjálfsagt er og nauðsynlegt að stuðla að landbúnaðarframleiðslunni og efla íslenzkan landbúnað eins og æskilegt er.
Þegar vitnað er í hinar miklu framkvæmdir, sem orðið hafa í sveitum landsins, mun flestum skiljast, að eðlilegt er, að lausaskuldir hafi safnazt, a.m.k. hjá þeim bændum, sem ekki eru efnalega vel stæðir. Stofnlán frá Stofnlánadeild landbúnaðarins hafa að sjálfsögðu verið veitt, eins og ætlazt er til, en þau nægja ekki nema fyrir hluta af framkvæmdakostnaðinum. Venjan er að lána úr Stofnlánadeild 50–60% af matsverði húsa, sem byggð eru. Þá hefur einnig verið síðustu árin lánað úr Stofnlánadeild út á vélar 33% af kostnaðarverði. Lán hafa einnig verið veitt út á ræktun. En það er ýmislegt, sem bændur hafa fjárfest, sem Stofnlánadeildin hefur ekki lánað út á. Hún lánar ekki út fé til bifreiðakaupa, kaupa á heimilistækjum eða öðrum munum innan húss, sem sjálfsagt þykir að ætla sér í seinni tíð. Með tilliti til þess, að stofnlánin eru ekki nema hluti af framkvæmdakostnaðinum í ýmsum greinum og engin stofnlán eru veitt til annarrar fjárfestingar, verður skiljanlegt, að lausaskuldir hafa myndazt. Öruggt er, að lausaskuldir bænda væru mun lægri nú, ef árferðið hefði ekki versnað. Þrjú síðustu árin hafa ekki verið hagstæð fyrir landbúnaðinn. Harðindin hafa verið óvenju mikil, grasspretta og heyöflun hefur verið víða um land með minna móti. Kostnaður við framleiðsluna hefur því aukizt vegna fóðurbætis- og áburðarkaupa. Frá árinu 1960–1965 fór hagur bænda batnandi. Á árinu 1965 munu bændur hafa fengið ekki lakari tekjur en aðrar stéttir, þótt eftirvinna og atvinna yfirleitt væri óvenjumikil hjá launþegum á þeim tíma. Það var vegna batnandi afkomu bænda á þessu tímabili, að þeir réðust í hinar umsvifamiklu framkvæmdir, sem vissulega ber að fagna og þjóðin öll mun njóta góðs af í framtíðinni.
Vegna harðindanna og aukinna greiðslubyrða bænda þeirra vegna ákvað ríkisstj. á s.l. sumri að láta fram fara ítarlega athugun á efnahagslegri afkomu bænda. Var harðærisnefnd falið að safna gögnum og vinna að fullnaðarathugun á þessu. Réð nefndin til sín Árna Jónasson, fyrrv. bústjóra, sem hefur unnið mest að gagnasöfnuninni. Athuguninni er lokið og hefur nefndin sent grg. til ríkisstj. Grg. er mjög fróðleg og gefur heildarmynd af efnahag bænda, tekjum þeirra og afkomumöguleikum. Það kemur í ljós, sem reyndar var vitað áður, að efnahagur bænda er mjög misjafn og einnig tekjur þeirra. Grg. sýnir, að mikill meiri hluti bænda er tiltölulega vel settur efnalega séð, þótt nokkur hluti þeirra búi við lítil efni og greiðsluerfiðleika. Nefndin hafði á ýmsan hátt ómetanlega aðstoð hagstofustjóra við gagnasöfnun og upplýsingar þær, sem grg. byggist á. Upplýsingar um efnahag og tekjur eru teknar úr skattskýrslum hvers bónda fyrir árið 1967 og einnig forðagæzluskýrslum. Nefndin ákvað að fella burtu frá frekari athugun þá, sem höfðu minna bú en 80 ærgildi og þá einnig, sem höfðu meiri tekjur af öðru en landbúnaði. Alls var unnið úr framtölum 6129 framteljenda, en af þeim voru af framangreindum ástæðum 1360 felldir úr. Athugun náði því til 4769 bænda. Ljóst er, að greiðslugeta bænda fer ekki síður eftir möguleikum þeirra til tekjuöflunar heldur en eftir eignum miðað við skuldir. Nefndin ákvað því að flokka bændur í hverri sýslu eftir því, hvað þeir skulduðu mikið miðað við nettótekjur annars vegar og brúttótekjur hins vegar. Var bændum skipt í tvo meginhópa, annars vegar þá, sem skulda minna en tvöfaldar nettótekjur. 2747 bændur eða 57.6% af þeim, sem athugunin nær til, skulda minna en sem svaraði tvöföldum nettótekjum þeirra. Álíta verður, að þessir bændur séu allir efnalega vel settir og eru þeir ekki í neinum greiðsluerfiðleikum. 2022 bændur eða 42.4% skulda meira en tvöfaldar nettótekjur. Þessum hópi hefur verið skipt niður í 5 flokka eftir því, hve skuldirnar eru miklar. 609 bændur eða 12.8% af öllum bændum skulda meira en tvöfaldar en minna en þrefaldar nettótekjurnar. Talið er, að þessir bændur séu einnig sæmilega settir efnalega og séu ekki í greiðsluerfiðleikum. 369 bændur eða 7.7% skulda meira en þrefaldar, en minna en fjórfaldar nettótekjur. Talið er, að aðstaða þessara bænda sé ekki slæm, enda þótt vaxtabyrði sé nokkuð þung vegna skuldanna. 423 eða 8.8% skulda meira en fjórfaldar, en minna en fimmfaldar nettótekjur. Fyrir þessa bændur kemur það sér áreiðanlega vel að breyta lausaskuldum í föst lán til þess að létta þannig árlega greiðslubyrði vegna skuldanna. Aðstaða þeirra ætti að vera sæmileg. eftir að skuldum hefur verið breytt. 209 bændur eða 4.7% skulda meira en sexfaldar, en minna en sjöfaldar nettótekjur. Enginn vafi er á því, að vaxtabyrðin hjá þessum bændum er þung og greiðsluerfiðleikar miklir. 412 bændur eða 8.6% skulda meira en sjöfaldar nettótekjur. Álitið er, að þeir, sem skulda meira en sexfaldar nettótekjur, séu yfirleitt í greiðsluerfiðleikum.
