23.11.1971
Sameinað þing: 16. fundur, 92. löggjafarþing.
Sjá dálk 2251 í B-deild Alþingistíðinda. (2487)
Skýrsla um utanríkismál
Geir Hallgrímsson:
Herra forseti. Ég vil hefja mál mitt með því að þakka hv. utanrrh. skýrslu hans um utanríkismál og fagna því, að hann heldur uppi þeirri venju, sem fyrrv. utanrrh. kom á í þeim efnum.
Um það leyti, er þing Sameinuðu þjóðanna hófst s. l. haust, vakti aðalritari þeirra, U Thant, athygli á og lýsti áhyggjum sínum yfir þeim andstæðum, að jafnframt því sem sjálfstæðar þjóðir yrðu hver annarri háðar í vaxandi mæli, réðu oft þjóðernissinnuð öfl því, að þær legðu á herskáan hátt meiri og meiri einhliða áherzlu á kapphlaup sín á milli og það skildi þær að. Aðalritarinn varaði við, að það væri hættuleg ímyndun að halda eins og málum væri komið í heiminum nú, að unnt væri að skapa lífinu öryggi án þess að byggja á alþjóðahyggju.
Við Íslendingar höfum ávallt verið þjóðernissinnaðir og eigum áfram að vera það á þann veg að vernda og efla þjóðlega menningu okkar og arf. Við erum þeirrar skoðunar, að íslenzk menning og þjóðlegur arfur hafi gildi fyrir þá, sem á Íslandi búa, og skapi þeim skilyrði til heillaríks lífsstarfs. Við vonum enn fremur, að það geti haft gildi fyrir heimsmenninguna eins og sagan hefur raunar sýnt, að sjálfstæð þjóð eins og Íslendingar hafi frelsi til að lifa sínu lífi, þroska með sér sérkenni og eiginleika og tjá sig í samskiptum við aðrar þjóðir án þess, að allir séu steyptir í sama mót.
Þótt sjálfstæðum þjóðum hafi fjölgað mjög á síðustu áratugum einkum eftir heimsstyrjöldina síðustu, ef fara má eftir tölu aðildarríkja Sameinuðu þjóðanna í þeim efnum, þá dylst okkur ekki, að örlög sjálfstæðis slíkra ríkja eru samtvinnaðri en nokkru sinni áður. Þess vegna eru Sameinuðu þjóðirnar til og þess vegna eru til bandalög og samningar þjóða á milli á mismunandi sviðum mannlegra samskipta. Við teljum okkur vera að vernda sjálfstæði okkar með slíku samstarfi, en gerum okkur um leið grein fyrir, að sú viðurkenning liggur að baki, að við erum ekki einir í heiminum, að réttindum sjálfstæðrar þjóðar fylgja skyldur við aðrar þjóðir — ekki aðeins næstu granna, heldur og fjarlægari þjóðir. Vandamál okkar og annarra þjóða er fólgið í því að samræma heilbrigða þjóðernisstefnu raunsærri alþjóðahyggju.
Okkur reynir ekki á um það hér á Alþingi Íslendinga, að Íslendingar hljóta að taka þátt í alþjóðlegu samstarfi, þótt við séum ekki sammála um, hve víðtækt það skuli vera. Okkur greinir ekki á um, að við eigum að vera þátttakendur í Sameinuðu þjóðunum og hafa nána samvinnu við aðrar Norðurlandaþjóðir t. d. með þátttöku okkar í Norðurlandaráði. Að vísu voru Íslendingar ekki á eitt sáttir, með hvaða hætti þeir ættu að gerast þátttakendur í Sameinuðu þjóðunum. Íslendingum stóð til boða að gerast stofnaðilar Sameinuðu þjóðanna, ef þeir á síðustu dögum stríðsins vildu segja Þjóðverjum og Japönum stríð á hendur. Það tóku fulltrúar lýðræðisflokkanna ekki í mál og töldu fyrir neðan virðingu Íslendinga, en málsvarar forvera Alþb., Sameiningarflokks alþýðu, Sósíalistaflokksins, töldu þó ekkert athugavert við það fyrir Íslendinga að segja öðrum þjóðum, komnum að fótum fram, stríð á hendur. Síðar urðu Íslendingar með eðlilegum hætti þátttakendur í Sameinuðu þjóðunum, en því miður kom fljótt í ljós, að Sameinuðu þjóðunum var um megn að vernda frelsi og sjálfstæði þjóða, m. a. vegna þess, að Sovétríkin beittu neitunarvaldi sínu þar óspart.
