03.04.1975
Efri deild: 62. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 2702 í B-deild Alþingistíðinda. (2043)
201. mál, tekjuskattur og eignarskattur
Flm. (Helgi F. Seljan) :
Herra forseti. Einhver flóknustu og um leið viðkvæmustu mál þjóðlífsins eru skattamál hvers konar. Þau snerta fólk ekki aðeins fjárhagslega, margar hliðar þeirra eru, ef svo má segja, sálræns eðlis og nægir að benda á samanburðinn við náungann sem dæmi þar um.
Löggjöf sem slík verður áreiðanlega seint fullkomin og þá á ég við hvað snertir réttlæti og jöfnuð. Þrátt fyrir sífellt nýja varnagla, eftirlit og skýrslugerðir hvers konar má ætíð finna smugur sem gefa misjafnlega mikil tækifæri til að losna við réttlátar og eðlilegar álögur, Í þessum efnum stendur hinn almenni launamaður verst að vígi á meðan sá, sem ræður launum sínum og kjörum að miklu eða öllu leyti, hefur ótalda möguleika að koma sér undan sköttum og skyldum hvers konar. Stundum er hér um að ræða ólöglegar athafnir sem einhvern veginn komast í gegnum það net sem skattalöggjöfin á þó að setja. Oftar er þó um hin svokölluðu löglegu skattsvik að ræða, eða ekki skattsvik, hvort sem menn kjósa að nefna það. Það er um að ræða afskriftir, fyrningar, vexti, sem heimildir eru fyrir, en eru oft notaðar til hins ítrasta og oft langt umfram hið sanna og rétta. Kostnaðarliðir ýmsir fara þá oft alllangt á svig við raunveruleikann. Og svo mætti lengi telja. Hins vegar ætla ég hér fyrst og fremst að ræða hið einangraða svið, sem þetta frv. snertir, en til hins gefst tækifæri á næstunni að ræða ítarlega kosti og galla skattalöggjafarinnar í heild, ekki síst nú þegar verið er að umbylta þessum málum án þess að sjáanlegt sé að gripið sé á verstu annmörkunum sem fylgja núgildandi skattalöggjöf. Aðeins má á eitt atriði benda á ný, vaxtafrádráttinn, sem mér hefur ætið verið þyrnir í augum, nema þá að á hann sé sett skynsamlegt þak og ekki sé þar farið langt umfram hið rétta eins og ég veit um ótalin dæmi. Það þarf, eins og um afskriftirnar, að taka til hendi við kostnaðarliðina án allra takmarkana að því er virðist á stundum.
Svartasti blettur skattamála okkar er tvímælalaust sá þegar sá er skattlaus með öllu eftir ýmsum bæði löglegum og ólöglegum leiðum er getur gert millj. brúttótekjur sínar að núlli í nettótekjum og það því frekar sem sami aðili berst oft á með miklum glæsibrag, á hús á stærð við meðal félagsheimili, oft með tvo bíla af dýrustu gerð fyrir utan ýmsar smásiglingar og ferðalög til sólarlanda auk margs annars. Þó tók steininn úr þegar farið var af ríkisins hálfu að greiða með þessum sömu aðilum, — mál sem vonandi verður leiðrétt nú þar sem heimild í fyrri skattalögum til að svipta slíka aðila skattafslætti mun óvíða hafa verið notuð, heldur munu þessir fátæklingar, sem oftlega eru miklir andstæðingar ríkisumsvifa, hafa tekið þessari upphæð fengins hendi. Ég veit að auðvelt er að benda á það að sjálfur hafi ég staðið að skattalögum vinstri stjórnarinnar og framkvæmd allri og ekki skorast ég undan minni ábyrgð þar að, en því sárara þykir mér að sjá ýmis ákvæði þeirra sömu laga sniðgengin eða misnotuð eða þannig úr garði gerð að beinlínis er hægt að vísa beint í þau sem ranglát og ósanngjörn ákvæði sem þar komi þyngst niður sem síst skyldi. En nóg um það.
