06.02.1974
Efri deild: 54. fundur, 94. löggjafarþing.
Sjá dálk 2023 í B-deild Alþingistíðinda. (1823)
200. mál, landgræðslustörf skólafólks
Flm. (Páll Þorsteinsson):
Herra forseti. Ég hef leyft mér ásamt hv. 1. þm. Vesturl., 1. þm. Vestf., 4. þm. Sunnl. og 4. þm. Vestf. að bera fram þetta frv. um landgræðslustörf skólafólks. Aðalefni þessa máls er það, að samkv. frv. skal heimilt að kveðja til starfa við landgræðslu a.m.k. tvo daga á hverju skólaári hvern þann nemanda, sem orðinn er 12 ára eða eldri og stundar nám í skóla, sem kostaður er af ríkinu að einhverju eða öllu leyti, enda sé nemandinn hraustur og ófatlaður. Landgræðslustörf í þessu sambandi eru græðsla lands og hvers konar vinna vegna gróðurverndar, gróðursetning trjáplantna, grisjun skóga og fegrun skóglendis, gróðursetning skrúðjurta, endurbætur skrúðgarða, lagfæring og fegrun umhverfis skóla, gistihúsa, sjúkrahúsa og opinberra menningarog líknarstofnana. En ákvæði þessa frv. eiga ekki að taka til túnræktar né annarra sérstakra framkvæmda á lögbýlum. Menntmrn. skal samkv. frv. hafa yfirumsjón með þeirri starfsemi, sem hér um ræðir. Skógrækt ríkisins — að fengnum till. Skógræktarfélags Íslands — velur verkefni og skipuleggur framkvæmdir, þar sem unnið er á skóglendi. Landgræðsla Íslands — að fengnum till. Landverndar — velur verkefni og skipuleggur landgræðslustörf nemenda í skólunum í Reykjavík, en búnaðarsamband á því svæði, þar sem skóli starfar utan Reykjavíkur, skal velja verkefni og skipuleggja landgræðslustörf skólafólks á búnaðarsambandssvæðinu. Verkefni skólafólks við landgræðslu skulu valin í samráði við hlutaðeigandi skólastjóra og fyrir eitt ár í senn. Skólastjóri ákveður, hvaða daga á skólaárinu skal unnið að landgræðslu, og kynnir það nemendum skólans. Skólastjóri eða kennari skal hafa eftirlit með landgræðslustörfum nemenda. Ferðakostnað, sem af þessari starfsemi leiðir, skal telja með skólakostnaði.
Efni þessa frv. snertir tvo veigamikla þætti í þjóðlífinu. Annars vegar er stefnt að því með ákvæðum frv. að efla landgræðslustörf með því að auka starfsemi sjálfboðaliða í því efni og glæða áhuga nemenda í skólum, sem ríkið kostar, á þessu viðfangsefni. Hinn þátturinn, sem er þó að mínum dómi enn þá veigameiri, er sá, að við flm. teljum, að starfsemi af þessu tagi muni hafa heillavænleg uppeldisáhrif á hið unga fólk.
Það er ótvírætt, að gróðurfari Íslands hefur hnignað að miklum mun frá því land byggðist. Sá maður, sem einna mest hefur athugað þetta á undanförnum árum, Ingvi Þorsteinsson magister, kemst að þeirri niðurstöðu um þetta efni, sem nú skal greina:
„Gróðureyðingin náði hámarki á síðari hluta 19. aldar. Þá voru víðáttumikil svæði á hálendinu orðin örfoka. Uppblástursgeirarnir teygðu sig víða niður í byggð. Fjöldi bæja hafði lagst í eyði vegna sandfoks og uppblásturs, og tilveru heilla byggðarlaga var ógnað.
Upp úr síðustu aldamótum tók að draga úr eyðingarhraðanum, bæði vegna hlýnandi loftslags og landgræðsluaðgerða og vegna þess að víða var allt fokið, sem fokið gat. Samt fer því fjarri, að enn hafi tekist að stöðva landeyðinguna, eins og síðar verður að vikið.