Heildarskuldir allra bænda á landinu, sem athugunin nær til, eru 1250 millj. kr. Meðalskuld á bónda er 262 þús. kr. Þeir, sem skulda minna en tvöfaldar nettótekjur, skulda aðeins 109 þús. kr. að meðaltali. Heildarlausaskuldir bænda á öllu landinu, sem athugun nær til, eru 491 millj. 416 þús. kr. Heildarlausaskuldir þeirra bænda, sem skulda meira en sexfaldar nettótekjur, eru 176 millj. 786 þús. kr. eða 36% af öllum lausaskuldum bænda. Meðallausaskuldir allra bænda eru 103 þús. kr., en þeirra, sem skulda minna en tvöfaldar nettótekjur, aðeins 36 þús. kr. Hins vegar nema þær 194 þús. kr. að meðaltali hjá öllum þeim, sem skulda meira en tvöfaldar nettótekjur, og fara stighækkandi í flokkum í 303 þús. kr. Í heild eru lausaskuldir 33.9% allra skulda þeirra bænda, sem athugunin nær til. Meðalnettótekjur bænda eru 123 þús. kr. Munur eftir sýslum er mjög mikill. Í þeirri sýslu, sem nettótekjur eru hæstar, eru þær 177 þús. kr. á bónda, en lægstar 80 þús. Vegið meðaltal brúttótekna allra bænda er 400 þús. kr. og eru furðulega jafnar yfir landið, frá 300—500 þús. mest. Rúmlega 1000 bændur skulda meira en sem nemur brúttótekjum þeirra, og hafa þeir að sjálfsögðu allmikla vaxtabyrði og greiðsluerfiðleika sumir þeirra, en þó mjög misjafnlega eftir aðstæðum og tilkostnaði framleiðslunnar. Þessi fjöldi bænda er 22.3% af þeim fjölda, sem athugunin nær til. 77.7% af bændum eru hins vegar vel settir, þar sem skuldir þeirra eru ekki það miklar, að greiðslubyrði þeirra vegna sé óeðlilega þung. 3.4% af bændum skulda meira en tvöfaldar brúttótekjur eða 160 bændur, sem eru búsettir í öllum sýslum landsins. Hrepparnir á öllu landinu eru nokkuð á þriðja hundrað, þannig að talsvert vantar á, að til jafnaðar sé einn bóndi í hverjum hrepp, sem býr við svo slæma aðstöðu. Samkv. áliti nefndarinnar er talið, að þessir bændur hafi vonlitla aðstöðu til búreksturs, nema sérstök aðstoð komi til.
Í skattframtölum í árslok 1967 eru fasteignir bænda metnar á gamla fasteignamatinu margfaldað með 4. Þetta er óraunhæft mat og fékk nefndin því upplýsingar hjá yfirfasteignamatsnefnd um samræmdar tölur undirfasteignamatsnefnda, en yfirfasteignamatið hefur ekki enn ákveðið endanlegt mat á fasteignum eftir aðstöðu. Þar sem verðgildi fasteigna er mjög háð því, hvernig þær eru í sveit settar, áleit n. hinar samræmdu grundvallartölur héraðsfasteignamatsnefnda of háar í einstökum héruðum og sýslum. Lækkaði nefndin því matið frá grundvallartölum héraðsmatsnefndanna í ýmsum sýslum. N. telur, að þetta mat sé í sjálfu sér ekki mjög nákvæmt, en telur, að eðlilegt sé að miða við það, þar sem ekki sé við annað að styðjast og úr þeim gögnum unnið eftir beztu sannfæringu. Meðalfasteignir bónda yfir landið eru 687 þús. kr. Er það misjafnt eftir sýslum. Hæsta meðalfasteign bónda í sýslu er 998 þús. kr., en lægst 417 þús. kr. Meðalbrúttóeign bænda, sem athugunin nær til. er 1 millj. 48 þús. kr. Mesta meðalbrúttóeign á bónda í sýslu er 1431 þús. kr., en minnsta meðalbrúttóeign á bónda 714 þús. kr. í sýslu. Skuldlaus eign á bónda í landinu er 778 þús. kr. að meðaltali.