Þegar kommúnistar undir forustu Stalíns innlimuðu í lok heimsstyrjaldarinnar hvert ríkið á fætur öðru í Sovétríkin eða gerðu þau að leppríkjum með aðstoð lítillar, en einbeittrar, fimmtu herdeildar kommúnista í löndunum sjálfum að sínu leyti eins og nazistar undir forustu Hitlers höfðu áður gert fyrir heimsstyrjöldina, virtist sem hinn ægilegi hildarleikur hefði verið háður til einskis. Ein spurning varð áleitin: Höfðu vestræn lýðræðisríki ekkert lært af aðdraganda seinni heimsstyrjaldarinnar eða eftirmála hennar? Það var ekki vonum fyrr, að vestræn lýðræðisríki áttuðu sig eftir fall Tékkóslóvakíu og stofnuðu til varnarbandalags Atlantshafsríkjanna 30. marz 1949. Íslendingar hafa síðan tekið þátt í því bandalagi. Þótt mikil átök hafi í upphafi verið um þá þátttöku, þá var hún samþ. hér á Alþ. með 37 atkv. gegn 13, en tveir sátu hjá, og létu þingmenn ofbeldistilraunir og óeirðir ekki á sig fá. Alþ. áttaði sig á, að frumskylda hverrar þeirrar þjóðar, sem vill vera sjálfstæð, er að tryggja öryggi sitt og landamæri fyrir ofbeldisöflum.
Þegar Ísland varð fullvalda ríki 1918, var það að vísu trú manna, að ævarandi hlutleysi yrði landinu sú vörn, sem tryggði því sjálfstæði. Reynsla annarra þjóða af aðdraganda og upphafi annarrar heimsstyrjaldarinnar og loks eigin reynsla 10. maí 1940, þegar Bretar stigu hér á land, varð til þess, að Íslendingar gerðu sér ljóst, að hlutleysisyfirlýsing var og er gjörsamlega þýðingarlaus, enda sögðum við skilið við hlutleysisstefnuna, þegar við sömdum við Bandaríkjamenn 1941 um að leysa Breta af hólmi og sjá um varnir landsins, meðan á styrjöldinni stóð. Um það var þá enginn ágreiningur.
Upplýst er, að í upphafi seinni heimsstyrjaldarinnar höfðu báðir styrjaldaraðilar gert áætlanir um innrás á Íslandi, og það var ekki okkur Íslendingum að þakka, að sá aðilinn varð fyrri til, sem landsmenn vildu heldur. Þátttaka Íslands í Atlantshafsbandalaginu er til þess fallin, að við ráðum sjálf einhverju um framtíð okkar og þess heimshluta, sem við búum í. Ekki fer heldur á milli mála, að Atlantshafsbandalagið hefur náð tilgangi sínum að því leyti, að friður hefur ríkt í Evrópu frá stofnun þess og landvinningar kommúnista hafa verið stöðvaðir í þessum hluta heims. Með tilvísun til þess, sem hér hefur verið sagt um gildi þátttöku okkar í Atlantshafsbandalaginu, vekur það óhug og ugg, að í málefnasamningi ríkisstj. Ólafs Jóhannessonar skuli þessu lýst yfir:
„Ágreiningur er milli stjórnarflokkanna um afstöðuna til aðildar Íslands að Atlantshafsbandalaginu.“ Þótt áfram segi í málefnasamningnum: „Að óbreyttum aðstæðum skal þó núgildandi skipan haldast,“ leiðir það aðeins í ljós með mjög veikum orðum hina óákveðnu stefnu núverandi stjórnar gagnvart varnarbandalagi Atlantshafsríkjanna og skapar hvorki traust inn á við né út á við, enda er enn haldið áfram og sagt í málefnasamningnum án þess, að punktur sé settur á milli: „ . . . en ríkisstjórnin mun kappkosta að fylgjast sem bezt með þróun þeirra mála og endurmeta jafnan stöðu Íslands í samræmi við breyttar aðstæður.“
Að gefnu tilefni þessa orðalags er fullkomin ástæða til þess að spyrja hæstv. forsrh. og hæstv. utanrrh.: Er með þessu orðalagi verið að gefa í skyn, að Ísland muni nota fyrstu átyllu, sem gefst, að segja sig úr Atlantshafsbandalaginu? Hvaða breyttar aðstæður yrðu þess valdandi, að Ísland ætti að ganga úr varnarbandalagi Atlantshafsþjóðanna að dómi hæstv. ríkisstj.? Það er vissulega nauðsynlegt, að ríkisstj. geri nánar grein fyrir, í hverju ágreiningurinn milli stjórnarflokkanna um afstöðuna til aðildar Íslands að Atlantshafsbandalaginu er fólgin og hver afstaða hvers stjórnarflokkanna og hvers ráðherra fyrir sig er varðandi aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu. Hefur innan ríkisstj. eða meðal stjórnarflokkanna verið rætt um, að Ísland segi sig úr varnarsamtökum Atlantshafsríkjanna að fullnægðum ákveðnum skilyrðum?
