23.11.1971
Sameinað þing: 16. fundur, 92. löggjafarþing.
Sjá dálk 2341 í B-deild Alþingistíðinda. (2504)
Skýrsla um utanríkismál
Jóhann Hafstein:
Herra forseti. Ég harma, að það skuli vera eitt af fyrstu verkum núv. hæstv. forseta Sþ. að verða ekki við tilmælum um það, að umr. sé frestað til þess að hæstv. forsrh. geti verið hér við, þegar rædd er skýrsla utanrrh. Íslands um utanríkismál landsins. Og ég tel í raun og veru, að það komi ekkert málinu við, hvort umr. eiga að fara fram um önnur mál. og hér dugar heldur ekki, að hæstv. utanrrh. sé við, því að ég vil fá að vita frá hæstv. forsrh., hvort hæstv. utanrrh. skilur stjórnarsamninginn rétt eða viðskrh., því að hvor um sig hefur gefið alveg gagnstæðar upplýsingar um það, hvað í þessum samningi felst, og ég skal þá byrja aðeins að víkja að því.
Hæstv. utanrrh. hefur sagt og endurtekur það nú, að uppsögn fari aðeins fram eftir endurskoðun og á grundvelli endurskoðunar. Hæstv. viðskrh. hefur sagt, og það stendur eftir honum í blöðum í dag, að uppsögnin fari fram alveg óháð því, hver niðurstaða endurskoðunar verði. Hér þurfa þm. og þjóðin að fá að vita, hvor er að fara með rétt mál. Hæstv. viðskrh. sagði, að svo ákaflega auðvelt væri að skilja samninginn, stjórnarsáttmálann, aðeins að lesa stjórnarsáttmálann og sýna miðlungsgreind. Ja, hvorn þessara hæstv. ráðh. skortir miðlungsgreindina?
Formaður Alþb. sagði í sjónvarpinu í kvöld, — það var rætt þar við hann eftir þing Alþb., og hann er þó formaður eins af stjórnarflokkunum, — hann sagði, að staðið yrði við það meginákvæði stjórnarsáttmálans, að herinn hverfi úr landi á næstu fjórum árum. Þetta var rétt áður en fundur byrjaði hér. Hér hafa þess vegna mjög stangazt á umsagnir ráðh., eins og fyrri daginn frá því að ríkisstj. var mynduð, um það, hvað felist í sjálfum stjórnarsáttmálanum. Og einn af hv. þm. Framsfl., Jón Skaftason, hefur gefið ákveðna skýringu á stjórnarsáttmálanum, — að það fari auðvitað eftir niðurstöðum endurskoðunar, hvort varnarliðið verði látið hverfa hér úr landi eða ekki. Hæstv. utanrrh. sagði annað á fundinum í Keflavík, en hann sagði það sama og þessi þm. Framsfl. á Varðbergsfundi, og hann endurtók það hér. Svo fær þessi hv. þm. Framsfl. skömm í hattinn frá flokkssamtökum ungra framsóknarmanna fyrir að bregðast ríkisstj. með því að leggja þennan skilning í stjórnarsáttmálann!