Varðandi þetta mál vaknar auðvitað sú spurning hvort frádráttur vegna vinnu eiginkonu, en um það fjallar frv. eingöngu, eigi yfirleitt rétt á sér í skattakerfinu. Þar eru ýmis vandkvæði, sem upp koma, og sérsköttun hjóna hlýtur að vera það sem að er stefnt þó að þá þurfi jafnframt að ganga þannig frá að konur fælist ekki um of frá þátttöku í atvinnulífinu. En meðan þessi lög gilda, sem nú eru um helmingsfrádrátt launa eiginkonunnar undan skatti, hljótum við að hyggja að jafnrétti á því sviði og þá er komið að efni þessa frv.
Gr. hljóðar þannig:
„Þó skal framangreindur frádráttur vegna vinnu eiginkonu bónda við búrekstur aldrei nema lægri fjárhæð en helmingi persónufrádráttar hjóna, enda gegni hún ekki öðrum launuðum störfum.“
Í grg. segir að í núgildandi skattalögum séu þau ákvæði að 50% af launatekjum eiginkonu skuli frádráttarbær til tekjuskatts. Þetta gildir þó ekki um eiginkonu bænda þó að þær vinni mikið starf við búreksturinn, séu útivinnandi konur að miklum hluta. Þær eru settar í sama flokk og eiginkonur atvinnurekenda almennt, þ. e. að frádráttur þeirra fer ekki upp fyrir 1/4 af persónufrádrætti hjónanna. Um það má eflaust lengi deila hvort bóndinn sé atvinnurekandi í þess orðs fyllstu merkingu eða sem launþegi og þá er gjarnan lítið til þeirrar viðmiðunar sem kaup bóndans er ákveðið eftir, þ. e. bein viðmiðun við helstu launastéttir landsins. Eflaust er erfitt að draga hér skýr mörk á milli og raunar er hér á mikill mismunur í landbúnaðinum yfirleitt.
Við flm. teljum það fráleitt að telja t. d. einyrkjana, sem eru nú nær allsráðandi í íslenskum landbúnaði, til annarra stétta en launþega og víst er um það að verksvið bóndans er gjörólíkt verksviði atvinnurekandans almennt. Hörðum höndum vinnur bóndinn sjálfur erfitt starf, langan vinnudag og strangan til þess að framfleyta sér og fjölskyldu sinni. Löng orlof og Mallorkaferðir eru þar fátíðar mjög og ekki spurt um mun á virkum degi og helgum, degi eða nótt á mestu annatímum. Eiginkona bóndans er ekki aðeins húsmóðir í þeirri venjulegu merkingu að sinna heimilisstörfum eingöngu þó þau séu oftast erfiðari og tímafrekari en hjá mörgum húsmæðrum í þéttbýli. Starf hennar er ekki síður bundið atvinnu bónda síns, misjafnt er það að vísu, en fá dæmi þekki ég þess að þátttaka hennar sé það smávægileg eins og heyrist þó gjarnan, einkum þó eftir að vélvæðingin í landbúnaðinum jókst. Satt er það þó að starf beggja hefur þar bæði lést og vinnustundum við ýmis störf fækkað. Ég hygg þó að sá mælikvarði, sem notaður er í verðlagsútreikningi landbúnaðarvara, sé sá sem oftast er til vitnað sem hins algilda og þá um leið rétta vinnustundafjölda bóndakonunnar, þ. e. 600 vinnustundir á ári eða nokkuð nærri einni og hálfri vinnustund við bústörf á dag.
Við flm. teljum þennan mælikvarða langt frá því að gefa rétta mynd og sem skattaviðmiðun teljum við hann fráleitan. Ég ætla ekki sjálfur að leiða að þessu nein rök þó fjölmörg mætti telja. Mig langar að vitna hér til bóndakonu austur á landi, sem nýlega reit um þetta efni ágæta grein af hófsemi og rökhyggju og af eigin reynslu. Ég þekki þessa konu af hvoru tveggja öfgaleysi og góðri greind og því leyfi ég mér að taka orðrétt upp ummæli hennar með leyfi hæstv. forseta.
