09.05.1972
Sameinað þing: 65. fundur, 92. löggjafarþing.
Sjá dálk 343 í D-deild Alþingistíðinda. (3803)
274. mál, vegáætlun 1972-1975
Jón Skaftason:
Herra forseti. Ég vildi byrja ræðu mína á því að fagna þeim auknu fjárveitingum, sem vegáætlun fyrir árin 1972—1975 ber með sér að verja á til vegaframkvæmda. Það er eins og hér hefur áður verið sagt, að vegagerð og greiðar samgöngur á landi eru ein veigamesta forsenda þess, að við getum hér rekið öfluga framleiðslustarfsemi í landi okkar og búið við sæmileg lífskjör víðs vegar um landið. Mér er því sérstök ánægja að því að vera stuðningsmaður ríkisstj., sem leggur fram áætlun um aukið fé til þessara nauðsynlegu framkvæmda.
Í því sambandi vil ég taka undir þá gagnrýni, sem hér hefur komið fram frá öðrum hv. þm. um, að ég tel það aftur á bak í sambandi við þessa gleðilegu þróun, ef það á eftir að verða reyndin, að framkvæmdir við hraðbrautir í landinu eigi eftir að dragast verulega saman á næstu árum, því að ég hygg, að það hljóti þó alltént allir hv. þm. að viðurkenna, að um hraðbrautirnar fer langmestur hluti akandi umferðar í landinu. Það eru notendur hraðbrautanna, sem fyrst og fremst með greiðslum af bifreiðum, varahlutum og rekstrarvörum bifreiða standa undir vegagerð í landinu, og skynsamleg uppbygging vegakerfisins verður að mínu viti ekki framkvæmd nema að verulega mikið sé unnið við hraðbrautaframkvæmdir víðs vegar um landið. Ég skil þó að sjálfsögðu sjónarmið þeirra, sem búa við vegleysur heima í héruðum, strjálbyggðum héruðum, en í því sambandi eigum við, við vandamál að stríða hér í þessu landi, sem gætir á fleiri sviðum en í sambandi við vegagerð, að við höfum takmarkað fjármagn til framkvæmda, en þarfirnar kalla víða að. Og þá er aðeins spurningin um það, hvernig skynsamlegast og af mestri réttsýni verði að því staðið að skipta því tiltölulega takmarkaða fjármagni til þeirra aðkallandi framkvæmda, sem eru fyrir hendi á hverjum tíma.
Ég get ekki stillt mig um það í tilefni af þeim ummælum hæstv. samgrh. hér áðan, þar sem hann ræddi um, að greiðslur til vegagerðar í hraðbrautum væru, eins og ég held, að hann hafi orðað það, lánsfé, sem hvíldi á hrygg allra landsmanna, sem þeir yrðu að borga, að víkja að þessum ummælum nokkrum orðum. Þetta er að sjálfsögðu rétt. En mjög verulegan hluta þessara byrða greiða nú einmitt þeir, sem mest nota hraðbrautirnar, og ég hygg, að það séu fáir, sem komist hjá því, hvar sem þeir eru búsettir í landinu, að nota hraðbrautirnar meira eða minna. Og ég hygg, að það sé ekki neitt einsdæmi, að lánsfé vegna hraðbrautanna sé sett á hrygg allra landsmanna. Ég hygg, að svo gildi í fleiri tilfellum, en um kostnað við hraðbrautaframkvæmdir, og ég get sagt þá sögu hér svona til gamans, að það eru ekki nema nokkrar vikur síðan rafveitustjórinn í Keflavík var á fundi með okkur þm. Reykn. og skýrði þá m.a. frá því, að það væri svo, að rafveita Keflavíkur og Suðurnesjaveiturnar keyptu í heildsölu rafmagnið og fyrir það yrðu þær að greiða hærra verð í heildsölu heldur en einstakir bæir sums staðar um landið greiddu fyrir það rafmagn, sem þeir fá frá samveitum. Og hverjir skyldu greiða þann mismun? Það er nefnilega svo, að kostnaður við hraðbrautagerð í landinu hvílir á herðum allra landsmanna, en það gildir ekkert sérstaklega um hraðbrautaframkvæmdir. Það er svo um fleiri framkvæmdir í okkar þjóðfélagi, að við viðurkennum þá staðreynd meira eða minna, að greiðslur vegna framfara í landinu eigi að koma í sanngjörnum mæli á herðar allra landsins barna.
