23.11.1972
Sameinað þing: 20. fundur, 93. löggjafarþing.
Sjá dálk 832 í B-deild Alþingistíðinda. (565)
68. mál, eignarráð á landinu
Pálmi Jónsson:
Herra forseti. „Eignarrétturinn er friðhelgur. Engan má skylda til þess að láta af hendi eign sína, nema almenningsþörf krefji, þarf til þess lagafyrirmæli, og komi fullt verð fyrir.“ Öllum hv. alþm. er kunnugt, að svo hljóðar 67. gr. stjórnarskrárinnar. Ætla mætti, að þess gerðist ekki þörf hér á hinu háa Alþ. að rifja þessi ákvæði upp. Svo er þó komið við flutning þeirrar þáltill., sem hér er til umr. á þskj. 72, að ef sú till. yrði samþ., þá mundi væntanlega leiða af henni lagasetningu, sem færi gersamlega í bága við þessi grundvallarákvæði stjórnarskrárinnar. Þar á ég við tölul. 3–6 í till. þeirra hv. Alþfl: manna, og kem ég nánar að því síðar.
Það hefur komið hér fram, bæði í ræðu hv. frsm. till., hv. 5. landsk. þm., og enn fremur í ræðu hv. 4. þm. Sunnl., að þessi till. er hér ekki flutt í fyrsta sinn, heldur hafa svipaðar till. verið fluttar á tveim þingum áður. Það segir í grg. þessarar till., að mál þetta hafi vakið mikla athygli og umtal um land allt. Þessu skal ekki mótmælt, nema síður sé. Hv. þm. Björn Fr. Björnsson, 4. þm. Sunnl., sem var að ljúka máli sínu, leiddi fram vitni þessu til staðfestingar, þar sem var í fyrsta lagi Dómarafélag Íslands og í annan stað Búnaðarþing. Til viðbótar við umsagnir þessara aðila vil ég leyfa mér — með leyfi hæstv. forseta — að lesa fáeinar setningar úr ályktun, sem gerð var af sameiginlegum fundi allra oddvita Austur- Húnavatnssýslu, stjórnar Búnaðarsambands Austur- Húnavatnssýslu og stjórnar Landeigendafélags Austur- Húnavatnssýslu. Sá fundur var haldinn 27, febr. 1972, og var fjallað um þá till., sem lá fyrir Alþ. á síðasta vetri. Þar segir m.a.:
„Hins vegar bendir fundurinn á, að yfirlýsing Alþ. um eignaryfirráð yfir óbyggðum, þar sem ekki liggja fyrir skýlausar eignaheimildir, sé óþörf, því að eignarréttur ríkisins yfir landi, sem enginn annar á, er almennt viðurkenndur, enda staðfestur af dómstólunum. En þar sem ágreiningur er, hlýtur að verða að semja um þann ágreining eða fá úr honum skorið á annan hátt. Yfirlýsing Alþ. skapar þar engan nýjan rétt. Í þessu sambandi bendir fundurinn á ákvæði laga um fjallskilamálefni o.fl. frá 1969 um könnun á landamerkjum afrétta.
Þá vekur fundurinn athygli á, að um leið og ríkið gerist virkur eigandi lands, verði það að koma fram sem landeigandi og taka þátt í t.d. girðingakostnaði o.fl.
Fundurinn viðurkennir nauðsyn þess, að reglur verði settar um viðskipti virkjunaraðila orkulinda og landeigenda, svo að hagsmunir almennings verði tryggður og landeigendur fái raunverulegt tjón bætt og greiðslu fyrir nýtingu orkulindanna, og a.m.k. hluti þeirrar greiðslu verði í fríðu, t.d. fyrir vatnsréttindi fái jörðin rafmagn og hitaréttindi heitt vatn, svo að það komi jörðinni að notum, en ekki aðeins eiganda hennar, þegar afnotin verði seld.
