12.02.1975
Efri deild: 42. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 1692 í B-deild Alþingistíðinda. (1387)
149. mál, járnblendiverksmiðja í Hvalfirði
Helgi F. Seljan:
Herra forseti. Hv. 5. þm. Norðurl. e. hefur gert þessu máli svo ítarleg skil að litlu er þar við að bæta. Skoðanir okkar fara enda svo saman varðandi þetta mál allt, að hans orð voru sem töluð úr mínu hjarta.
Það vakna vissulega ýmsar spurningar í okkar hugum, þegar við stöndum andspænis stórmáli eins og þessu, og þá fyrst og fremst kannske spurningin um atvinnuþróun á Íslandi og spurningin um erlend áhrif í okkar fjármálalífi og atvinnumálum, — áhrif sem kannske geta orðið okkur ofviða áður en við vitum af ef ekki er hófs gætt. Varúð er nauðsynleg vegna smæðar okkar, það er auðskilið mál, og þegar talað er um það, við hverja eigi að semja, við hvaða erlenda aðila eigi að gera samninga, þá er vitanlega sá kosturinn verstur þegar við voldugan aðila er samið, ég tala nú ekki um þegar samið er við verulegan auðhring, en saga þeirra er einmitt sú, að þeir hafa skilið eftir sig víðast hvar blóðug spor, yfirráð heilla þjóðríkja, býsna stórra meira að segja, kúgun og þjáningar heilla þjóða, og það hlýtur að auka varúð okkar enn þá meira. Og eins og hv. 5. þm. Norðurl. e. tók skýrt fram er þessi auðhringur, sem þarna er verið að semja um, víst enginn sérstakur fyrirmyndaraðili hvað þetta snertir.
Er við hyggjum að viðbótarþáttum í okkar innlenda atvinnulífi eigum við vitanlega að hyggja að því fyrst og fremst, að það sé algerlega í okkar eigin höndum. Hingað til hefur mér sýnst að óunnin verkefni okkar í fullvinnslu og nýtingu okkar eigin náttúrugæða væru ærin og við þyrftum ekki að leita út fyrir þann vettvang svo mjög til þess að styrkja okkar eigið efnahags- og atvinnulíf, Það er þess vegna spurning um röð verkefna, og reynslan af vinstri stjórninni og atvinnutækjum hennar er þar ólygnust, hvað sem talað er um dökkt og svart efnahagsástand í dag.
Það vita það allir að þau atvinnutæki, sem vinstri stjórnin aflaði, bera nú af í okkar þjóðarframleiðslu. Og það er þess vegna ótvírætt, að þar hefur verið vel að verki staðið, rétt að verki staðið. Ég er ekki að mæla á móti allri iðnþróun, síður en svo. En ég vil vara við iðnaði af hverju því tagi sem fylgir veruleg mengunarhætta. Ég trúi blátt áfram ekki kenningunum um enga mengunarhættu. Ég tek miklu meira mark á varnaðarorðum annars staðar frá en eigin frásögnum auðhringsins sjálfs, sem virðist vera byggt á, kannske framar öllu öðru í þessu tilfelli. Ég hef þess vegna allan vara á því. Við vitum líka ekki, hversu hart verður gengið eftir efndum á þeim skilyrðum sem kunna þó að verða sett. Við vitum að það er enginn vilji slíkra aðila til að standa við eitt eða neitt í sambandi við það að hindra mengun og koma í veg fyrir hana. Hvarvetna þar sem þeir hafa þurft að gera þetta og þar sem ég veit, þá hafa þeir verið neyddir til þess, blátt áfram neyddir til þess, kúgaðir til þess.