Hæsta meðaltal á bónda í sýslu er 1162 þús. kr., en minnsta meðaltal 510 þús. kr.
Tölur þær, sem hér hafa verið nefndar, gefa allgott yfirlit yfir efnahag bænda og aðstöðu þeirra yfirleitt. Athyglisvert er, að 77.7% af bændum eru tiltölulega vel settir efnalega og eru væntanlega ekki í greiðsluerfiðleikum. 12.8% af bændum virðast eftir gögnum, sem fyrir liggja, vera allvel settir, þótt að sjálfsögðu komi sér vel fyrir þá að eiga þess kost að breyta lausaskuldum í föst lán. 6.1% virðast vera samkv. skýrslum með þunga vaxtabyrði og að sjálfsögðu allmikla greiðsluerfiðleika. Það vekur athygli, að ekki er talið vera nema um 3.4% eða 160 bændur, sem eru með vonlitla aðstöðu. Má vera, að bezta aðstoðin við þá verði í því fólgin að hjálpa þeim til þess að hætta búskapnum og koma sér í önnur störf. Verður það vitanlega athugað nánar, þegar til framkvæmda kemur um breytingu á lausaskuldum í föst lán.
Athuganir þær, sem vitnað hefur verið til, sýna, að bændur hafa efnazt á síðustu árum og skuldir þeirra eru miklu minni en ástæða var til að ætla þrátt fyrir gífurlega framkvæmdir í seinni tíð. Eigi að síður eru ýmsir bændur þannig settir, að æskilegt er að létta undir með þeim á þann hátt að gefa þeim kost á að breyta lausaskuldum í föst lán.
Frv. til l., sem hér er til umr., um breytingu á lausaskuldum bænda, er í meginatriðum eins og lög um sama efni frá árinu 1962. Þá var 68 millj. kr. af lausaskuldum bænda breytt í föst lán með því að veðdeild Búnaðarbankans gaf út sérstakan flokk bankavaxtabréfa í þessu skyni. Samkv. l. gr. þessa frv. er gert ráð fyrir, að sami háttur verði á hafður, að veðdeild Búnaðarbankans fái heimild til að gefa út nýjan flokk bankavaxtabréfa. Bréf þessi skulu eingöngu notuð til þess að breyta í föst lán lausaskuldum bænda, sem hafa ekki fengið nægileg lán til hæfilegs tíma vegna fjárfestinga, sem þeir hafa ráðizt í á jörðum sínum á árunum 1961–1968 að báðum árum meðtöldum. Samkv. 2. gr. frv. er kveðið svo á, að lán samkv. l. þessum skuli aðeins veitt gegn veði í fasteignum bænda ásamt mannvirkjum, sem á jörðinni eru. Lánstími skal vera allt að 20 ár. Vaxtakjör skulu ákveðin af stjórn veðdeildarinnar að höfðu samráði við ráðh. Samkv. 3. gr. er gert ráð fyrir heimild til að leyfa ábúendum ríkisjarða að veðsetja ábúðarjarðir sínar til tryggingar lánum samkv. l. þessum, enda séu eignir viðkomandi ábúenda í mannvirkjum á ábúðarjörðum þeirra aldrei minni en sem nemur samanlögðum áhvílandi lánum. Samkv. 4. gr. mega lán samkv. l. þessum að viðbættum veðskuldum þeim, sem hvíla á fyrri veðréttum, ekki nema hærri fjárhæð en 75% af matsverði veðsins. 5. gr. kveður svo á, að ákvæði 16. gr. 3. mgr. 1. nr. 115 7. nóvember 1941, taki ekki til bankavaxtabréfa, sem út eru gefin samkv. l. þessum. Í 6. gr. er vitnað til l. um Búnaðarbanka Íslands nr. 115 7. nóv. 1941 um lánveitingar samkv. l. þessum. Skv. 7. gr. er gert ráð fyrir, að ráðh. setji í reglugerð nánari ákvæði um framkvæmd laganna. Það er öruggt, að verði þetta frv. að l. og framkvæmd l. fari vel úr hendi eins og vonir standa til, þá mega þessi lög verða þeim bændum, sem búa við miklar lausaskuldir, til mikillar hjálpar, eins og lögin frá 1962 hafa óneitanlega orðið. Bændur munu nota það tækifæri, sem nú er gefið, og sækja um það til réttra aðila að lausaskuldum þeirra verði breytt í föst lán. Sérstakt mat verður að fara fram á fasteignum til þess að fá raunhæft verðgildi þeirra. Það er vitað, að verðmat fasteigna hefur breytzt vegna gengisbreytinga, og matsgerðir, sem fram fóru fyrir 1–2 árum, eru í mörgum tilfellum ekki raunhæfar auk þess sem millimatsgerðir vantar.
Herra forseti. Ég sé ekki ástæðu til að hafa þessi orð fleiri, en legg til, að málinu verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. landbn.