Hins vegar mótmælir fundurinn þeirri hugmynd, sem fram kemur í till., að ríkið eigi öll hitaréttindi neðan við 204 metra eða þan jarðefni, sem rannsóknarmenn þess finna. Slíkt er eignarán og algert brot á stjórnarskránni. Enda er engum nauðsyn eignaupptaka á þennan hátt, ef skynsamlegar reglur eru settar um nýtingu þessara auðlinda og hvernig arðurinn skiptist, enda ávallt hægt að grípa til eignarnáms, ef samningar ekki nást og almenningsheill krefur. Þá telur fundurinn, að veita eigi þeim jarðeigendum, sem ekki eiga námaréttindi jarða sinna, rétt til þess að innleysa þau, en við sölu þjóðjarða á sínum tíma var þessi réttur undanskilinn.
Fundurinn mótmælir þeirri hugmynd, sem fram kemur í till., að veiðiréttur verði tekinn af jörðunum og fenginn sveitarfélögunum.“
Hér er vitnað í eina af fjölmörgum fundasamþykktum frá samtökum bænda um þessi mál, og hygg ég, að þau séu öll á eina lund, á þann veg, að það komi fram mótmæli gegn þeim hugmyndum um þá miklu skerðingu eignarréttarins og upptöku eigna, sem fram koma í þessum till.
Eins og till. þessi liggur fyrir nú á þskj. 72, þá er þar miklu lengra gengið en í fyrri till. þeirra Alþfl: manna. Þar er í 1. lið, sem er svipaður og verið hefur, rætt um, að allt hálendi landsins og óbyggðir, að svo miklu leyti sem skýlausar eignarheimildir liggja ekki fyrir skuli verða alþjóðareign. Um þetta atriði hefur hv. 4. þm. Sunnl. farið allmörgum orðum, og sé ég ekki ástæðu til að bæta þar miklu við. Okkur er sagt, að árið 930, í lok landnámsaldar, hafi landið allt verið numið milli fjalls og fjöru eða allt til jökla. Og þá var landið allt í einkaeign. Hv. frsm. till. fór nokkuð inn á þessi sögulegu rök og benti réttilega á, að frá upphafi landnámstíðar og allt fram undir síðustu ár hafi ríkið ekki verið eignaraðili að landinu og ekki fyrr en á síðustu árum að neinu leyti. Þetta átti m.a. rætur að rekja til þess, að ég hygg, að meðan Ísland lá undir Noregskonung og síðar Danakonung, hafi sá ótti verið ríkur í hugum landsmanna, að ef einhver skiki landsins kæmist í hendur ríkisins, þá væri hann jafnframt kominn í eignaryfirráð þess erlenda þjóðhöfðingja, sem þá ríkti yfir okkur Íslendingum.
Eftir að Ísland varð frjálst og fullvalda ríki, hafa að vísu nokkur landssvæði farið í hendur ríkisins, en þó hygg ég, að það sé ofmælt, sem hv. síðasti ræðumaður sagði, að 20–25% af jarðeignum væru í ríkiseign. Um þetta atriði till. vil ég aðeins bæta því við, að ef ríkið yrði gerður eignaraðili hálendisins og þar með afréttanna, þá færðist vitaskuld yfir á þess hendur að standa straum af kostnaði við afréttarlöndin, sem er fólgin í t.d. smölun þeirra, vörzlu, þ.e. girðingum og kostnaði við refaveiðar. Vissa er fyrir því, að við það, að þessar lendur allar kæmust í opinbera eigu, mundi kostnaður af þessu tagi aukast, því að þess er ekki að dyljast, að meðan slíkur réttur er á hendi sveitarfélaganna og samtaka þeirra, sem eru upprekstrarfélögin, þá selja bændur gjarnan vinnu sína undir raunvirði við að annast þessa þjónustu. Kæmi þar fram aukinn kostnaður, sem mundi lenda á hinum nýja eiganda, ríkisvaldinu.
Enn fremur vil ég ítreka það, sem fram kom raunar í máli hv. 4. þm. Sunnl., að jafnan er þess getið, að hverri jörð fylgi hluti í sameign sveitarfélags eða hlutaðeigandi upprekstrarfélags, þar sem afréttarlöndin eru.