Svo veikt og óákveðið sem orðalagið er í málefnasamningi ríkisstj. um aðild að Atlantshafsbandalaginu, þá tekur fyrst í hnúkana, þegar málefnasamningur ríkisstj. fjallar um varnarsamninginn við Bandaríkin. A. m. k. er túlkun hæstv. utanrrh. og annarra stjórnarsinna ekki til þess fallin að skýra þetta ákvæði. Varnarsamningurinn skal tekinn til endurskoðunar eða uppsagnar, en hvort heldur endurskoðun eða uppsögn kemur til, skal varnarliðið hverfa frá Íslandi í áföngum og stefnt að því, að brottför liðsins eigi sér stað á kjörtímabilinu.
Hæstv. utanrrh. segir í viðtali við Vísi 15. júlí, daginn eftir myndun stjórnarinnar: „Það er yfirlýst stefna ríkisstj., að varnarliðssamningurinn skuli tekinn til endurskoðunar og uppsagnar og brottflutningi hersins verði lokið á fjórum árum.“ Og enn fremur sagði utanrrh. í sama viðtali: „Ég skil ekki, hvernig menn geta túlkað þetta á annan veg en herinn verði látinn fara.“ En í viðtali við Tímann 17. júlí er hæstv. utanrrh. búinn að fá bakþanka og segir: „Næstu mánuði mun landhelgismálið taka mestan hluta af okkar tíma. Við munum, eftir því sem tök eru á, kynna okkur öll atriði varðandi varnarliðið og dvöl þess hér og síðan að slíkri könnun lokinni, könnun, sem hlýtur eðli máls samkvæmt að taka alllangan tíma, taka upp viðræður við Bandaríkjastjórn um endurskoðun varnarsamningsins frá 1951 með brottför liðsins í áföngum í huga, eins og í málefnasamningi stjórnarflokkanna segir.“ Samkvæmt seinna viðtalinu hefur hæstv. utanrrh. aðeins brottför varnarliðsins í huga, og vil ég sízt gagnrýna það, að hann dregur í land frá fyrra viðtalinu.
Hinn 31. okt. s. l. fluttu hæstv. utanrrh. og hæstv. 2. þm. Reykn., Jón Skaftason, ræður á fundi framsóknarmanna í Keflavík. Eftir hæstv. utanrrh. er þetta haft í Tímanum: „Ráðherrann minnti á, að stefnumark ríkisstjórnarinnar væri það, að hún vildi að varnarliðið hyrfi úr landi í áföngum og ósk hennar væri sú, að það gæti átt sér stað á kjörtímabilinu. Hún vildi þó áður en nokkuð væri gert láta fara fram mjög rækilega könnun á þessum málum öllum.“ Eftir háttv. 2. þm. Reykn., Jóni Skaftasyni, er þetta haft í Tímanum: „Hann minnti á að deilt væri um ákvæði málefnasamningsins um brottför varnarliðsins. Sumir vildu túlka ákvæðið þannig að það þýddi að varnarliðið skyldi hverfa burtu á kjörtímabilinu, hvernig sem málin þróuðust í heiminum og hvernig sem endurskoðuninni lyktaði. Aðrir teldu að hér væri aðeins um stefnuyfirlýsingu að ræða og að endanleg niðurstaða um veru varnarliðsins hér hlyti að ákvarðast fyrst þegar niðurstöður endurskoðunar varnarsamningsins lægju fyrir auk þess, sem atburðir út í heimi gætu haft áhrif á niðurstöðurnar, líkt og gerðist 1956, er Rússar réðust inn í Ungverjaland og vinstri stjórnin, sem þá var, dró til baka uppsögn varnarsamningsins. Jón sagði, að hann áliti síðari skýringuna þá réttu. Hann kvaðst telja fráleitt, að á þessari stundu væri fortakslaust hægt að fullyrða, að varnarliðið skyldi fara úr landinu fyrir lok kjörtímabilsins.“
Nú mætti álíta, að skoðanamunur væri fólginn í orðum hæstv. utanrrh. og háttv. 2. þm. Reykn., og því var hæstv. utanrrh. spurður á fundi Varðbergs tveim eða þremur dögum síðar, hvora skýringu háttv. þm. Jón Skaftasonar hann aðhylltist, og hæstv. utanrrh. svarar: „Það má vel vera, að það sé misjöfn túlkun á málefnasamningnum og mismunandi langanir. Mín skoðun er sú, að ákvörðunin verði ekki tekin fyrr en að aflokinni könnun. Ef það eru tvær línur, er ég á þeirri síðari.“
En stjórn Sambands ungra framsóknarmanna tekur þetta svar hæstv. utanrrh. ekki gott og gilt eða lætur eins og það hafi aldrei verið gefið, og gerir þetta að tilefni til ályktunar og ofanígjafar við flokksbróður sinn, 2. þm. Reykn., sem birtist í Tímanum 7. nóv. s. l., þar sem segir m. a.: „Í tilefni af ummælum Jóns Skaftasonar á fundi í Keflavík s. l. sunnudag, sem birtust í Tímanum s. l. þriðjudag, telur stjórn SUF nauðsynlegt að leggja áherzlu á eftirfarandi . . .“, og meðal annars segir þar: „Í málefnasamningi ríkisstjórnarinnar er skýrt tekið fram, að markmið endurskoðunar varnarsamningsins eigi að vera brottför varnarliðsins í áföngum og stefna eigi að því, að sú brottför eigi sér stað á kjörtímabilinu, þ. e. á fjórum árum ... Það er nauðsynlegt, þegar stjórnarandstaðan gerir harða hríð að þessum atriðum í stefnu Framsóknarflokksins og ríkisstjórnarinnar og ræðst sérstaklega á varaformann flokksins, Einar Ágústsson, utanrrh., að allir framsóknarmenn, einkum og sér í lagi þm., haldi fast við stefnu flokksins og standi ótrauðir með málefnasamningi ríkisstjórnarinnar.“ Enn fremur er 2. þm. Reykn. brigzlað um aðdróttanir, ódrengilega málsmeðferð og fyrir að hlaupast undan merkjum. En hann svarar ungliðum sínum fullum hálsi og telur ályktun SUF fyrst og fremst árás á utanrrh.