Ekki er fyrir hendi fullkomin vitneskja um, hve mikið af landinu er gróið nú. Unnið er að kortlagningu á gróðri landsins, en henni er ekki lokið, en af þeim niðurstöðum, sem þegar liggja fyrir, virðist þó mega áætla, að 1/4–1/5 hluti þess, þ.e. 20–25 þús. ferkm, sé gróinn. Þetta táknar, að á þeim tæpu 1100 árum, sem liðin eru frá upphafi landnáms, hefur tapast meira en helmingur af gróðurlendi landsins á svæði, sem svarar til a.m.k. einum þriðja af heildarstærð landsins. Árlegt tap hefur samkv. þessu numið að meðaltali 20–25 ferkm gróðurlendis á þessu tímabili.“
Og síðar segir þessi fræðimaður á þessu sviði, að enn eigi sér stað geysimikil gróðureyðing og sennilega mun meiri en svarar til þess, sem grær upp af náttúrunnar og manna völdum.
Þótt mikið verk sé unnið árlega við ræktun og landgræðslu, eru eyðingaröflin svo áhrifamikil, að ekki er fullvíst talið, hvort meira vinnst eða tapast enn þá á þessu sviði ár hvert, þegar litið er á landið í heild.
Eitt hið mikilvægasta viðfangsefni þjóðarinnar er að snúa vörn í sókn á þessu sviði. Um þessar mundir er þetta mikilvæga þjóðmál til sérstakrar athugunar með það fyrir augum að gera áætlun um framkvæmdir, og í framhaldi af því verður að auka stórlega framlög til landgræðslu. Framkvæmdum við ræktun og landgræðslu má skipta í þrjá þætti. Ræktun túna og haga í heimalöndum lögbýla mun framvegis, svo sem verið hefur, verða bundin við framtak bændastéttarinnar og við það skipulag, sem mótað er með búnaðarfélögum og ræktunarsamböndum og með þeim stuðningi af hálfu ríkisins, sem ákveðinn er í jarðræktarlögum. Annar þátturinn er sá, að Landgræðsla ríkisins og Skógrækt ríkisins munu eflast og halda áfram að leysa af hendi stór verk og mikilvæg, eftir því sem fé er veitt til þeirra framkvæmda. Það mun framvegis verða veigamikill þáttur í landgræðslu svo sem nú er. En þriðji þátturinn er landgræðslustarf áhugamanna. Félagasamtökin Landvernd, sem stofnuð voru fyrir 4 árum, hafa sýnt lofsvert framtak. Að tilhlutan Landverndar hefur verið dreift fræi og áburði til græðslu lands á undanförnum árum svo sem nú skal greina:
Árið 1972 var dreift 24.9 smálestum af fræi og 393.25 smálestum af áburði á vegum samtakanna Landverndar. 1973 var á sama hátt dreift 6.5 smálestum af fræi og 238.5 smálestum af áburði. Þessar tölur sýna, að nokkuð hefur dregið úr þessari starfsemi 1973 frá því, sem var á árinu 1972, og hef ég fyrir satt, að m.a. komi þar til, að minna framboð hafi verið á vinnuafli til starfsins á s.l. ári heldur en var á árinu 1972.
Á undanförnum árum hafa Ungmennafélag Íslands og einstök félög innan vébanda þess beitt sér fyrir því, að sjálfboðaliðar ynnu við að dreifa áburði og fræi á gróðursnautt land. Þessi starfsemi ungmennafélaganna var hafin árið 1967, og síðan hefur á vegum ungmennafélaganna verið dreift fræi og áburði vegna landgræðslu eins og nú skal greina:
Árið 1968 5 smálestum af fræi og 67 smálestum af áburði, 1969 7 smálestum af fræi og 90 smálestum af áburði, 1970 10 smálestum af fræi og 120 smálestum af áburði og 1971 fræi og áburði samtals 134.7 smálestum.
Hin síðustu ár hefur landgræðslustarf ungmennafélaganna verið skipulagt í samráði við Landvernd og samvinna höfð milli þessara stofnana um framkvæmdir.
Fleiri hafa sýnt lofsverðan áhuga á þessu málefni. Hér skal aðeins á það minnt, að frá því var ásínum tíma greint í fréttum, að íslenskir flugmenn gáfu kost á því að stýra flugvél Landgræðslu ríkisins til að dreifa áburði á tiltekin landssvæði, og skyldu þeir vinna verkið án þess að krefjast launa fyrir það.
Þennan þáttinn, starf áhugamanna við landgræðslu, þarf að dómi okkar flm. þessa frv. að auka stórlega og skipuleggja þannig, að sem mestur árangur náist. Og þetta frv. á að vera spor í þá átt að ná þessu marki.