2. liður þessarar till. fjallar um það, að sú grundvallarregla skuli mörkuð, að stefnt verði að því, „að allt land verði með tímanum alþjóðareigu (eign ríkis eða sveitarfélaga), en bújarðir megi ganga kaupum og sölum til búrekstrar, meðan bændur kjósa þann hátt á.“ Mikil er nú náð þeirra hv. þm. Alþfl., að bændur megi þó eiga sínar jarðir, meðan þeir æskja þess. Nú hef ég ekki orðið þess var, að fram kæmu óskir um hið gagnstæða frá bændunum sjálfum, nema þá rétt í einstaka tilvikum, þar sem um hrein neyðartilfelli er að ræða, eins og má nefna í sambandi við lagasetningu hér á hv. Alþ. á síðasta ári, þegar gerðar voru sérstakar ráðstafanir til þess að hjálpa einstökum bændum, sem voru í sérstökum kröggum fjárhagslega. Um þetta atriði vil ég fara örfáum orðum.
Það er skoðun mín, að eignaryfirráð bænda á jörðum sínum og afréttum sé kjölfesta landbúnaðarins og framleiðslu hans. Þessa skoðun mína vil ég styðja þeim rökum helztum að vísa til mismunandi viðhorfs leiguliða og sjálfseignarbænda gagnvart jörðum sínum. Þeir bændur, sem sjálfir eiga jarðir sínar, kosta jafnan kapps um að verða ekki eftir í þeirri þróun, sem er í uppbyggingu jarða og í sveitunum í heild. Þeir kosta kapps um það að ganga sem bezt um sína jörð og bæta hana svo, að hún haldi sem bezt verðgildi sínu og verðgildi hennar aukist ár frá ári. Þessa viðhorfs gætir fjarri því í eins ríkum mæli hjá þeim bændum, sem ekki eiga jarðir sínar sjálfir. Og ég hygg, að hver geti skoðað sitt nágrenni og horft á mismuninn í meðferð, umgengni og framkvæmdum á þeim jörðum, sem eru í eigu bænda sjálfra, og hinna, sem eru í opinberri eigu. Það er því vissa fyrir því, að væri svo komið, að jarðir allar væru af bændum teknar og færðar í ríkiseign, þá yrði minna vart þeirrar ríku hvatar, sem verður vart hjá bændum landsins til þess að stuðla að framþróun, stuðla að umbótum og auknu verðgildi sinna jarðeigna. Á það er enn að líta, að ég þykist hafa orðið þess var í fjölmörgum viðtölum við forustumenn bænda víðs vegar af landinu, að þau lönd, sem eru í opinberri eigu, þ.e. þeir skikar af afréttum og beitilöndum, sem opinberir aðilar eiga, að allajafna séu það þessi lönd, sem verst sé um gengið, þar sé minnst gætt þeirra sjónarmiða, sem við höfum komið auga á í seinni tíð, að vel þarf að gæta, og speglast í umr. um umhverfisvernd og gróðurvernd. Ég gæti nefnt glögg dæmi þessari skoðun minni til staðfestingar, en læt það biða að sinni. En sú er trúa mín, að ýmsir geti skoðað sína heimahaga og jafnvel lönd, sem ekki eru hér alls fjarri og eru í opinberri eigu, og séð, að þar er meira um það, að gengið sé nærri landinu, að ekki sé sagt, að níðzt sé á landinu, heldur en á því landi, sem bændur eiga sjálfir og vita, hvað er í húfi, að sæmilega sé að því búíð og um það gengið. Þarna eru að mínu mati enn ein rök gegn því, að þessi till. verði samþ.
Þá er komið að þeim liðum till., sem ég vitnaði til í upphafi og taldi, að lagasetning, sem færi í kjölfar samþykktar á þessari till., mundi gersamlega fara í bága við eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar. Þar segir í 3. lið, með leyfi hæstv. forseta:
„Stöðuvötn í afréttum og öll fallvötn verði lýst alþjóðareign, þar í falinn virkjunarréttur. Ríkið eitt geti leyft og leigt fiskræktar- og veiðirétt, svo sem viðkomandi sveitarfélög og öðrum félagslegum samtökum, en greiddur sé arður til landeigenda samkv. arðskrá.
4. Allur jarðvarmi undir 100 metra dýpi og aðstoðar hins opinbera þarf til þess að bora eftir og virkja verði lýstur alþjóðareign.
5. Öll verðmæti í jörðu, á landi og landgrunni, sem finnast fyrir atbeina ríkisins eða leyfis ríkisins þarf til að leita eftir, skuli teljast ríkiseign og háð valdi þess.