Ég hef rakið þessi orðaskipti til að sýna, að aðstandendur núverandi hæstv. ríkisstj. innan sama stuðningsflokks skilja málefnasamninginn á mismunandi hátt. Og nú í dag hefur það komið í ljós með birtingu Þjóðviljans á frásögn frá landsfundi Alþb., að ágreiningurinn er raunverulega innan ríkisstj. sjálfrar, en þar segir svo um ræðu, er hæstv. viðskrh., Lúðvík Jósepsson, hefur haldið á landsfundi Alþbl., með leyfi forseta:
Brynjólfur Bjarnason lagði nokkrar spurningar fyrir Lúðvík Jósepsson um herstöðvamálið á landsfundinum á laugardaginn. Svaraði Lúðvík síðan spurningunum og í máli hans kom m. a. fram eftirfarandi:
— Ég get ekki fullyrt að það sé rétt haft eftir utanrrh. að fyrst skuli fara fram rækileg athugun á aðstöðu hersins hér á landi og síðan eigi að taka ákvörðun um brottför hans eða áframhaldandi dvöl hér, sagði Lúðvík. En hér er haldið fram algerlega rangri túlkun málefnasáttmálans. Í málefnasamningnum er fjallað um endurskoðun herverndarsamningsins, en þar er átt við endurskoðun sem miðar að því að herinn eigi að fara úr landinu í áföngum á kjörtímabilinu. Orðalagið í málefnasáttmálanum bendir enn fremur til þess að leiði endurskoðunin ekki til brottflutnings hersins skuli „herverndarsamningnum“ sagt upp.“
Svo mörg voru þau orð, og geta menn borið þessa túlkun hæstv. viðskrh. saman við túlkun hæstv. utanrrh. nú síðast í skýrslu hans um utanríkismál. Það, sem hér hefur verið rakið, sýnir, að málefnasamningur núverandi ríkisstj. er óljós samkvæmt orðanna hljóðan og túlkaður með mjög mismunandi hætti. Það er því eðlilegt, að Alþ. fái ótvíræða skýringu á því, hvað í málefnasamningnum felst. Er búið að taka ákvörðun um, að varnarliðið fari innan fjögurra ára, eða verður ákvörðun um áframhaldandi dvöl varnarliðsins tekin síðar? Er fastmælum bundið með stjórnarflokkunum, að varnarliðið skuli fara, á hverju sem gengur eða alla vega að óbreyttum aðstæðum? Hver er skoðun hvers stjórnarflokksins um sig? Hver er skoðun hvers ráðherra um sig? Og er ekki ástæða til að spyrja: Hver er skoðun hvers þm. um sig? Alþ. og þjóðin öll á kröfu á að fá þetta upplýst.
Óljóst orðalag í málefnasamningnum og mismunandi skýringar stjórnarsinna hafa ekki aukið veg og virðingu hæstv. ríkisstj. innanlands eða utan. Íslendingar hafa sett ofan, sjálfsvirðingu þeirra er misboðið og hætt er við, að traust það, sem þeir hafa áunnið sér út á við með öruggri og sjálfri sér samkvæmri utanríkisstefnu, glatist. Til að bæta gráu ofan á svart hefur svo hæstv. ríkisstj. ákveðið þá meðferð þessara mikilvægu mála, sem á sér fáar eða engar hliðstæður í íslenzkri stjórnmálasögu. Hinn 21. okt. s. l. birtist svo hljóðandi frétt í Þjóðviljanum: „Það kom fram á fundi Alþb. í fyrrakvöld að sett hefði verið á laggirnar ráðherranefnd til að fjalla um herstöðvamálið og fyrirhugaða brottvísun hersins.