Hæstv. utanrrh. spurði mig áðan, hvort ég áliti, að við gætum ekki verið í NATO án þess að hafa her. Í skýrslu hans sjálfs stendur eftirfarandi eftir dr. Bjarna Benediktssyni, — hann las það upp og ég les það upp:
„Varðandi land mitt er það að vísu svo, að við höfum sérstakan varnarsamning innan Atlantshafsbandalagsins við Bandaríkin, en það fer alveg eftir mati okkar sjálfra á heimsástandi, þegar þar að kemur, hversu lengi bandarískt lið dvelur á Íslandi.“
Form. Sjálfstfl. hefði ekki sagt þetta nema þetta hefði verið skoðun okkar sjálfstæðismanna, eins og vænta má, en til þess að árétta það vil ég gera grein fyrir því, að 1956 fluttum við till. í varnarmálunum, rökst. dagskrá í nál., sem hófst þannig:
„Svo sem fram kemur í sjálfum varnarsamningnum, hefur það ætíð verið tilætlun Alþ. og ríkisstj.,“ — það vorum við sjálfstæðismenn, — „að erlent varnarlið dveldi ekki lengur hér á landi en nauðsynlegt væri vegna öryggis landsins, og þar með friðsamra nágranna þess, að endanlegu mati íslenzkra stjórnvalda. Alþingi áréttar þennan vilja sinn og lýsir yfir því, að það telur rétt, að hafinn sé nauðsynlegur undirbúningur þess, að svo megi verða.“
Þetta náði náttúrlega ekki fram að ganga þá, en ég taldi þá, einmitt eftir að þingi lauk, á fundi í Varðarfélaginu og sú ræða var birt í Morgunblaðinu, þá taldi ég upp nokkrar aðalástæðurnar og gerði grein fyrir sjónarmiðum okkar sjálfstæðismanna í varnarmálunum, og það var það fyrsta, að veigamiklar ákvarðanir um öryggismál þjóðarinnar væru ekki teknar nema að vel undirbúnu og rannsökuðu máli. Því miður henti það 1956, að frá þessu var brugðið, og við gagnrýndum það. Og þetta er enn þá verra núna. Þetta er enn þá verra núna, því að það hefur verið hrapað að ákvörðunum í þessum málum. Við töldum þá einnig, að þess ætti vandlega að freista og reyna að ná samstöðu lýðræðisflokkanna um þær ákvarðanir, sem teknar væru í varnarmálunum.
Hæstv. viðskrh. talar hér sem umboðsmaður kommúnismans, eins og hann hefur talað fyrr og síðar í varnar- og utanríkismálum þjóðarinnar. Það er skiljanlegt, að beri á milli hans og hæstv. utanrrh. Hann talar ekkert öðruvísi en hann hefur alltaf talað, og það er eðlilegt, að hann leggi þess vegna sinn skilning sem slíkur í þann stjórnarsamning, málefnasamning ríkisstj., sem Framsfl. hefur því miður látið henda sig að ganga frá svo loðnum, að hann getur ekki skýrt hann sjálfur fyrir þjóðinni, og þjóðin er kvíðin yfir því, hvað raunverulega felst í þessum samningi.
Og í þriðja lagi er þetta, sem ég sagði þá, og lögð er megináherzla á, að erlendur her dvelji ekki lengur í landinu en nauðsyn krefur vegna öryggis þess, eins og fram kemur í sjálfum varnarsamningnum. En í 7. gr. varnarsamningsins segir, að áður en ákvörðun um uppsögn varnarsamningsins sé tekin, fari fram endurskoðun hans í samræmi við 7. gr. samningsins, og fyrst þegar niðurstöður þeirrar endurskoðunar liggja fyrir, séu ákvarðanir teknar um uppsögn. Þetta var okkar skoðun þá, mín skoðun þá og mín skoðun í dag, svo að það þarf ekki að spyrja mig slíkra spurninga. En hvar stendur það í stjórnarsamningnum, að segja eigi varnarsamningnum upp samkv. ákvæðum hans sjálfs? Það er fyrst núna, sem talað er um það. Það er hægt að endurskoða varnarmálin og hefur margsinnis verið gert og fengin álitsgerð frá Atlantshafsráðinu, það er fengin álitsgerð frá erlendum sérfræðingum, og ríkisstj. hefur sjálf reynt að endurmeta, hvaða ástæða væri til varnar hér. En endurskoðun samkv. 