6. Glöggt sé kveðið á, hvernig landareign og landsnytjar færist úr einkaeign í eigu ríkis eða sveitarfélaga og hvernig bætur skuli reiknast fyrir.“
Það er kannske rétt að víkja fyrst að þessum 6. og síðasta lið í þessari upptalningu. Það á eftir þessari till. að kveða á um það, hvernig landareign og landsnytjar færist úr einkaeign í eigu opinberra aðila. Það á ekki að fara að ákvæðum stjórnarskrárinnar í þessu efni. Þar eru skýlaus ákvæði, er að þessu lúta. Það á að setja einhverjar nýjar reglur, sem þá væntanlega fara í bága við þau ákvæði, sem gilda. Það mætti jafnvel ætla, að ef farið yrði að þessari gr. till., þá væri það álitamál, hvort nokkrar bætur skyldu koma fyrir. Þetta ákvæði fer því fjarri því saman við gildandi stjórnarskrá íslenzka lýðveldisins.
3. liðinn, að stöðuvötn og fallvötn verði lýst alþjóðareign, þar með talinn virkjunarréttur, og ríkið eitt geti leyft fiskrækt og veiðirétt, er rétt að athuga örlitið nánar. Í grg, till, er gert mikið úr þeim háska fyrir landbúnaðinn, sem leynist í kapphlaupinu um veiðiár og jarðir, sem veiðiréttindin eiga. Þar er einnig talað um, að annars staðar stundi veiðibændur okurútleigu á veiðiám, á veiðidögum í ám, svo að þorra landsmanna gerist það frístundagaman ofviða að skreppa í lax og silung, en erlendir auðmenn sitji að þeim gæðum. Enn er talað um, að fiskeldi í ám og vötnum geti innan tíðar orðið blómleg atvinnugrein í landinu, þess vegna sé sjálfsagt að koma þessum réttindum í hendur ríkisins. Þetta er allt á þá sömu bók lært, að ef bændur landsins geti haft tekjur af þessum hlunnindum jarðanna, þá megi það ekki. Það sé sjálfsagt að koma þessu í hendur ríkisins. Og ef um það sé að ræða, að upp geti risið ný grein landbúnaðar, sem skili verulegum arði, þ.e. fiskræktin, þá sé sjálfsagt að grípa til þess, áður en arðurinn fer verulega að sjást, að koma þessari nýju búgrein og þessum réttindum öllum í hendur ríkisins, svo að það geti notið arðsins. Þessi hugsunarháttur er víssulega mjög í sama anda og hin róttækasta stefna, sem birtist í skoðunum þeirra stjórnmálaflokka, sem mest kenna sig við sósíalisma, og það má vel vera, að þetta fari nákvæmlega saman við stefnu Alþfl. Og ef þetta er túlkun á stefnu Alþfl. í heild, þá er það vissulega góðra gjalda vert og þakkarvert, að hún skuli svo skýrt mörkuð og útskýrð sem gerist í þessu þskj. En þetta fer sannarlega ekki saman við þá stefnu, sem ég aðhyllist og minn stjórnmálaflokkur.
Þá vil ég fara örfáum orðum um hið svokallaða kapphlaup um veiðiárnar og þann háska, sem af því geti stafað. Það er sjálfsagt að viðurkenna, að það er rétt, að það er landbúnaðinum ekki til heilla og tæplega fyrir þjóðina í heild, að einstakir auðmenn, sem ekki eiga nein tengsl við landbúnaðinn, geti boðið svo í veiðijarðir, að heimaaðilar séu boðnir frá. Og það er alveg rétt, að nokkur brögð hafa orðið að þessu, og þarna er atriði, sem þarf að taka til rækilegrar athugunar. Mætti m.a. koma í veg fyrir þetta með því að tryggja, að sveitarfélögin gætu nýtt forkaupsrétt sinn að jörðunum betur en nú gerist. Og það gerist væntanlega með því að gera þeim kleift að fá lánsfé til þess að nýta forkaupsréttinn og kaupa jarðir, sem talið væri óæskilegt fyrir hagsmuni sveitarfélagsins, að kæmust í eigu annarra og utanaðkomandi aðila. Þarna er leið, sem þarf að gefa gaum, og þetta er leið, sem þarf að fara, en þessi leið á ekkert skylt við eignaupptöku á þessum réttindum.