Hv. 1. þm. Sunnl., fyrrv. samgrh., hélt hér ræðu áðan, og hann sagði m.a. að á það yrði að reyna á þessu þingi, hvort meiri hl. væri fyrir því á hv. Alþ. að halda áfram innheimtu veggjalds eftir næstu áramót. Um þetta er ég honum alveg sammála. Ég tel það alveg nauðsynlegt, að Alþ. marki þá stefnu, sem fara á í þessum efnum. Ég tel, að reynslan hafi sýnt það, og ég mun víkja að því á eftir, að það sé óeðlilegt og reynslan hafi ekki verið góð af því að gefa einum hæstv. ráðh., hverjum sem hann er, ótakmarkaða heimild til þess að vega og meta, hvenær hann vill leggja á veggjald og hvar skuli leggja á veggjaldið. Og það vill nú svo vel til, að hv. 1. þm. Sunnl. á þess kost á þessu þingi ásamt með mér og fleirum að láta á þetta reyna, hvort veggjaldsinnheimtunni verði haldið áfram af hæstv. núv. samgrh., því að við höfum þrír hv. þm. flutt frv. á þskj. 350 um að fella úr gildi heimild til ráðh. í vegalögum til þess að leggja veggjaldið á. Og ég lýsi því hér yfir, að ég mun og þá væntanlega ásamt með hv. 1. þm. Sunnl. reyna að vinna því fylgi, að þetta frv. fáist samþykkt hér á yfirstandandi þingi. En því miður virðast horfur okkar, sem berum þetta fyrir brjósti, ekki ýkja bjartar um, að við fáum frv. samþ., því að nýlega hefur verið lagt fram nál. um þetta frv. frá samgmn., sem er að finna á þskj. 639, þar sem allir nm. í hv. samgmn. þessarar d. leggjast gegn því, að frv. verði samþ. Þannig er það ljóst af þeirri afstöðu, að það verður erfitt að fá það í gegn. En við hv. 1. þm. Sunnl. snúum bökum saman um að reyna það.
Ég sagði hér áðan, að ég teldi það óeðlilegt og óheppilegt að gefa ráðh., hverjum sem hann er og af hvaða flokki sem er, rétt til þess að ákveða, hvar og hvenær veggjald skuli lagt á umferð um vegi eða sérstakar brýr í landinu. Það er ekki nýtt, að ég hafi haldið þessu fram, því að þegar á árinu 1965, fljótlega eftir að veggjald það, sem mikið hefur verið um talað, var lagt á Reykjanesbrautina af þáv. hæstv. samgrh., þá flutti ég frv. til l. um breyt. á vegalögum nr. 71 frá 31. des. 1963, sem 55. mál þess þings, en þar segir m.a. svo, með leyfi hæstv. forseta, 1. gr.:
„95. gr. vegalaga nr. 71 1963 orðist svo: Heimilt er að ákveða í vegáætlun, að greiða skuli sérstakt umferðargjald af bifreiðum og öðrum ökutækjum, sem fara um tiltekna vegi og brýr.“
Með þessari breytingu vildi ég taka ákvörðunina um það, hvort nota bæri veggjald og hvernig nota bæri veggjaldið, úr höndum einstaks ráðh., flytja það yfir til Alþ., og tilgangurinn bak við þennan tillöguflutning var sá að reyna að tryggja, að veggjald yrði lagt á eftir einhverjum almennt mörkuðum fyrirfram reglum, sem girtu fyrir það í framtíðinni, að mönnum yrði mismunað, sem byggju við sambærilega vegi, með álagningu veggjaldsins. Þetta var tilgangurinn með tillöguflutningi mínum þá, og ég hef aftur síðar flutt þetta sama frv., en ávallt hefur það frv. verið drepið af stuðningsmönnum fyrrv. hæstv. ríkisstj.
Nú höfum við nokkra reynslu af álagningu veggjaldsins á Reykjanesbrautina, og ég get ekki stillt mig um að rekja þá reynslu í örfáum orðum. Ég skal ekki lengja tíma Sþ. með því að fara mjög nákvæmlega út í það, þó að ég telji óhjákvæmilegt að víkja að henni til þess að renna stoðum undir þær staðhæfingar, sem ég hef hér farið með.