Hún bendir í fyrsta lagi á misræmi í kaupi og segir orðrétt: „Alþ., sem á sínum tíma setti lög um sömu laun fyrir sömu vinnu, setur einnig lög um að konum beri lægri laun fyrir sömu vinnu ef um landbúnaðarstörf er að ræða. Fleiri eru það en alþm. sem telja hlut konunnar rýran við landbúnaðinn. Í verðlagsgrundvelli landbúnaðarins, sem eftir er miðuð afkoma bænda hverju sinni, er konan sett utan garðs. Fyrir utan fyrrnefnt launamisrétti eru konunni einnig reiknaðar mun færri vinnustundir en hún í reynd vinnur. Bóndanum eru reiknaðar 2 080 klst. í dagvinnu, 412 klst. í eftirvinnu og 403 klst. í næturvinnu. Eiginkonu hans eru reiknaðar 600 klst. í dagvinnu, engin eftirvinna eða næturvinna. Ég viðurkenni fúslega að vinna kvenna við störf, sem eingöngu snerta atvinnurekstur hjónanna, er mjög mismikil frá einu búi til annars, en 600 vinnustundir á ári er fáránlega lág viðmiðunartala. Því til sönnunar vil ég hér taka tvö dæmi.
Í fyrra dæminu tek ég konu sem lítið sem ekkert er talin vinna við bústörfin. Hún vinnur þó altént u. þ. b. eina klukkustund á dag við fóðrun og umhirðu hænsna, ungkálfa og hunda, þ. e. 365 klst. á ári, vart undir 50 klst. á ári við garðrækt, varla undir 15 klst. haust og vor við fjárgæslu og kúasmölun — þó konan skipti sér lítið sem ekkert af slíkum störfum sleppur hún alls ekki við að eyða þessum klukkustundum í að standa fyrir þegar búfénaður er fluttur milli girðinga — 20 klst. á hverju ári má reikna sveitakonunni vegna móttöku og umhirðu vegna manna sem koma til vinnu á búinu, viðgerðarmanna, dýralækna, ráðunauta o. fl. Og allar verjum við sveitakonur u. þ. b. hálfri klst. á degi hverjum við brúsaþvott eða önnur hreinlætisstörf er snerta burtfluttar framleiðsluvörur, sama sem 182 klst. Í allt verða þetta 632 klst.“ Og þá er bóndakonan með dæmi um konu sem er talin lítið sem ekkert vinna við bústörf. En síðan heldur þessi bóndakona áfram og segir: „En tökum nú algengara dæmi og tel ég líka alla vinnu þar í lágmarki. Tvær klst. á dag við mjaltir, sama sem 730 klst. á ári. Vinnustundir síst færri þar sem eingöngu er fjárbúskapur. Sex stundir á dag í 30 daga við heyskap, sama sem 180 klst. Bætum því svo við 632 klst. úr fyrra dæminu og þá fáum við 1547 klst. Þykir sjálfsagt mörgum sveitakonum þetta mjög svo vantalið hjá mér en þá sjáum við bara hvað 600 klukkustundirnar er fáránleg tala.“
Síðan segir þessi kona, Ágústa Þorkelsdóttir, Refsstað í Vopnafirði, áfram í grein sinni: „Sökin á þessu misrétti, sem sveitakonur eru beittar, liggur að miklu leyti hjá bændasamtökunum. Þeim ber skylda til að gæta réttar bændakvenna að jöfnu við rétt bænda. Hef ég nýlega sent þeim fsp. um þessi mál. en ekki fengið svar ennþá.“
Og svo kemur hún beint að því máli sem hér er í raun á dagskrá: „Einn aðili enn hefur talið rétt að ganga á hlut sveitakvenna, en það eru skattayfirvöld landsins. Því miður hafa mér ekki borist reglugerðir um þau mál þegar þetta er skrifað og segi því aðeins frá fenginni reynslu. Nái bóndi ekki tiltekinni upphæð í nettóhagnaði af búskaparbaslinu reiknast vinna konu einskis virði. Á sameiginlegri skattskýrslu hjóna kemur ekki fram frádráttur vegna tekna hennar og vinni bóndi t. d. utan búsins fyrir fullum tekjum, en búið beri ekki af sér tiltekinn hagnað kemur vinna hennar hvergi fram á skattskýrslu. En mér er spurn: Hver sér um þennan smábúskap ef bóndinn vinnur alla sína vinnu utan bús? Skattayfirvöld virðast líta svo á að slíkur smábúskapur passi sig sjálfur.“
Og niðurlagsorð þessarar greinar eru svo þessi: „Læt ég svo þessari samantekt minni lokið með óskum um að okkur sveitakonum takist nú á yfirstandandi kvennaári að vekja eftirtekt á stöðu okkar og jafnvel fá bætt úr mestu vanköntunum þar á.“
Þeim, sem til þekkja, þykir hér áreiðanlega hóflega í sakirnar farið og fáir munu treysta sér til að bera hér á brigður.