Öldum saman var byggðinni í landinu þannig háttað, að meginhluti þjóðarinnar hafði búsetu í sveitum landsins. Lengi var landbúnaður stundaður með þeim hætti, að ræktunarstörf á nútíma vísu voru lítil eða engin. En búsetan hafði það í för með sér, að nálega öll ungmenni, sem ólust upp með þjóðinni, kynntust landinu og gæðum þess. Um og eftir síðustu aldamót fór þetta að breytast á þann hátt, að þéttbýli tók að myndast og nýjar atvinnugreinar að ryðja sér til rúms. En eigi að siður var eftir síðustu aldamót mikill áhugi meðal þjóðarinnar á ræktun landsins, bæði þeirra, sem bjuggu í sveitum, og raunar margra annarra, sem áttu orðið búsetu í þéttbýli, en voru upprunnir í sveitunum og tengdir þeim störfum, sem þar voru unnin. Á fyrstu áratugum 20. aldarinnar var kjörorð íslenskra æskumanna þetta: Ræktun lýðs og lands. Margir þeirra, sem á æskuárum höfðu þetta að kjörorði, hafa í reynd orðið miklir ræktunarmenn, og bera sveitir landsins verkum þeirra fagurt vitni. En þróun atvinnuvega er þannig, að þeim, sem stunda landbúnað, fækkar hlutfallslega miðað við íbúafjölda landsins í heild. Síðustu tölur, sem ég hef séð um atvinnuskiptinguna, eru í riti, sem lagt var á borð þm. fyrir nokkrum dögum og heitir „Þjóðarbúskapurinn“. Þar segir, að atvinnuskiptingin — og þá miðað við árið 1971 — sé orðin með þeim hætti, að þeir, sem stundi landbúnað, séu 11% af íbúafjöldanum, sjávarútveg, þ.e. veiðar og vinnslu, stundi 14.2%, iðnað, annan en fiskiðnað, stundi 17.7%, byggingarstarfsemi og mannvirkjagerð 11.3%, verslun og viðskipti 16.3%, samgöngur 8.5% og þjónustustörf 21%. Þessar tölur gætu að sjálfsögðu orðið þm. nokkurt íhugunarefni, þar sem þær gefa til kynna, að aðalatvinnuvegi þjóðarinnar, landbúnað, sjávarútveg, bæði veiðar og vinnslu, og iðnað, stunda nú samtals 43% þjóðarinnar, en verslun, viðskipti, samgöngur og þjónustu 45% þjóðarinnar. Og svo 11.3% byggingarstarfsemi og aðra mannvirkjagerð. Hér skal ekki rætt um þetta almennt eða frá efnahagslegu sjónarmiði, en þetta sýnir, og að því leyti snertir það málið, sem hér er til umr., að það er ekki orðinn nema lítill hluti þjóðarinnar og þ. á m. lítill hluti æskumanna, sem tengist landbúnaði og ræktunarstörfum á þann hátt, að þeir hafi af því atvinnu.
Auknum framförum og fjölbreytni atvinnulífsins fylgir æ meiri verkaskipting. Og með hinu margbrotna skólastarfi fer fram í vaxandi mæli undirbúningur að því að vinna að allt öðrum verkefnum heldur en ræktun og landgræðslu. Eigi að síður er það skoðun flm. þessa frv., að kynning æskumanna á ræktunarstarfi og landgræðslu sé mjög mikilvægur þáttur í uppeldi þeirra og viðhorfi til landsins og gæða þess. Og ég hygg, að margir þeir, sem hafa alist upp í þéttbýli, en hafa átt þess kost að dvelja í sumarvistum á sveitaheimilum, eigi um það góðar minningar og að sú dvöl og þau störf, sem þar voru leyst af hendi, hafi reynst þeim heillavænleg til þroska og til þess að fá yfirsýn yfir starfsemi í sveitum landsins. En eins og skiptingu á búsetu þjóðarinnar er nú varið, verða sveitaheimilin æ færri í hlutfalli við heimilin í þéttbýlinu, og þessi góðu skipti milli heimilanna um sumardvöl barna í sveit verða því torveldari í framkvæmd, eftir því sem þetta hlutfall raskast.
Hið íslenska skólakerfi er orðið afar umfangsmikið. Af rekstrargjöldum ríkissjóðs samkv. fjárl. fyrir árið 1973 fara um 17% til fræðslumála, og hlutfallið samkv. fjárl. fyrir árið 1974 er mjög svipað. Þeim æskumönnum, er sitja á skólabekk að skyldunámi loknu, fjölgar ár frá ári, og sækir í það horf, að skólatími lengist ár hvert. Í frv. um grunnskóla er miðað við það sem aðalreglu, að starfstími skóla verði 9 mánuðir árlega, þannig að skóli starfi frá 1. sept. til 31. maí hvert skólaár. Hin langa skólaseta getur haft lamandi áhrif á líkamlegt þrek æskumanna, nema jafnframt bóknámi sé nokkrum tíma varið til íþrótta og útivista. Þess er og gætt, þegar námsskrá er samin, að ætla tíma til þess og telst það til skólastarfsins.