Í annan stað um það atriði, að bændur stundi okurútleigu á veiðidögum í ám, svo að landsmenn geti ekki notið þessa sports, sem kallað er laxveiði og silungsveiði, þá er þetta mjög orðum aukið. Út af fyrir sig er rétt að vitna til þess, að veiðileiga á veiðidögum í laxveiðiám hefur farið mjög hækkandi á síðustu árum með vaxandi velmegun þjóðarinnar, auknum fjárráðum og því, að menn hafa kynnzt þeirri íþrótt að veiða fisk í ám og vötnum, og ekki kannske hvað sízt, að menn meta það mikils að geta við þessar aðstæður notið hinna hollu áhrifa óspilltrar íslenzkrar náttúru. Ég er í næsta nágrenni við eina af beztu veiðiám landsins, að ég hygg. Þar eru ekki leyfðar nema tvær stengur á dag, og þar er hámarksveiði 20 laxar á stöng á dag. Úr þessari á komu samt á síðasta ári yfir 1400 laxar, og ég hygg nú á síðasta sumri 1600–1700 laxar, svo að þarna er um mjög mikla veiðiá að ræða. Ég hef ekki orðið þess var, að það væri skortur á því, að Íslendingar gætu notað sér það að veiða í þessari á og það er svo, að jafnvel ári fyrirfram eru þeir búnir að tryggja sér nær alla daga í ánni. Með vaxandi fiskrækt fjölgar þeim ám, sem unnt er að stunda veiði í. Fiskræktin stækkar veiðisvæði landsmanna fyrir lax og silung. Þó að um það sé nokkuð að ræða, að erlendir menn komi hingað og sæki í veiðiárnar, þá er enn það mikið eftir fyrir landsmenn sjálfa, að ég veit ekki til þess, að nokkurn tíma hafi verið skortur á því, að þeir geti stundað þessa íþrótt og keypt sér þessi hlunnindi, fyrir misjafnlega hátt gjald vitaskuld, miðað við mismunandi veiðiskilyrði og ýmsar aðrar aðstæður.
Það heyrist stundum um það rætt, að það ætti að loka fyrir það, að erlendir menn gætu stundað veiði í laxveiðiám á Íslandi. Þessi er ég algerlega mótfallinn, bæði vegna þess, að þeir hafa vissulega átt sinn þátt í því, að verðið hefur stigið, þeir hafa með því fært eigendum laxveiðiánna, bændunum, auknar tekjur, og ekki síður hins, að þeir skila hingað í þjóðarbúið töluverðum gjaldeyristekjum. Okkar land, land fábreyttra atvinnuhátta og fábreyttrar útflutningsframleiðslu, má ekki loka fyrir leiðir, sem gefa okkur gjaldeyri til þess að kaupa fyrir nauðsynjar frá öðrum löndum.
Ég gæti rætt um þessi atriði mun meira og drepið á mörg fleiri atriði. Ég hygg þó, að ég hafi þegar drepið á þau atriði, sem í mínum huga skipta mestu máli í sambandi við veiðiréttinn, í sambandi við útleigu á veiðiánum og í sambandi við það, að ef fiskræktin í landinu færi að skila í stórauknum mæli arði til bændastéttarinnar, þá væri sjálfsagt að koma í veg fyrir það með því að láta ríkið yfirtaka þessi réttindi. Ég held, að ég hafi um það atriði ekki öllu fleiri orð. En það er líkast því, að ef svo virtist sem einhver atvinnuvegur, nýr atvinnuvegur, yrði sérstaklega arðvænlegur í framtíðinni, þá skyldi koma í veg fyrir það, að einstakir menn, sem stundað hafa þann atvinnuveg frá alda öðli og eiga öll þau réttindi, sem þarf til þess að geta aukið hann og bætt, — þá skuli þau réttindi af þeim tekin og þessi atvinnuvegur þjóðnýttur. Það er mjög svipað.