Hingað, til hefur ákvæðum skattalaga um frádrátt eiginkonu bónda verið beitt mjög misjafnlega eftir umdæmum. Ég þekki dæmi um grófa misbeitingu sem ég þurfti síðast að fá ríkisskattstjóra til að leiðrétta, en í starfsreglum skattstjóra segir svo — með leyfi hæstv. forseta — um frádrátt vegna vinnu eiginkvenna bænda:
„Miða skal við 600 stundir í verðlagsgrundvelli eða 17.14% af tekjum búsins. Ef hærri fjárhæð er færð til frádráttar skal hún gilda þar til komið er að þeim takmörkunum er lögin setja, þ. e. 1/4 hluta persónufrádráttar hjóna. Við þessa tölu, þ. e. 17.14%, má bæta 1.25% fyrir hvern mánuð sem bóndinn vinnur utan heimilis, þó aldrei hærra en nemur 1/4 í persónufrádrætti hjóna.“ M. ö. o.: þó að konan sjái um búið að mestu eða öllu leyti þá breytir það engu hér um, enda lögin það ótvíræð í þessu efni. Þetta ætti að vera allskýrt, en eins og ég sagði áðan, það hefur verið mismunandi túlkun á þessu eftir skattaumdæmum, því miður.
Álit okkar flm. er að eiginkonur bænda eigi í sem sanngjörnustum mæli að njóta þeirra skattfríðinda sem útivinnandi eiginkonur í þéttbýli njóta í dag. Vanmat á vinnu þeirra er áberandi og mörg dæmi veit ég þess að ekki er allur munur á vinnu bóndans og eiginkonunnar við bústörfin í erfiðum einyrkjabúskap byrjenda.
Í grg. bendum við á þá annmarka, sem á eru í dag, og ástæðum þeim sem tilfærðar hafa verið til að setja eiginkonur bænda alfarið í flokk þeirra sem stunda atvinnurekstur sameiginlega með eiginmanni sínum. Þar segir svo:
„Ýmislegt veldur þessu ranglæti, þótt vitað sé, að í mörgum tilfellum er vinnuframlag hjónanna við búreksturinn ærið svipað. M. a. veldur þessu furðulegur útreikningur á vinnustundafjölda eiginkvenna bænda í verðlagsgrundvelli landbúnaðarvara, sem aðeins er 600 vinnustundir á ári, og þær vinnustundir eru auk þess reiknaðar á mjög lágum kauptaxta. Einnig hefur þótt erfitt að fastákveða vinnuframlag bændakonunnar, enda misjafnt að vísu, og eins hafa menn óttast, að frelsi til framtals í þessum efnum gæti leitt til misnotkunar á þann veg, að óeðlilegur hluti af tekjum búsins yrði talinn fram til tekna eiginkonunnar.
Mismununin samanborið við aðrar útivinnandi konur er þó sú, að ekki verður við unað, 600 stunda viðmiðunin er alger fjarstæða, enda leggja flestar bændakonur fram gífurlegan fjölda vinnustunda við sjálfan búreksturinn. Aðalreglan er bundin við frádrátt, sem er miðaður við 1/4 af persónufrádrætti hjóna, en þó munu á gerðar undantekningar af skattayfirvöldum,“ eins og ég benti á áðan og tók þær beint upp úr reglum fyrir skattstjórana.