Í frv., sem nú liggur fyrir þinginu um grunnskóla, er m.a. kveðið svo á: „Miðað við 9 mánaða starfstíma grunnskóla og 6 daga skólaviku skulu starfsdagar skóla á hverju skólaári teljast vera 210. Af þeim skal 195 dögum hið fæsta varið til kennslu og prófa, en allt að 15 dögum til annarra þarfa skólans, og er í því sambandi heimilt að taka tillit til sérstakra atvinnuhátta og aðstæðna í skólahverfinu.
Skólastjóri og kennarar ákvarða, hversu ráðstafa skuli þeim starfsdögum skólans, 15 eða 10, sem ekki er skylt að nota til kennslu eða prófa.“ Enn fremur segir í frv.: „Í öllum skólum á grunnskólastigi skal nemendum gefinn kostur á að taka þátt í tómstunda- og félagsstarfi á vegum skólans, eftir því sem aðstæður leyfa.“
Sú till., sem gerð er í þessu frv., fer því alls ekki í bága við ákvæði grunnskólafrv., heldur má segja, að sú till., sem hér er fram borin, falli að öllu leyti að grunnskólafrv. og sé til þess að fylla þar út í og ákveða vissa starfsemi, sem geti talist til skólastarfsins.
Samkv. yfirliti um fjölda nemenda og kennara í skólum skólaárið 1972–1973, en þetta yfirlit er birt með grunnskólafrv., voru þá samtals um 25 þús. nemendur í skólum þeim, sem frv. þetta tekur til. Ef frv. verður lögfest og ákvæði þess látin koma til fullra framkvæmda, má ætla með vísun til nemendafjölda, að hægt verði á þessum grundvelli að fá unnin á einu ári um 50 þús. dagsverk við landgræðslu, þótt vinna hvers einstaklings við þessi verkefni sé aðeins tvö dagsverk á ári. Af þessu má marka, að hér er um að ræða verulegt framlag til gróðurverndar og landgæðslu.
Í frv. felst heimild til að kveðja til landgræðslustarfa nemendur í skólum, sem kostaðir eru af ríkinu að einhverju eða öllu leyti. Ekki verður skylt að láta þetta koma til fullra framkvæmda þegar í stað. Ákvæði frv., ef að lögum verða, má framkvæma í áföngum, eftir því sem störfin verða undirbúin og skipulögð. Kemur þá í ljós, hvort hugmynd sú, sem hér er reifuð, stenst próf reynslunnar.
Með þessu frv. er alls ekki stefnt að því að koma á með löggjöf þvingandi valdboði. Það er borið fram með það fyrir augum að glæða þann áhuga á þessu viðgangsefni, sem komið hefur fram nú þegar hjá ungmennafélögum og ýmsum öðrum, og að efla starfsemi áhugamanna á þessu sviði.
Þjóðhátíðarárið 1974 á að verða ár mikilla fyrirheita um að græða landið, bæta það og fegra. Unga kynslóðin, sem vissulega nýtur góðra lífskjara í landinu, á að fá tækifæri til að sýna með skipulegum átökum, að börn vorhugans séu að verki, þar sem hún gengur til starfa.
Eins og ég gat um í upphafi ræðu minnar, þá snertir þetta mál bæði landbúnaðinn að því leyti, er til landgræðslu tekur, og einnig er hér um uppeldismál að ræða. Það getur því verið álitamál, hvort vísa ætti frv. til landbn. eða menntmn. En vegna þess að ég tel, að uppeldisþátturinn í frv. vegi meira en landgræðsluþátturinn, og með þessu frv. er gert ráð fyrir að leggja vissa kvöð eða krefjast vinnuframlags af nemendum í skólum, tel ég rétt að vísa þessu máli til athugunar menntmn. Hins vegar er mér það ekki kappsmál til hvorrar n. frv. færi, ef hæstv. forseta sýnist annað eiga betur við.
Að svo mæltu legg ég til, að að þessari umr. lokinni verði málinu vísað til 2. umr. og hv. menntmn.