Það var sannarlega mjög mikilsvert að heyra það af vörum hæstv. iðnrh., þegar hann sagði í framsögu sinni að mengunarvandamálið í sambandi við þetta væri þó vissulega mest og stærst. Það er nefnilega gott að heyra það af vörum fulltrúa þess flokks, sem bar framar öðru ábyrgð á Straumsvíkursamningunum. Þar var mengunarvandamálið svo sannarlega ekki mest og stærst. Þar var það nánast kjaftæði einhverra sérvitringa sem ekki þurfti og átti að hlusta á. Batnandi mönnum er sem sagt best að lifa. En þeim sem blessuðu álsamningana á sinni tíð, þeim sem vanræktu þá alla varúð varðandi þá stóriðju sem þar var á ferðum, þrátt fyrir allar yfirlýsingar þeirra í dag, vegna þess að þeir hafa verið meira og minna hraktir til þess að gefa þær yfirlýsingar, treysti ég ekki. Þá er ég sannfærður um að það þarf aðhald og það meira en lítið aðhald, ef eitthvað á að verða úr þessum stóru orðum um að mengunarvandamálið sé, þegar allt kemur til alls, mest og stærst. Þetta aðeins um það, annars hefur það verið tekið svo rækilega fram af hv. 5. þm. Norðurl. e. að ég þarf ekki þar við að bæta, en það má mikið ganga á áður en ég sannfærist um ágæti þessarar framkvæmdar fyrir íslenskt náttúrufar og lífríkið þar í grennd í heild.
Hv. 5. þm. Norðurl. e. hefur einnig rakið hér, hvernig ýmsir þættir þessa samkomulags, sem hér er um að ræða, eru á annan og betri veg en álsamningarnir í Straumsvík voru. Við vitum að þeir voru gerðir í auðmýkt, mikilli auðmýkt. Það var verið að fitja upp á þeirri stefnu að erlend fjárfesting á Íslandi í formi stóriðju væri sett ofar innlendri atvinnuuppbyggingu, og þetta var aðeins hugsað sem forleikur. Og við hljótum auðvitað að sjá það, að að mörgu leyti er þessi samningur hagstæður miðað við þann endemissamning, og hv. þm. Stefán Jónsson hefur þegar rakið hvað þar sé helst og stærst. En í ljósi alls þessa afhjúpast vitanlega enn betur smán og vesöld álsamninganna, en það hefur ekki þennan samning út af fyrir sig neitt upp til skýjanna fyrir því eða gerir hann endilega dýrlegan. Það eina, sem gerist, er það að vesöld og smán álsamninganna verður enn augljósari. Og það verður reyndar að taka það fram, að vitanlega eru þessir kostir ekki hæstv. núv. iðnrh. að þakka, því að allar þessar forsendur, þessar jákvæðu forsendur þó fram yfir álsamningana, voru vitanlega gefnar af fyrrv. iðnrh. og þar er um að ræða stefnumarkandi atriði sem vonandi verða látin ráða áfram ef það verður svo að stefna erlendrar fjárfestingar í stóriðju verði ofan á almennt.
Ég skal enga dul draga á það, að ég er í meginatriðum andvígur þeirri stefnu sem setur þetta á oddinn, þeirri sömu stefnu sem viðreisnin sáluga var með. Og það er ekki amalegt fyrir Framsfl. að fá að taka þar við, gerast verðugur arftaki Alþfl. í þessum sameiginlega draumi þeirra sjálfstæðismanna og Alþfl.- manna á sínum tíma. Það er ekki amalegt fyrir hv. þm. Steingrím Hermannsson, þegar hann þarf að standa að því að koma þeim fögru viðreisnardraumum í framkvæmd.
Við vitum það fullvel að í þessu er ekki fólgin nein frambúðarlausn íslenskra atvinnumála, vegna þess að fyrr eða síðar verður þetta ekki íslenskt atvinnumál, heldur atvinnumál einstakra erlendra auðhringa og erlendra stórfyrirtækja. Við vitum að á okkar smáa mælikvarða yrðu þetta ráðandi aðilar er fram líða stundir. Ég hef þess vegna alla fyrirvara á í sambandi við frv. þetta, er því fullkomlega andvígur í alla staði.