Vissulega er það rétt að misnotkunarhætta er fyrir hendi. En þá má minna á hve rík hún er víða annars staðar þar sem meiri ástæða er til að slá varnagla en varðandi þetta atriði eins og ég hef bent á fyrr í þessari framsögu. Aðalatriði frv. okkar eru þessi sem segir í grg. Með frv. þessu er lagt til að lágmarksfrádráttur til skatts vegna vinnu eiginkonu við búrekstur nemi helmingi af persónufrádrætti hjóna. Á það skal þó lögð áhersla af okkur flm. að hér er um lágmark að ræða, en gagnvart búrekstrinum álítum við að bæði hjónin skuli jafnrétthá þannig að frádráttur konu bóndans vegna sannanlega framtalinna vinnustunda verði hærri ef tekjur hennar af búrekstrinum eru meiri en nemur hálfum persónufrádrætti hjónanna, sú upphæð skal þá vitanlega gilda. Aðalatriðið er að ákveðið lágmark frádráttar sé lögfest og verði a. m. k. helmingi hærra en hámarkið er í flestum tilfellum í dag. Þessi réttarbót til eiginkvenna bænda, sem leggja á sig margar og erfiðar vinnustundir við búreksturinn, á því fyllsta rétt á sér umfram aðrar atvinnugreinar og því er frv. flutt.
Sjálfsagt þykir okkur flm. hins vegar að þetta ákvæði sé háð því að eiginkona bóndans gegni ekki öðrum launuðum störfum, enda eru 50% launa hennar þá frádráttarbær.
Það er rétt að frv. gerir ráð fyrir mikilli rýmkun frá núgildandi skattalögum, en við teljum hana réttláta og réttlætanlega. Okkar álit er reyndar það að eiginkona bóndans eigi skilyrðislaust að hafa sama rétt og aðrar útivinnandi konur því ég viðurkenni ekki skattafrádrátt útivinnandi kvenna eða réttlætingu hans eingöngu af þeim ástæðum að verið sé að laða konur til þátttöku í atvinnulífinu. Ég tel nefnilega að slík vinna, þótt erfiðisvinna sé, geti í mörgum tilfellum talist sálubót þeim konum sem ekki hafa miklu að sinna heima fyrir og þær njóta einnig viss félagsskapar og samfélagskenndar við vinnu sína. Við leggjum líka til að hálfur persónufrádráttur hjóna sé lágmark og þó að ég hafi eingöngu mína austfirsku reynslu sem viðmiðun, þá hika ég ekki við að fullyrða að hér sé um lágmark að ræða þar sem ekki er of í lagt. Sagt er oft, bæði beint og óbeint, að bændur séu lagnir við að verða skattlausir þrátt fyrir góðar tekjur. Eflaust eru einhver dæmi slíks, en ekki þekki ég þau persónulega, enda á hert skattaeftirlit, sem er brýn nauðsyn í dag, ekki bænda vegna heldur ýmissa annarra miklu frekar, að geta komið að mestu í veg fyrir að bændur sitji ekki við sama borð og hinn almenni launamaður og þá á eiginkona hans einnig að njóta sömu réttinda eða sem næst þeim réttindum sem gilda á hinum almenna vinnumarkaði. Til jafnaðar og aukins réttlætis þessum konum til handa er frv. flutt. Það mun verða flutt sem brtt. við efnahagsmálafrv. ríkisstj. ef þurfa þykir og gefst þá tækifæri til frekari orðræðu um mál þetta. En vanmat á starfi bóndakonunnar við bústörfin, erfitt og tímafrekt starf, það vanmat er bæði ranglátt og hættulegt. Hér er gerð smátilraun til að ráða þar á nokkra bót.
Ég vil svo leyfa mér, herra forseti, að leggja til að að lokinni þessari umr. verði frv. vísað til 2. umr. og hæstv. fjh.- og viðskn.