Í nefndinni eiga sæti ráðherrarnir Einar Ágústsson, utanrrh., Magnús Torfi Ólafsson, menntmrh., og Magnús Kjartansson, iðnrh.“
Það var ekki að ófyrirsynju, að formaður Sjálfstfl. kvaddi sér hljóðs í Nd. utan dagskrár 25. okt. s. l. og spurðist fyrir um, hvort um breytingu á verkaskiptingu ráðherra væri að ræða og hvers vegna meðutanríkisráðherrarnir hefðu verið settir. Þótt fyrri spurningu væri svarað neitandi og hinni með tilvísun til hagkvæmni og fordæma í öðrum málum innanlands og utan, þá sýnist vera hér meira á ferðinni. Það kom t. d. fram á fundi Stúdentafélags Suðurlands austur á Selfossi s. l. föstudag, að ritstjóri Þjóðviljans upplýsti, að þessi ráðherranefnd héldi reglulega vikulega fundi. Engum blöðum er um það að fletta, að verkefni með utanríkisráðherranna í augum kommúnista er ekki það að kanna, hvort þörf sé varna, heldur að tryggja, að enginn bilbugur verði á því, að varnarliðið verði látið fara innan fjögurra ára. Meðráðherrarnir eiga að halda um hönd utanrrh. til að tryggja það. Þess vegna er skipun ráðherranefndarinnar aðvörun til Íslendinga og bandalagsþjóða þeirra.
Skipun ráðherranefndar í utanríkismálum á sér enga hliðstæðu, þó að þremur ráðherrum hafi verið falið að ræða við aðila vinnumarkaðarins um kjarasamninga eða iðnrh. og, fjmrh. fjalli sérstaklega um málefni Slippstöðvarinnar á Akureyri. Samkvæmt starfsskiptingu þeirra heyra málefni Slippstöðvarinnar undir þá báða, en utanríkis- og varnarmál heyra hvorki undir iðnrh. og heilbr.- og trmrh. né menntmrh. Þvert á móti falla öll mál varnarliðsins og Keflavíkurflugvallar undantekningarlaust undir utanrrh. og hann einan. Skipun slíkrar ráðherranefndar er því breyting á verkaskiptingu ráðherra í framkvæmd. Átelja verður harðlega hæstv. forsrh. fyrir að gera flokksbróður sínum, hæstv. utanrrh., slíka vanvirðu og sýna honum slíkt vantraust eingöngu til þess að láta undan kommúnistum í Alþb. Eitt með öðru sýnir skipun meðutanríkisráðherranna, hverjir marka stefnuna og ráða ferðinni í ríkisstj. Íslands.
Á það hefur réttilega verið bent, og undir það vil ég sérstaklega taka, að Íslendingar gerðu strax við stofnun Atlantshafsbandalagsins greinarmun á þátttöku í því og á dvöl varnarliðsins hér á landi á friðartímum. Það er góðs viti, að hæstv. utanrrh. vitnar í þeim efnum til þess, er dr. Bjarni heitinn Benediktsson sagði á ráðherrafundi Atlantshafsbandalagsins í Reykjavík 1968, en það fer alveg eftir mati okkar sjálfra og heimsástandi, þegar þar að kemur, hversu lengi bandarískt lið dvelur á Íslandi. Óskandi væri, að núv. hæstv. utanrrh. fylgdi hinni öruggu stefnumörkun Bjarna heitins Benediktssonar sem mest og bezt í utanríkis- og varnarmálum. En því miður hefur hæstv. utanrrh. ekki tekizt að halda þeirri reisn í meðferð utanríkismála, sem áður tíðkaðist, og ekki, þegar hann í skýrslu sinni segir orðrétt, með leyfi forseta:
„Alveg á sama hátt tel ég það nú vera bandalagsþjóðanna að sannfæra okkur um það, að hér sé enn nauðsyn varnarliðs.“
Það er að vísu gott og gilt, að utanrrh. lýsir sig reiðubúinn að hlýða á rök bandalagsþjóða okkar og e. t. v. láta sannfærast af þeim, en væri þá ekki réttara að kynna sér þessi rök, áður en slegið er föstu, að stefna beri að því, að varnarliðið fari innan fjögurra ára. Málefnasamningur ríkisstj. lýsir ákvörðun, en málsvarar hennar lofa athugun á eftir.