7. gr. varnarsamningsins er alveg sérstök, og ef það er slík endurskoðun, sem átti að fara fram samkv. stjórnarsamningnum, þá bar að taka það fram í stjórnarsamningnum. Þegar kommúnistar báru fram till. sína um endurskoðun varnarsamningsins hér fyrr á árum, tóku þeir það fram, að endurskoða ætti samninginn samkv. 7. gr. Sú endurskoðun er alveg fyrir fram ákveðin, hvernig vera skuli. En um þetta segir ekkert í stjórnarsamningnum. Og það hefur heldur ekkert verið talað um það, ekki fyrr en maður heyrir óljóst talað um það hér í umr. í kvöld af hæstv. utanrrh. — hann hefur sagt sjálfur, að hann mundi taka upp viðræður við Bandaríkin og kannske einhverjar aðrar þjóðir. Ef endurskoða á samkv. samningnum, á að biðja Atlantshafsráðið um álitsgerð um stöðuna í varnarmálum, ef önnur hvor þjóðin vill, Bandaríkin eða Ísland. Og ef ekki verður samkomulag um breytingar á 6 mán. fyrirvara, þá getur hvor sem vill sagt samningnum upp með 12 mán. fyrirvara. En um þetta form endurskoðunarinnar hefur ekki verið rætt, og það er ekki vikið að því í stjórnarsamningnum. Það er fyrst núna, sem það kemur fram. og ég held, að hæstv. utanrrh. hafi sagt, að hann hafi gert ráðstafanir til þess að fá álitsgerð frá ráði Atlantshafsbandalagsins.
Blað hæstv. utanrrh. eða flokks hans, Tíminn, skrifar um Atlantshafsbandalagið 20 ára 3. apríl 1969 með svofelldum fyrirsögnum, með leyfi hæstv. forseta: „NATO er alþjóðleg stofnun, en ræður ekki gerðum aðildarríkjanna. Hvert ríki stjórnar sínum utanríkismálum að eigin geðþótta. Á undanförnum árum hefur samstarf á sviði stjórnmála farið vaxandi. Nokkrar upplýsingar um, hvernig NATO starfar.“ Þetta er mjög athyglisverð grein í blaðinu um, hvernig NATO starfar, og eins og oft hefur verið skrifað af mikilli athygli um þessi mál í Tímanum og einmitt fyrst og fremst af formanni þingflokks Framsfl. og ritstjóra blaðsins, Þórarni Þórarinssyni, fyrr og síðar. En í þessari grein segir m. a., með leyfi hæstv. forseta:
„Stjórnmálasamstarf bandalagsríkjanna hvílir ekki aðeins á því, að ríkisstj. þeirra allra hafi fullkomnar upplýsingar um þau mál, sem til umr. eru, heldur einnig á stöðugum viðræðum, áður en ákvarðanir eru teknar og þær framkvæmdar. Upplýsingarnar einar nægja ekki — skoðanaskipti ríkjanna skipta miklu máli, áður en einstakar ríkisstjórnir fullmóta stefnu sína.“
Við sjálfstæðismenn höfum einmitt gagnrýnt þennan einkennilega hátt á þessu máli og fleirum, en alveg sérstaklega í þessum málum, vegna þess hve alvarlegt það út af fyrir sig er að taka ákvarðanir áður en málin eru athuguð og rannsökuð, sem verður að teljast skynsamra manna háttur í almennum málum, hver sem þau eru.