Menn hafa ítrekað bæði nú og áður, þegar veggjald hefur komið til umr., talað um það, að þeir, sem byggju við góða vegi, varanlega vegi, væru ekki of góðir til að borga vegskatt eða lítið gjald. Hæstv. núv. samgrh. sagðist m.a. hafa fengið bréf norðan úr Skagafirði frá bónda þar, sem sagði eitthvað á þá leið, að með því að greiða veggjald af góðum vegum væru menn raunverulega bara að borga fyrstu afborganirnar af þeim kostnaði, sem væri falinn í góðri vegagerð. Ég get vel fallizt á þetta sem sjónarmið. Ég vil taka fram og ég vil undirstrika það, að í rökstuðningi bæði mínum og annarra þeirra, sem barizt hafa fyrir því, að veggjaldið á Reykjanesbraut yrði fellt niður, hefur það aldrei verið þungamiðja í málflutningi okkar, að það væri peningagjaldið sjálft, sem væri sérstaklega ósanngjarnt. Ég skal viðurkenna það og hef raunar viðurkennt það áður, að fjárhagslega hafa þeir, sem notað hafa Reykjanesbrautina og farið mest um hana á bílum sínum, ekki tapað á því. Það er fjarri því. Ég hef aldrei rekið málið á þeim grundvelli. Á hinu hef ég byggt, sem ég tel, að reynslan hafi sannað, að var rétt hjá mér, að frá byrjun gætti um það mjög mikillar tortryggni hjá mörgum á Suðurnesjum. að ekki stæði til að leggja þetta veggjald nema á einn veg, þ.e. Reykjanesbrautina. Því var haldið fram og hefur verið haldið fram í umr. bæði syðra og hér á hv. þingi. Það er þessi tortryggni, sem varð að vissu fyrir nokkru síðan, sem brann á mér og mörgum öðrum um, að við værum beittir öðrum og lakari reglum af handhöfum ríkisvaldsins í sambandi við þetta en til stæði að beita nokkra aðra, sem notuðu sambærilega vegi. Þessi ótti okkar og tortryggni fékk fyllilega staðfestingu í stærsta blaði þjóðarinnar, Morgunblaðinu, viku fyrir síðustu kosningar, þegar hv. þm. sjálfstæðismanna í Reykjaneskjördæmi tókst að fá fram yfirlýsingu frá þáv. samgrh. um það, að til stæði að fella veggjaldið af Reykjanesbraut niður um áramótin 1972—1973 eða um líkt leyti og varanlegur vegur kæmi frá Reykjavík austur að Selfossi. Það er þetta, sem á okkur hefur brunnið, því að ég fellst aldrei á þau rök, og ég hygg, að allir hv. þm., sem vilja skoða þetta án ofstækis og án fordóma fyrir fram, þeir sjái það, hvað það er óeðlilegt og illa hægt að rökstyðja það, að eðlilegt sé að leggja veggjald aðeins á veg nr. 1 í landinu, þ.e. fyrsta veginn, sem fær sæmilegt slitlag, en þeirri álagningu skuli hætt um leið og vegur nr. 2 verður til. Hvaða rök eru þetta fyrir því að nota veggjaldið sem tekjustofn til vegagerðar, ef bara á að leggja það á fyrsta veginn, en ekki á veg nr. 2? Og hvort skyldi hafa ráðið meiru um þá ákvörðun að hætta við innheimtu veggjaldsins, að þessi vegur, vegur nr. 2, kom í kjördæmi hæstv. fyrrv. samgrh., eða þá það, að mönnum hafi skyndilega vitrazt það í júnímánuði 1971, rétt fyrir kosningar, viku fyrir kosningar, að veggjaldsstofninn væri ekki eðlilegur og heppilegur tekjustofn til vegagerðar í landinu? Ég læt hv. alþm. alveg eftir að meta það hverjum fyrir sig, hvort hafi ráðið meiru.
Ég get ekki annað en brosað með sjálfum mér, þegar ég heyri hv. 1. þm. Reykn. halda því fram nú á þessari stundu, mann, sem öll þessi ár hefur staðið að því með öðrum að reyna að koma í veg fyrir, að notendur Reykjanesbrautar einir yrðu látnir greiða veggjald í landinu, tala um það nú, að ef þessi till. til þál. um vegáætlun fyrir 1972—1975 verður samþ., þá sé verið að fremja hróplegt ranglæti á þeim, sem nota Reykjanesbrautina. Að vísu er þetta rétt hjá honum. En það var líka alveg eins rétt 1965, þegar ég var að berjast fyrir því að fá þetta fellt niður eða að öðrum kosti settar um þetta almennar reglur, sem tryggðu það, að mönnum yrði ekki mismunað, sem væru í sambærilegri aðstöðu og byggju við sambærilega vegi.
Ég skal nú ekki fara fleiri orðum um þennan þátt málsins, en ég tel að þessi reynsla, sem ég hér var að lýsa, renni óyggjandi stoðum undir þá staðhæfingu mína, að það sé ekki heppilegt, að heimildin til álagningar veggjalds á einstaka vegi og brýr sé í höndum ráðh. Hún á að vera hjá Alþ., og um það á að setja almennar reglur fyrir fram, hvernig og eftir hvaða reglum eigi að nota þann tekjustofn.