Það liggur ljóst fyrir, að við Íslendingar verðum að gera okkur sjálfstæða grein fyrir nauðsyn varna á Íslandi og nauðsyn dvalar erlends varnarliðs á hverjum tíma. Auðvitað er það eðlileg ósk okkar að komast hjá því, ef mögulegt er, að hafa erlent varnarlið hér á landi, alveg eins og aðrar lýðfrjálsar þjóðir reyna að komast af með sem lægst útgjöld til varnarmála og sem stytzta herskyldu ungmenna sinna. Það er því ekki úr vegi að rifja það upp, hvaða rök hnigu að því, að varnarsamningurinn við Bandaríkin var staðfestur hér á Alþ. 1951 ágreiningslaust af öllum þm. lýðræðisflokkanna. Þm. Sameiningarflokks alþýðu, Sósíalistaflokksins, greiddu einir atkvæði gegn samningnum. Hver var þá ástæðan til þess, að alþm. töldu nauðsynlegt að hafa erlent varnarlið í landinu, þótt þeir hefðu tveim árum áður tekið fram, að þeir vildu ekki skuldbinda okkur til að hafa erlendan her á friðartímum. Eins og menn muna, var það Kóreustyrjöldin ásamt óvissum horfum hér í álfu vegna Berlínarvandamálsins. Ef Kóreustyrjöldin stofnaði heimsfriðnum í hættu fyrir 20 árum, hvaða hætta er friði ekki búin nú, þegar litið er á ástandið fyrir botni Miðjarðarhafsins og í Indlandi og Pakistan.
Árið 1956 við myndun vinstri stjórnar var ákveðið að segja upp varnarsamningnum með það fyrir augum að láta varnarliðið fara. Frá því var horfið vegna innrásar Sovétríkjanna í Ungverjaland, þegar uppreisnin varð þar. Sátu kommúnistar áfram í ríkisstj. í tvö ár eftir það og létu varnarmálin þá kyrr liggja, þótt varnarsamningurinn væri í fullu gildi. Spurningin er nú sú: Ef uppreisnin í Ungverjalandi, sem Sovétríkin börðu niður í blóðbaði, skapaði okkur hættu, er þá skynsamlegt aðeins þremur árum eftir samsvarandi atburði í Tékkóslóvakíu og einu ári eftir blóðug verkföll í Póllandi að hafa Ísland varnarlaust. Við skulum einnig hafa í huga, að flotastyrkur Sovétríkjanna á Norðaustur-Atlantshafi og hernaðarmáttur er nú einnig mun meiri en var fyrir 15 til 20 árum og ólíku er saman að jafna umsvifum flug- og skipaflota þeirra og athafnasemi þeirra í nágrenni Íslands nú og þá.
Þessar staðreyndir, sem hér hafa verið nefndar, benda eindregið til þess, að tími sé enn ekki kominn til þess, að óhætt sé eða skynsamlegt að hafa Ísland varnarlaust. Um leið og við höldum vöku okkar um varnir, skulum við einnig fylgjast vel með og fagna þeirri þróun mála, sem til friðar horfir, og stuðla að slíkri þróun eftir megni, þó að framlag okkar í þeim efnum hljóti eðli málsins samkvæmt að vera takmarkað og m. a. ekki sízt í því fólgið í bili að ljá land undir varnarstöð. Sem betur fer, sjáum við ýmis greinileg merki nú um friðvænlegri horfur í heiminum en verið hafa um langt skeið. Þannig vonum við, að styrjöldin í Víetnam sé á lokastigi, og við gerum okkur einnig miklar vonir um árangur af sáttaumleitunum á vegum Vesturveldanna, þ. á m. Brandts kanslara, en slíkar samningaumleitanir bera ekki árangur, nema þær byggist á órofa samstöðu og hernaðarlegum styrk innan Atlantshafsbandalagsins. Þótt griðasáttmáli Vestur-Þjóðverja annars vegar og Rússa og Pólverja hins vegar, en sá griðasáttmáli er enn ekki staðfestur og verður ekki, fyrr en samkomulag hefur náðst um Berlín milli Austur- og Vestur-Þjóðverja, og þótt samkomulag fjórveldanna um Vestur-Berlín séu merkir áfangar á langri leið allt frá stríðslokum, þá eiga Vestur-Þjóðverjar og Austur-Þjóðverjar eftir að semja sín á milli. Við skulum gera okkur grein fyrir, að þessir samningar eru ekki sársaukalausir fyrir Þjóðverja eða Vesturveldin, sem hingað til hafa farið fram á sameiningu Þýzkalands í kjölfar frjálsra kosninga, sem Sovétríkin og einræðisherrar Austur-Þýzkalands hafa komið í veg fyrir. Nú verður í raun að viðurkenna skiptingu þýzku ríkjanna og sætta sig við áframhaldandi frelsisskerðingu Austur-Þjóðverja.