Kvartað hefur verið undan því, að það sé ekki rétt, segir hæstv. utanrrh., að samráð hafi verið haft við framsóknarmenn um varnarmálin, og tilnefndi varnarmálanefnd. Nú er það svo, að varnarmálanefnd er auðvitað ekki ráðanefnd á þessu sviði. Hún er skipuð embættismönnum frá viðkomandi ríkisstj. og hefur svo verið skipuð einnig fulltrúum, einum fulltrúa, — ég held, að það séu nú ekki fleiri, — tilnefndum af stjórnmálaflokki til þess að fylla upp nefndina. Og hún er ekki sá aðili, sem ákveður neitt um varnarmálin, þessi nefnd. Það getur vel verið, að hún stjórni einhverri sölu á setuliðseignum, bílum og öðru slíku, en ég held, að öllum þm. sé ljóst, að það er ekki spurning um það, hvort flokksmaður einhvers flokks sé í þessari nefnd, hvort samráð sé haft við flokkinn. En ég tel, að samráð hafi að jafnaði verið haft við ráðamenn Framsfl. í varnarmálunum. Vel má vera, að þeim finnist það ekki hafa verið nægjanlegt, og ég skal ekki þræta við þá um það. Ég harma þá það, ef okkur hefur láðst að hafa eins mikið samstarf við þá og þeir töldu æskilegt, en ekki minnist ég nú neins ágangs eða óska um það efni af þeirra hálfu, að fá að fylgjast með þessum málum, sem ekki hefur verið orðið við. Og ég vitnaði alveg sérstaklega til þess í dag, að þegar utanrrh. Bandaríkjanna var hér á ferð — auðvitað ekki í kurteisisheimsókn eins og hæstv. utanrrh. Bandaríkjanna er væntanlegur í núna — fyrir nokkrum árum, ég held, að það hafi verið 1964, þá var gerð alveg sérstök gangskör að því, að fulltrúar Framsfl., ráðamenn Framsfl., fengju aðstöðu til þess að fylgjast með umr., sem þá fóru fram á milli ráðherranna íslenzku og þessa erlenda ráðherra, og gerðu þeir fsp. og aths. um þau veigamiklu mál sem þá voru á döfinni. Oft hafa þessi mál auðvitað verið rædd á milli fulltrúa lýðræðisflokkanna óformlega síðar, þó að kannske mætti hafa verið betur og öruggar frá því gengið og hefði mátt vera oftar. En við létum okkur aldrei hugkvæmast að hafa sérstakt samráð við kommúnistana, og við höfum aldrei dregið neina dul á það, að við gerum það ekki og teljum ekki við hæfi.
Í þessum umr. kemur fram, að Framsfl. vill, að Ísland sé áfram í NATO. Ekki er um það deilt, utanrrh. áréttar það. Viðskrh. segir á sama fundi: Ég vil alls ekki, að landið sé í NATO. Og þeir hafa haft um þetta háðuleg orð, það sé hreinasta fávizka og brjálæði allt að því, að Ísland sé aðili að NATO, sem þeir kalla þá hernaðarbandalag. En hvernig lítur svona stjórn út út á við, þegar ráðh. lýsa yfir þessu sitt á hvað í ekki veigaminni málum en þessi eru, hvar við stöndum í varnarmálum landsins? Ja, ég sé, að umboðsmaður kommúnismans í ríkisstj. brosir. Hann vill hafa þetta svona, að einn segi annað og hinir segi hitt, og gutlar svona áfram. Hann er laginn við að láta misskilja sig, ef því er að skipta, og láta skilja sig á annan veg en aðra ráðh., þegar hinu er að skipta. En það er ekki með slíkri sæmd og reisn, sem íslenzk ríkisstj. á að sitja við völd og hegða sér gagnvart þjóðinni, alþm. eða út á við. Við höfum lagt á það megináherzlu, og hv. 2. þm. Reykv. vék að því, að reyna að fá hreinsað loftið hér og vita, hvað menn meina, og það er enn mörgum spurningum ósvarað. Og hæstv. forseti hefur neitað mér um það að fresta þessum umr. til þess að geta fengið úrskurð þess manns í ríkisstj., sem ber höfuðábyrgðina, hæstv. forsrh.