Það er rétt að þetta mál var skoðað í tíð fyrrv. ríkisstj., og það er líka rétt að það var annað mál skoðað einnig, það var einnig skoðuð mjög vandlega nýting raforkunnar í okkar eigin þágu, nýting innlendra orkugjafa í okkar eigin þágu, einmitt vegna þess ástands sem hafði skapast í orkumálum heimsins, og mig furðar á því, að þegar niðurstöðurnar af báðum þessum athugunum liggja fyrir, þá skuli nokkrum detta í hug að taka þessa lausn fram yfir, ég segi fram yfir það brýna verkefni að nýta innlenda orkugjafa í eigin þágu. Hvað sem öllum meira og minna ímynduðum kostum þessarar málmblendiverksmiðju líður, þá bíður okkar, að ég held, þýðingarmeira og brýnna verkefni en þetta. Og þetta er einmitt mergurinn málsins, aðalatriði þess. Þetta er a.m.k. augljóst hverjum þeim sem í dag þarf að hita hús sitt með olíu eða notar rafmagn fengið með dísilorku. Það er kannske ekki von að menn hér á hitaveitusvæðinu hafi náð þessum skilningi, ég efa það a.m.k. Og þjóðhagslega nauðsynin núna mitt í orkukreppunni — eins og hv. 5. þm. Norðurl. e. rakti hér ágætlega áðan, hvað við greiðum á sama tíma fyrir orkuna sjálfir, langt umfram áætlað raforkuverð til þessarar verksmiðju, flytjum inn olíu fyrir hundruð milljóna, m.a. til húshitunar, meira að segja til raforkuframleiðslu til brýnustu þarfa, margfalt verð miðað við þessa orkusölu, — svo er verið að tala um einhverja þjóðhagslega nauðsyn í þessu sambandi. Það væri fróðlegt að fá nánari skýringu á þessari þjóðhagslegu nauðsyn, á nauðsyn þessarar verksmiðju fyrir t.d. okkur austfirðinga eða norðlendinga eða vestfirðinga, sem búa hér við verst kjör í þessum efnum. Það væri gaman að víta um þá miklu dýrð sem okkur ætti að stafa af þessu. Og það er verið að benda á gjaldeyri sem verksmiðjan skapar okkur, á sama tíma og við eyðum gjaldeyri til olíukaupa vegna dísilstöðvanna, vegna húshitunarinnar og svo er verið að tala um gróða í þessu sambandi. Það er greinilegt að hann hverfur í þjóðarbúinu sjálfu, að ekki sé nú talað um heimilin í landinu sem búa við stórkostlega hækkaðan framfærslukostnað sinna fjölskyldna af þessu.
Ég hélt satt að segja, að hvaða ríkisstj. sem hér væri við völd mundi nú í ljósi þeirrar staðreyndar, sem nú liggur fyrir, í ljósi orkukreppunnar gera orkunýtinguna í eigin þágu, húshitunina, að forgangsverkefni og öllu öðru yrði vikið til hliðar, nákvæmlega sama hver hér færi með völd. Hvað sem menn hafa áður hugsað, þá hlýtur þessi olíukreppa að kalla á endurmat og í ljósi hennar getur varla talist rétt að ráðast í þetta, hversu mikla trú sem menn hafa annars á dýrð þessa verkefnis.
Það kemur líka annað til, sem er fróðlegt að fá skýringar á og hv. þm. Stefán Jónsson kom einnig inn á. Það er ótæpt látið að því liggja að fyrir dyrum standi niðurskurður ríkisútgjalda. Það er afleiðing efnahagsástands sem nú er málað býsna dökkt. Ég veit að íbúarnir í byggðarlögunum á landsbyggðinni óttast nú stórfelldan samdrátt í framkvæmdum, enda skilst manni ótæpt að til þeirra samdráttaraðgerða eigi að grípa. Og við skulum segja, að það sé í einhverju réttlætanlegt. En á sama tíma er þessum sömu íbúum boðað þetta fagnaðarerindi um hlutafjárkaup íslenska ríkisins um vegagerð, um hafnargerð upp á 100 millj., upp á