Ég vil láta það koma hér fram, eins og raunar kom nokkuð fram í máli hv. 4. þm. Sunnl., að á því er glöggur skilningur meðal bænda og annarra landeigenda, að þjóðin öll þurfi að eiga aðgang að landinu. Til þess þarf að koma á skipulögðum útivistarsvæðum í hverju héraði landsins. Slík útivistarsvæði eiga að hafa það til brunns að bera, að þar sé helzt sérstæð og nokkuð fjölbreytt náttúrufegurð, þar sé unnt að umgangast það bezta, sem finnst í íslenzku náttúrufari, og þangað geti fólk sótt í frístundum sínum og notið hollra samvista við landið. Svo kynni að fara, að í einstaka tilviki þyrfti að leita eftir eignarnámsheimild til að stofna slík útivistarsvæði, sem heppilegast er, að séu í eigu hlutaðeigandi héraða, en ekki ríkisins. En slíkt væri, að ég hygg, alger undantekning og þyrfti ekki að gerast nema í einstaka tilvikum. En það gerist þá á grundvelli þeirra laga og þess réttar, sem við búum við í dag. Til þess þarf ekki eignaupptöku á landinu öllu, og til þess þarf ekki að gera ráð fyrir lagasetningu, sem brýtur stjórnarskrána. En þetta er mikilsvert mál, og þetta mál er eitt af þeim atriðum, sem nú er unnið að athugun á af n., sem starfar undir forustu hæstv. forseta Sþ., og sú n. er kölluð landgræðslu- og landnýtingarnefnd. Þar er unnið að því að gera till. um heildarnýtingu landsgæðanna í landinu. Og þetta atriði um útivistarsvæðin og að skapa aðstæður fyrir þéttbýlisfólkið í landinu til að njóta íslenzkrar náttúru í friði er vissulega einn af þeim þáttum, sem þar er brýnt að vinna að.
Ég minntist í byrjun ræðu minnar á fundarsamþykkt frá ýmsum félagasamtökum í Austur- Húnavatnssýslu. Þessi félagasamtök hafa einnig gert ályktun um það atriði, sem hér um ræðir. Þar er ályktað, að gera skuli ráð fyrir því, að sýslunefndir í hverju héraði og samtök sveitarfélaga sjái til þess, að í hverju héraði séu opin svæði, fólkvangar öllum frjálsir. Það er einnig gert ráð fyrir því í ályktunum þessara félagasamtaka, að landshlutasamtök og sýslunefndir sjái til þess, að í hverju héraði verði, eftir því sem þörf krefur, séð fyrir leigulandi undir sumarbústaði, eftir því sem hentugt þykir, enda séu þan svæði skipulögð. Þessi tilvitnun mín er einungis til þess að veita nokkra innsýn í það, að þessi málefni eru mikið rædd ekki síður en till. þeirra hv. Alþfl.-manna. Þau eru mikið rædd um landið í heild, og bændur landsins, eigendur landsins, hafa á þeim fullan skilning.
Ég skal ekki á þessu stigi fara um þessi mál öllu fleiri orðum. Hv. 4. þm. Sunnl. velti nokkuð vöngum yfir því, hvað táknuðu þau orð formanns Alþfl. í útvarpi, að þær fyrirætlanir, sem hér um ræðir, væru ekki auðvelt verk. Hér þyrfti að kveða á með lögum á ýmsan hátt, eins og segir raunar í till. sjálfrí, hvernig landið færist úr einkaeign í eigu ríkisins, og að hér væri um langtímaverkefni að ræða. Hv. 4. þm. Sunnl. velti nokkuð vöngum yfir því og hvað formaður Alþfl. hefði meint með þessu. Mér sýnist, að í þessum vangaveltum formanns Alþfl. komi það glöggt fram, sem raunar er augljóst eftir till., sbr. 3.–6, lið, að hér á að grípa til lagasetningar, sem fer algerlega í bága við eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar. Ég lít sem sagt svo á, að með þessari till. sé stefnt að lagasetningu, sem fer gersamlega í bága við þessi grundvallarákvæði stjórnarskrárinnar. Með till. er og gengið í berhögg við ýmsa löggjöf og hefðir, sem á þessu ákvæði byggjast, og með þessari till. er vegið að hagsmunum heillar stéttar í þjóðfélaginu, bændastéttarinnar. Þessa till. á því hv. Alþ. að mínu mati að fella.