Ég spurði um það m. a., af hvaða tilefni hefði verið skipuð hin sérstaka ráðherranefnd um varnarmálin. Ég fékk ekkert svar við því. Ég heyrði hér áður á fundi um önnur mál, að þetta hefði verið af hagkvæmnisástæðum, eins og tíðkaðist. Nú er ég búinn að reka það ofan í ráðh., þetta er auðvitað ekki neitt tíðkanlegt. Þetta er alveg einstakt fyrirbrigði, að svona nefnd er skipuð, alveg einstakt fyrirbrigði. Og nú spyr ég enn einnar spurningar. Vissi Framsfl., þm. Framsfl., um þennan samning um að skipa þessa nefnd, áður en gengið var til stjórnarmyndunarinnar? Vissi hann um það? Það væri gott að fá það upplýst, því að væntanlega verður maður að ætla, að þm. flokkanna, sem standa að ríkisstj., hafi staðið að samningsgerðinni, að málefnasamningnum, — en var gerður annar samningur um meðferð utanríkismálanna og varnarmálanna, sem þm. Framsfl. a. m. k. vissu ekki um? Þetta er ein spurningin, sem enn er ósvarað. Og ég, get þá líka spurt Jón Skaftason sérstaklega, hv. 2. þm. Reykn. (Gripið fram í: Hann er ekki við.) Nei, en það verður að koma spurningunum á framfæri, bæði við hann og forsrh. Vissi hann um þennan samning? Vissi hv. þm. Björn á Löngumýri um þennan samning?
Nei, maður freistast til þess að horfa svolítið aftur í tímann til þess að reyna að leita skýringar á slíku. Hæstv. viðskrh. hefur nefnilega verið áður í vinstri stjórn, og þá var ákveðið, eins og margsinnis hefur verið sagt, að varnarliðið skyldi látið fara. Það var gert við stjórnarmyndunina. Nokkrum mánuðum seinna, í nóv., var samþ., að varnarliðið skyldi vera, og gefin var um það opinber yfirlýsing. Viðræður fóru fram á milli fulltrúa íslenzku ríkisstj. og Bandaríkjastjórnar og síðan var gefin út yfirlýsing um það í des. 1956.
„Viðræðurnar hafa leitt til samkomulags um, að vegna ástands þess, er skapazt hefur í alþjóðamálum undanfarið, og áframhaldandi hættu, sem steðjar að öryggi Íslands og Norður-Atlantshafsríkjanna, sé þörf varnarliðs á Íslandi samkv. ákvæðum varnarsamningsins. Á þessum grundvelli, að það hafi skapazt sú aðstaða í alþjóðamálum og hætta, þá hverfur ríkisstj. frá því að láta varnarliðið fara.“
Eftir því sem hæstv. viðskrh. hefur lýst hér í kvöld, vildi hann samt sem áður láta varnarliðið fara og ganga úr NATO, ef slíkar niðurstöður yrðu af samningi í dag. Þeir sátu nú þá, þessir höfðingjar, í ríkisstj. áfram og létu ekki að gert. Síðan kemur það fram, kom fram í opinberum málgögnum í skrifum Lúðvíks Jósepssonar þá, núv. hæstv. viðskrh., að þeir höfðu látið lítið á sér bera þangað til árið 1957, en þá byrja þeir að óska eftir því fyrst, að gerð sé grein fyrir því á opinberum vettvangi, hverjir hefðu svikið í varnarmálunum. Svo er skrifað bréf í nóv. 1957 og þar segir þessi núv. hæstv. viðskrh., að nú vilji þeir fara að tala um varnarmálin í ríkisstj. Það er ekki að sjá, að þessu bréfi hafi verið anzað. Þá er skrifað annað bréf 27. nóv., eftir því sem þessi hæstv. ráðh. segir sjálfur frá. Því er heldur ekki svarað. Svo fara fulltrúar Alþb. að krefjast þess, að farið verði að tala um málið í ríkisstj. Og þá er því neitað. Svo er enn einu sinni skrifað bréf til samráðh. í nóv. 1958 og þá er sagt, eins og það er orðað, — þetta er skrifað af Alþb.-mönnum, líklega undirskrifað af Lúðvík Jósepssyni, — „við teldum, að úr því yrði nú að fást skorið, hvort samstarfsflokkar okkar í ríkisstj. hugsuðu sér að standa við þetta atriði stjórnarsáttmálans eða ekki.“ Og svo er bætt við: „Við þessu bréfi barst aldrei neitt svar“, segir Lúðvík í sinni grein.