milljarða. Eitthvað er þarna, sem ég ekki skil, og eitthvað, sem ég er meira að segja hræddur um að íbúar í byggðarlögum landsbyggðarinnar eigi erfitt með að fá botn í, jafnvel í kjördæmi hv. þm. Steingríms Hermannssonar, á sama tíma og íslenska ríkið þyrfti að grípa til niðurskurðar og samdráttar í opinberum framkvæmdum, bráðnauðsynlegum framkvæmdum, í menntamálum, í heilbrigðismálum eða hafnar- og samgöngumálum. Hér er kannske um að ræða hina nýju byggðastefnu sem hv. þm. Stefán Jónsson var að nefna hér um gleggst dæmi áðan. Það ætlar sennilega að sannast, að margt þurfi vesalings Framsfl. að þola í þessu hjónabandi áður en lýkur, ef þessi yrði nú raunin á, ef þetta væri þessi eina og sanna byggðastefna. Á þessu ósamræmi verður að fá skýringar. Og á ýmsu öðru vildi ég fá skýringar. Það eru mál, sem koma kannske ekki beint hér inn í, en eru nátengd þessu máli öllu. Ég óttast sem sagt að hér sé um að ræða fyrsta áfanga í stórfelldum áformum um erlent fjármagn í stóriðju hér á landi. Það er að vísu enn allt á huldu um þetta. Við fáum ýmsar fréttir erlendis frá. Þær eru afar traustvekjandi. Og íslenskir aðilar vita lítið um þetta meir en einhverjar áþreifingar, og þegar ég minntist á þessi mál hér fyrir jólaleyfi, þá kom hv. þm. Steingrímur Hermannsson upp og róaði mig fjarskalega, til þess að ég gæti sofið um jólin, því að hér væri í raun og veru ekkert á ferðinni og ekkert í bígerð.
Ekki veit ég hvað er satt í því, en stundum hef ég heyrt að dagblaðið Vísir væri sérstakt málgagn hæstv, iðnrh. Ég vona nú eiginlega hans vegna að þetta sé ekki rétt, en engu að siður hefur þetta heyrst. Í leiðara þess blaðs í gær, sem heitir „Hröðum orkusókninni“, stendur þetta orðrétt, ég skrifaði það upp, með leyfi hæstv. forseta:
„Við þurfum á næstu mánuðum að móta nýja stóriðjuáætlunum og dreifa bæði orkuverum og verksiðjum í sem flesta landshluta. Kominn er tími til að vinna að stórvirkjun á Norðurlandi og síðan á Austurlandi einmitt til þessara verkefna.“
Þetta segir Vísir. Það væri gaman að heyra álit hæstv. iðnrh. hér á og ég tala nú ekki um álit hv. þm. Steingríms Hermannssonar, og ekki síður skemmtilegt að vita hvað þeir segja um þessa klausu, sem er líka býsna falleg og getur kannske verið nær sanni en ýmislegt af því, sem við fáum að heyra frá þeim mönnum sem þarna eiga að stjórna. Þar segir, með leyfi hæstv. forseta, — mér þykir leitt að þurfa að vitna svona oft í þetta blað: „Sum iðjuverin getum við átt að meiri hluta, en önnur geta erlend fyrirtæki átt að öllu leyti.“
Þannig hljómar sá fagnaðarboðskapur og endirinn er sem sagt þessi: „Við skulum í öllum tilvikum gæta þess“ — þarna reikna ég með að áhrifa gæti frá ræðu hæstv. iðnrh. hér um daginn — „að stóriðjan leiði ekki til mengunar, en að öðru leyti skulum við láta úrtölur sem vind um eyru þjóta og hefja stórsókn á þessu sviði nútíma framleiðslu. Við skulum gera orkuna að enn meiri auðlind en fiskimiðin okkar.“
Þannig hljómar fagnaðarboðskapur Vísis. Ef þetta er sett í samband við sérstakt málgagn hæstv. iðnrh., þá getur þarna verið um viðkvæmnismál að ræða. En ég skora a.m.k. á hv. þm. Steingrím Hermannsson að segja hér af eða á, hvort hérna sé verið að bera á borð sameiginlegan óskadraum Sjálfstfl. og Framsfl.