Þótt einnig sé reynt í svokölluðum SALT-viðræðum stórveldanna með undirbúningi að öryggismálaráðstefnu Evrópu og með tillögum Atlantshafsbandalagsríkjanna um gagnkvæma og samhliða afvopnun að fikra sig nær eðlilegra friðarástandi en þjóðir í Evrópu hafa búið við frá stríðslokum, þá er enn langt í land, og öllu máli getur skipt, að Atlantshafsbandalagsríkin standi vel saman, meðan á þessum friðarumleitunum stendur. Lýðræðisríki standa að vísu verr að vígi en einræðisríki í slíkum friðarumleitunum. Borgarar í lýðræðisríkjum setja sér sjálfir markmið að keppa að, og þau geta jafnvel verið jafnmismunandi og mennirnir eru margir. Valdhafar í lýðræðisríkjum eru bundnir vilja kjósendanna, og kjósendur geta haft takmarkaðan skilning á nauðsyn þess að greiða skatta eða leggja á sig önnur óþægindi til þess að kosta varnir, til að koma í veg fyrir styrjöld, sem þeir vona, að aldrei verði. Valdhafar í einræðisríkjunum setja sjálfir þegnum sín m takmark að keppa að. Þeir þurfa ekki að spyrja þegnana, hve miklum hluta þjóðarteknanna skuli verja til vígbúnaðar, hve herskyldan skuli vera löng eða hvort og hvernig herstyrk skuli beitt. Einræðisríkin geta leynt þeim tilgangi, sem bak við kann að búa, og haldið spilum sínum að sér, en lýðræðisríkin verða að leggja spilin á borðið. Hér er oft ójafn leikur, eins og sagan sýnir, og miklu máli skiptir, að lýðræðisríkin haldi samstöðu og samvinnu, ef þau vilja halda sjálfstæð sínu.
Sagt hefur verið, að það særði þjóðerniskennd okkar Íslendinga að hafa erlent varnarlið í landinu, en særi það ekki frekar sanna þjóðerniskennd að láta reka á reiðanum, vera aðgerðarlaus og auðhreppt bráð hver þess, er hingað vildi seilast til áhrifa eða beita okkur beinum eða óbeinum þvingunum?
Sagt hefur verið, að Noregur og Danmörk vildu ekki erlent herlið í landi sínu, en þessi lönd telja sig í bili ekki þurfa þess, þar sem þau leggja sjálf töluvert fram í varnarmála. Í Noregi nema t. d. útgjöld til hermála skv. fjárlagafrv. næsta árs 3300 millj. norskra króna eða tæpum 12% af heildarútgjöldum. Í Noregi er eins árs herskylda, og í norska hernum eru 30–35 þús. manns auk 80 þús. manna heimavarnarliðs.
Vestur-Þjóðverjar, sem fremstir ganga nú í friða umleitunum sínum, hafa sjálfir verulegan herstyrk, en telja engu að síður nauðsynlegt, að önnur Atlantshaf bandalagsríki hafi varnarlið í Þýzkalandi og hafa mótmælt kröftuglega, þegar raddir hafa t. d. komið fram Bandaríkjunum og Kanada um, að fækka bæri í varnarliði þessara ríkja, sem dvelur í Vestur-Þýzkalandi.
Nóbelsfriðarverðlaunahafinn Brandt telur friðarumleitunum sínum nauðsynlegt, að þjóðir Atlantshafsbandalagsríkjanna dragi ekki einhliða úr herstyrk sínum og varnarmætti, heldur eingöngu, ef takast mætti að koma á gagnkvæmri samhliða afvopnun Varsjár- og Atlantshafsbandalagsríkjanna. Eigum við Íslendingar að skerast úr leik og spilla fyrir þeim friðarumleitunum, sem okkur eru eigi síður mikilvægar en öðrum þjóðum heims?
Þar sem öryggismálin eru svo mikilvæg sem raun ber vitni, höfum við tíu sjálfstæðismenn flutt till. til þál. á þskj. nr. 47 um fyrirkomulag viðræðna um öryggismál Íslands. Án þess að ég geri þessa till. að frekara umtalsefni en fram hefur þegar komið í orðum mínum hér áður, vil ég þó leggja áherzlu á það, sem stendur í greinargerð till. Tillöguflutning þennan ber að skoða sem tilraun af Sjálfstfl. hálfu til að firra því tjóni, sem skipan sú á þessum málum, sem boðuð hefur verið, hlýtur að valda. Því ber að líta á hana sem tilboð af Sjálfstfl. hálfu um að taka þátt í samstarfi við utanrrh. um endurskoðun varnarsamningsins og heilbrigða skipan varnarmála Íslands framvegis.
Við sjálfstæðismenn teljum ekki óeðlilegt, að varnarsamningur við Bandaríkin sé endurskoðaður með það fyrir augum, að skipan öryggismála Íslands og þátttöku í störfum Atlantshafsbandalagsins sé sem bezt fyrir komið á hverjum tíma. Við teljum sennilegt, að 45–50 alþm. séu fylgjandi aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu, og við teljum nauðsynlegt, að það komi í ljós og þeir hafi samstarf sín á milli um, hvernig slíkri aðild yrði bezt hagað. Ef þessar umræður um utanríkismál og þær, sem á eftir fara um varnarmál, ná ekki þeim tilgangi, kann að vera nauðsynlegt með frekari tillöguflutningi hér á Alþ. að leiða í ljós afstöðu flokka og manna til öryggismála landsins og meðferðar þeirra.