Nú getur vel verið, að slíkir menn, sem hafa orðið fyrir slíkum hrekkjum, að þeir fengu ekki einu sinni að tala um málið á ríkisstj.-fundinum og það var aldrei svarað bréfum þeirra til samráðh., og þó hafði þessi stjórn lýst því yfir, að allt skyldi unnið fyrir opnum tjöldum, þeir hafi viljað tryggja sig einhvern veginn, þegar þessi stjórn var mynduð. Þess vegna spyr ég og spyr enn að því, sem ekki hefur verið svarað: Af hvaða tilefni var sérstaka ráðherranefndin sett á laggirnar? Voru færð einhver sérstök rök fyrir því af einhverjum ráðh. og var þetta talið nauðsynlegt af einhverjum sérstökum ástæðum, fyrri sögu málsins eða afstöðu ráðh., eða ekki? Það er ósköp gott að koma og segja eins og hæstv. utanrrh., og mér þykir vænt um það og virði það við hann, að hann ætli sér einn að tala við Bandaríkjamenn og hafa með sér starfsmenn í utanrrn., og hann hefur sagt annars staðar, sem haft hefur verið a. m. k. eftir honum á opinberum vettvangi, að við þær viðræður verði ekki aðrir en hann einn og hans menn. Svo segir hæstv. forsrh. skömmu seinna á opinberum vettvangi: — meðan ég stjórna, eiga allir að vita allt. M. ö. o.: þá verða allir ráðh., alveg eins þeir ráðh., sem við vitum, að eru kommúnistar í þessari ríkisstj., að vita það, sem kannske eru þýðingarmikil leyndarmál í sambandi við öryggismál landsins og veru okkar í Atlantshafsbandalaginu. Og spurningin verður þá um það, hvernig litið er á okkur í Atlantshafsbandalaginu og hvaða upplýsingar jafnvel hæstv. utanrrh. fær með þessum hætti um eins alvarleg mál og öryggismálin eru. Það hljóta auðvitað að berast til utanrrn. á hverjum tíma mjög þýðingarmiklar upplýsingar um hluti, sem þurfa að fara leynt, vegna þess hvernig þetta bandalag er; hernaðarbandalag eins og sagt hefur verið, en fyrst og fremst til varnar. Og það er orðið til til þess að hefta framgang kommúnismans, og Atlantshafsbandalagið náði sannarlega tilgangi sínum að hefta framgang og ofbeldi kommúnismans í Austur-Evrópu. Það gerði það, og það hefur margsinnis verið viðurkennt af framsóknarmönnum, fyrirsvarsmönnum þeirra fyrr og síðar, og þess vegna vilja þeir vera áfram í bandalaginu, geri ég ráð fyrir. Það verður að álíta það. Samt sem áður hefur ekki verið tekið meira en svo vel í tillöguflutning okkar sjálfstæðismanna.
Ég sé ekki ástæðu til þess að hafa þessi orð miklu fleiri, úr því að maður fær ekki tækifæri til þess að leiða forsrh. sem vitni hér í kvöld og á að gera það á öðrum vettvangi. Það verður væntanlega ekki fundið að því þá, þegar þar að kemur. En því verða menn að gera sér grein fyrir, og það má hæstv. forseti líka vita, að málinu er auðvitað ekki lokið, og það er jafnvel hægt að hafa málið til meðferðar undir öðrum lið heldur en þeirri till., sem við þegar höfum flutt, og undir eins og fundi lýkur hér í kvöld, þá munum við sjálfstæðismenn vitanlega athuga frekari aðgerðir í þessu máli í þeim höfuðtilgangi, sem við höfum haft, að málin séu rædd opinberlega og þjóðin fái að vita, hvað hæstv. ríkisstj. meinar í varnar- og öryggismálum landsins.