En það er fleira, sem ég þarf að spyrja um. Í sambandi við umr. um Bessastaðaárvirkjun kom mér það örlítið á óvart hvað hv. þm. Tómas Árnason varaði í ræðu sinni alvarlega við því að erlendir aðilar ættu einhvern þátt í rannsóknum í sambandi við virkjanir okkar. Mér kom þetta á óvart, vegna þess að ég hélt að þetta stæði hreinlega ekki til, og stend raunar enn í þeirri trú. Og svo núna ekki alls fyrir löngu fjallaði leiðari Tímans sérstaklega um þetta mál, þar sem hann talaði um fádæma ósvífni erlendra aðila, sem vildu fara að annast þessar virkjunarrannsóknir með okkur. Svo hefur þetta verið staðfest síðar í blöðum, að þessi gæfulegu tilboð hafi svo sannarlega komið fram. Ég vil bara spyrja hæstv. iðnrh.: Eiga einhverjir útlendir aðilar, nánar tiltekið t.d. svisslendingar, að koma inn í þetta dæmi, ráða jafnvel ferðinni í virkjunarrannsóknum okkar? Og þá þarf maður sennilega ekki að spyrja að hinum vistfræðilegu hliðum málsins þegar þessir aðilar eru komnir í spilið. Ég tel það mjög nauðsynlegt að þær raddir, sem hafa heyrst um þetta, verði kveðnar niður. Ég tel hæstv. iðnrh. rétta manninn til þess að lýsa því yfir hér að slíkt komi vitanlega ekki til greina, að útlendingar eigi að fara að ráða í einhverju virkjunarrannsóknum okkar íslendinga og hafa þar á áhrif.
Ég þarf enn að bæta hér nokkru við. Í sambandi við áframhaldið og það sem komið hefur aðallega í fréttum erlendis frá um ný áform í virkjunarmálum og ný áform í stóriðjumálum, þá hefur mín heimabyggð, Reyðarfjörður, verið þar sérstaklega nefnd, og það hefur jafnvel gengið svo langt að það hefur verið talað um bæði álbræðslu og málmblendiverksmiðju í sama firðinum. Hvílíkur fagnaðarboðskapur! En það kemur annað til. Forsendan fyrir þessu er vitanlega ný Austurlandsvirkjun, stórvirkjun. Þar eru rannsóknir allar enn þá á frumstigi og enn er þar margt sem ber að varast. Fljótsdalshérað, eða veigamikill hluti þess, er þar t.d. í hugsanlegri hættu ef ógætilega er að farið. Þar er sem sagt vandlegrar rannsóknar þörf, einkum vistfræðilegrar, áður en nokkrar ákvarðanir eru teknar. Þær hafa hingað til ekki setið í fyrirrúmi, þótt að þeim hafi eitthvað verið unnið. Ásókn erlends fjármagns og erlendra stórfyrirtækja, þ.e.a.s. ný stefna í atvinnumálum okkar, gæti svo vissulega rekið hér óþarflega á eftir, þannig að þessar vistfræðirannsóknir hyrfu í skuggann eða það væri jafnvel ekki tekið neitt tillit til þeirra. Það er sérstök hætta sem er því samfara ef ráðist yrði í virkjun sem þessa án nægra forrannsókna. Þar gæti af hlotist óbætanlegt tjón. Öll skammsýni í þeim efnum væri þess vegna hörmuleg.
Laxárdeilan ætti nú að vera okkur viti til varnaðar. Þar tókst að vísu að fyrirbyggja skemmdarverk á síðustu stundu. En ef nú er komin ný stefna upp, sú sama stefna sem þar var öllu að koma í óefni, þá fer ég að verða meira en lítið hræddur. Ég vara við öllum áformum um stórvirkjun eystra nema fullnaðarrannsókn liggi fyrir um náttúruspjöll og óbætanlegt tjón á lífríki héraðsins.
Stóriðjan við Reyðarfjörð er svo sérmál. Ég kem að henni hér vegna þess að ég sé ekki annað betra tækifæri til þess og vegna þess að vitanlega liggja svipaðar forsendur fyrir andstöðu minni við stóriðju þar og andstöðu minni við þetta mál. En það kemur fleira til. Hér er um andhverfu réttrar byggðastefnu að ræða. Efling atvinnulífs jafnt og þétt undir yfirráðum heimamanna er rétt í stað stökkbreytingar án áhrifa heimamanna, þar sem stóriðja yrði ríki í ríkinu og ráðandi aðili um allt innan skamms tíma, eins og verða mundi t.d. í minni heimabyggð. En um öll þessi áform ríkir óviðfelldin þögn.