Þá vil ég víkja nokkrum orðum að þeirri þáltill. til vegáætlunar, sem hér er verið að ræða. Ég tek undir það, að það er óþolandi að samþykkja þá þáltill. með því ákvæði, eins og till. ber greinilega með sér, að veggjald skuli einungis, lagt á Reykjanesbrautina eina á áætlunartímabilinu, enda þótt vitað sé, að nokkrir vegir sambærilegir að gerð muni koma til eða verða til strax á þessu ári og næstu árum. Það get ég ekki sætt mig við. Og ég get ekki heldur fallizt á þær loðnu yfirlýsingar, sem hæstv. samgrh. gaf hér áðan um það, hvernig hann hyggst nota sér þá heimild, sem hann hefur til álagningar vegaskattsins, og tel, að um það þurfi að liggja fyrir miklu ljósari yfirlýsingar, áður en ég greiði vegáætluninni atkv., að því er tekur til veggjaldsins á Reykjanesbraut, sem þar er að finna.
Ég get ekki tekið þá afsökun hæstv. samgrh. fullgilda, að óeðlilegt sé að áætla tekjur af veggjaldi á áætlunartímabilinu af vegum, sem ekki eru til í dag, þó að allir viti það, að þeir verða til á áætlunartímabilinu. Hvernig fer hæstv. ráðh. að því að áætla tekjur fram í tímann, t.d. af gúmmígjaldi, innflutningsgjaldi af bifreiðum o.þ.h ? Allt er þetta meiri og minni óvissu háð, og ef hæstv. ráðh. hefði sett í þáltill. um vegáætlunina eitthvað alveg ótvírætt um, að hann ætlaði sér að nota heimildina með því að áætla tekjur af veggjaldi á sambærilegum vegum, sem verða til á áætlunartímabilinu, þá vissi maður þó betur, hvar maður stendur í því að taka afstöðu til þál. Mér er það ekkert auðvelt mál sem stuðningsmanni hæstv. ríkisstj. að þurfa að lýsa því yfir, að ég muni aldrei greiða því atkv., að vegáætlunin fari í gegn með þessu ákvæði, eins og nú er, um að innheimta veggjald af Reykjanesbraut einni og hafa enga vissu um það, hvernig hæstv. ráðh. ætlar sér að nota þá víðtæku heimild, sem hann hefur. (Gripið fram í.) Mér nægir það ekki, að slíkt sé gert.
Það skulu vera mín síðustu orð hér í sambandi við þessa þáltill. að segja, að vissulega getur vegskattur, lágur vegskattur komið til greina sem almenn tekjuöflun í sambandi við dýra vegagerð í landinu. Það getur komið til greina, þó að ég telji hann af ýmsum ástæðum ekki þá heppilegustu leið, sem hægt er að fara til þess að afla fjár til vegaframkvæmda, af þeirri ástæðu fyrst og fremst, að mér býður í grun, að það verði erfitt að innheimta veggjald af sambærilega gerðum vegum á mismunandi stöðum á landinu, bara t.d. vegna þess, að umferðin sums staðar er svo lítil, að það verður ekki talið borga sig. Og ég get ekki látið slík sjónarmið ráða stefnunni um notkun þessa tekjustofns. Ég held, að það væri eðlilegra að taka þær tekjur, sem ég dreg ekki í efa, að yrðu miklar, til vegagerðar í landinu inn eftir þeim leiðum. sem farnar hafa verið, og standa þá bara frammi fyrir þeirri bláköldu staðreynd að ákveða gjöld á bifreiðar og varahluti og rekstrarvörur bifreiða það há, að menn telji, að þau nægi þeim framkvæmdum, sem þeir vilja gera í vegagerð á hverjum tíma. En það er alger forsenda mín til þess að fylgja veggjaldi sem tekjustofni til vegagerðar, dýrrar vegagerðar, að um álagningu þess séu settar fyrir fram reglur, er komi í veg fyrir það, að notendum vega sé mismunað eftir því, hvar þeir búa á landinu. Ég bíð svo þess að sjá, hvort þær yfirlýsingar, sem ég hef hér gefið, kunna að hafa einhver áhrif eftir að þessari umr. lýkur, þ.e. milli þeirra umr., sem um þessa þáltill. fara fram. Þegar ég sé það, þá mun ég taka mína afstöðu til þess atriðis, sem ég hef gert hér ágreining um.