Herra forseti. Ég hef með vilja leitt hjá mér í þessari umræðu um skýrslu hæstv. utanrrh. að ræða meðferð landhelgismálsins, enda hefur það áður sérstaklega verið til umræðu hér á þessu þingi, og er slíkum umræðum um þáltill. sjálfstæðismanna raunar enn ekki lokið, áður en till. fer til n.
En áður en ég lýk máli mínu, vil ég víkja nokkrum orðum að þeim breytingum, sem nú eiga sér stað varðandi viðskiptabandalög þjóða á milli, enda munu þau hafa áhrif hér á landi, eins og fram kemur í skýrslu hæstv. utanrrh. Þetta sá fyrrv. ríkisstj. fyrir og lagði því áherzlu á, að Íslendingar gerðust þátttakendur í EFTA. Rifja verður upp, að núv. stuðningsflokkar ríkisstj. höfðu allfjölbreytta afstöðu til þessa máls. Sjálfur forystuflokkurinn, Framsókn, sat hjá, og ef ég man rétt, urðu þá til hjá núv. hæstv. forsrh. hin fleygu orð „já, já“ og „nei, nei“. Alþýðubandalagsmenn greiddu atkvæði á móti og töldu ganga landráðum næst og afsali á fullveldi að ganga í EFTA, enda væri það eingöngu byrjun á sérsamningum við Efnahagsbandalagið. Stofnendur flokks frjálslyndra og vinstri manna, hygg ég, að hafi þá greitt aftur á móti atkvæði með stjórnarflokkunum um að leita inngöngu í EFTA.
Ekkert orð er um það í málefnasamningi núv. hæstv. stjórnar eða skýrslu utanrrh., að okkur beri að segja okkur úr EFTA, heldur er áfram gengin sú braut, sem mörkuð var af fyrrv. hæstv. ríkisstj., að sækjast eftir sérsamningum við Efnahagsbandalagið í framhaldi af aðild að EFTA, og þetta á sér stað undir forystu hæstv. viðskrh., sem áður greiddi atkvæði gegn EFTA, og taldi, ef ég man rétt, það undanfara þess, að stórveldin gleyptu Ísland á viðskiptasviðinu. Svona fer um stóru orðin fyrrv. stjórnarandstæðinga og núv. stjórnarherra. Stækkun Efnahagsbandalagsins í 250 millj. manna viðskiptabandalag getur vissulega haft víðtækar afleiðingar — ekki eingöngu á viðskiptasviðinu, heldur og í utanríkismálum almennt. Auk hinna þriggja nær jafnstóru viðskiptadeilda Bandaríkjanna, Efnahagsbandalagsríkjanna og Austur-Evrópuríkjanna má búast við áframhaldandi umsvifum Japans og vaxandi áhrifum Kína, Indlands og — þegar tímar líða — hinna vanþróuðu ríkja. Mikilvægt er, að þessar stóru viðskiptadeildir einangrist ekki hver frá annarri og útiloki heldur ekki þau lönd, sem utan við standa. Íslandi er auðvitað nauðsynlegt að leita áfram viðskiptatengsla við slíkar viðskiptadeildir, en auk þess ber Íslandi að leggja sérstaka áherzlu á að tengjast sjálft vináttu- og viðskiptatengslum við þróunarlöndin og styðja þau til réttinda og sjálfsbjargar, svo að bilið milli þjóða heims minnki, en breikki ekki.
Íslendingum er vandi á höndum að stýra fleyi sínu í því umróti og á þeim breytingatímum, sem í hönd fara, þegar hvort tveggja í senn verður að tryggja, stjórnarfarslegt og efnahagslegt sjálfstæði og öryggi lands og þjóðar. Það verður ekki gert með því að einangra sig, heldur með samstarfi innan Sameinuðu þjóðanna, meðal Norðurlanda, í Atlantshafsbandalaginu, í Evrópuráðinu og í þeim viðskiptabandalögum, sem við tökum þátt í. Við gerum okkur þó grein fyrir, að enn sem komið er, hvað sem síðar verður, hafa slík samtök takmarkað gildi á mismunandi sviðum og haga verður þátttöku í þeim og binda vonir sínar við starfsemi þeirra í samræmi við það. Miklu máli skiptir, að við sem lítil þjóð komum fram með reisn án þess oflátungsháttar, sem stafar af minnimáttarkennd, og að við mörkum stefnu, sem er sjálfri sér samkvæm, svo að okkur takist að vinna okkur traust og álit og samræma heilbrigða þjóðernisstefnu og raunsæja alþjóðahyggju. Því miður hefur núv. hæstv. ríkisstj. stigið alvarleg víxlspor í utanríkismálum, en engu að síður ber ég að lokum fram þá ósk þjóðinni til handa, að núv. hæstv. ríkisstj. muni í þessum efnum sjá að sér, en falla ella sem allra fyrst.