Það er leiðinlegt að vera stöðugt að fá fréttir um þetta erlendis frá, og það er eins gott að fá þessa þögn rofna rækilega í framhaldi af þessu. Ég þykist vita, að þótt hv. 2. þm. Vestf. hafi viljað róa mig mjög fyrir jólin, þá viti hann núna miklu meira og betur en þá. Ég veit ekki hvort hann vill láta uppi allt sem hann veit, en róandi ummæli duga ekki lengur, því að hversu mjög sem menn vilja gera lítið úr þeim alvarlega þætti, menguninni, þá hefur enn ekkert það komið fram sem haggað gæti þeirri skoðun minni að verksmiðjur, sem þarna er rætt um, álbræðsla eða málmblendiverksmiðja eða hvort tveggja, hafi í för með sér gífurlega mengunarhættu, ég tala nú ekki um inni í firði eins og Reyðarfirði, löngum, tiltölulega lokuðum firði með lognkyrrð eða hafátt til skiptis að langmestu leyti. Mengunarhættan er sem sagt þar algerlega ótvíræð, og ég þarf ekki annað en hafa fyrir mér mökk saklausrar síldarbræðslu, sem byrgði sýn til sólar á síldarárunum dögum saman, til þess að það sé mér nægt viti til varnaðar. Ég hugsa sem sagt með skelfingu til þess eiturmökks, sem álbræðsla eða málmblendiverksmiðja eða hvort tveggja mundu frá sér spúa, jafnvel þótt, eins og hv. þm. Stefán Jónsson sagði, hún yrði ekki til þess að byrgja okkur sólarsýn alla, heldur væri gerð örlítið óljósari. Ég efast ekkert um áhrif þessa eiturmökks fyrir gróðurinn og ekki síður fyrir mannlíf við fjörðinn.
Ég bendi á það, að stórfyrirtæki erlendra aðila mundi þegar í upphafi verða hinn sterki og mótandi aðili um öll mál þegar svo smá samfélög eiga í hlut sem þarna er um að ræða. Áhrif og ítök þeirra yrðu sem sagt margföld á við áhrifin þó hér í þéttbýlinu. Ég treysti ekki atvinnulegri leiðsögn erlendra auðhringa, allra síst þegar um þá þrengist víða um heim af völdum orkuskorts, Ég vil vara við því, ef það er meiningin að gera Austurland að aðsetri slíkra aðila, sem þar yrðu án efa fljótlega ríki í ríkinu.
Allt þetta og miklu fleira mætti telja, sem er í rauninni sameiginlegt með andstöðu minni við þetta frv. svo og allar fyrirætlanir um stóriðju á Austurlandi. Ég vil þess vegna skora á hæstv. iðnrh. og sérlegan fulltrúa — ég hygg Framsfl. — í stóriðjun., hv. þm. Steingrím Hermannsson, að upplýsa hversu langt er hér komið málum, hvaða sannleikur er hér á ferðinni í þeim fréttum sem maður heyrir alltaf um þessi mál? Það er a.m.k. lámarkskrafa að heimaaðilar séu spurðir í tíma og látnir hafa úrskurðarvald. Ég get t.d. upplýst það hér, að fulltrúar í sveitarstjórn eystra á Reyðarfirði þar sem þetta kæmi til umr. og e.t.v. ákvörðunar í hesta falli, hafa ekki almennt kannske látið sínar skoðanir í ljós. Þó hafa 3 af 7 fulltrúum sveitarstjórnar þar lýst ótvírætt yfir fullri andstöðu sinni, og þ. á m. er flokksbróðir hv. 2. þm. Vestf., sem er heilbrigður vinstri maður fram í fingurgóma og um leið mikill velunnari hollra lífshátta, sem er meira en sagt verður um suma aðra í þeim herbúðum, þó að ég ætli ekki í neinu að hv. 2. þm. Vestf. taki þau orð til sín.
Ég vil sem sagt fá svör við þessu ásamt mörgu fleiru reyndar, sem hér gefst ekki tími til að fara út í. En að öðru leyti get ég vísað í ræðu hv. þm. Stefáns Jónssonar um andstöðu mína í meginatriðum við það frv., sem hér er til umr.