09.04.1975
Neðri deild: 64. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 2813 í B-deild Alþingistíðinda. (2128)
179. mál, sveitarstjórnarlög
Frsm. (Gunnlaugur Finnsson) :
Hæstv. forseti. Félmn. fjallaði um þetta frv. á fundi sínum og varð sammála um að leggja til að frv. yrði samþ. í því formi, sem það er í nú, en fjarstaddir voru þeir Eðvarð Sigurðsson og Jóhann Hafstein. Nm. hafa þó áskilið sér rétt til að flytja brtt. eða fylgja öðrum, sem fram kunna að koma, og mun þegar komin fram ein brtt.
Við 1. umr. í d. var málið töluvert rætt og kom í ljós að ekki er samstaða um frv. Ég hygg að flest sjónarmið hafi þar komið fram með og móti frv., enda hefur það áður verið flutt hér á hv. Alþ. Andstæðingar frv. leggja á það áherslu að landshlutasamtökin, þ. e. samtök sveitarfélaganna, verði áfram frjáls félagasamtök, en tilvera þeirra ekki bundin í lögum né starfseminni markaður ákveðinn rammi. Þetta er að mínu mati það grundvallaratriði, sem um er deilt, en auk þess er deilt um form þeirra og uppbyggingu, ef þeim verður markaður ákveðinn lagalegur sess.
Þegar þm. móta afstöðu sína til þessa frv. er nauðsynlegt að þeir geri sér ljósa grein fyrir þeim þjóðfélagslegu forsendum, sem voru undirrót að stofnun landshlutasamtakanna í núverandi mynd. Á árunum á milli 1940 og 1950 voru stofnuð fjórðungssamtök eða fjórðungsþing á Austfjörðum, Norðurlandi og Vestfjörðum, og þessi fjórðungsþing voru að formi til samtök sýslu- og bæjarfélaganna í viðkomandi landshluta. Þau voru á vissan hátt stækkuð mynd hinna svokölluðu þing- og héraðsmálafunda sem haldnir voru a. m. k. í sumum sýslum landsins. Á þessum fundum mættu yfirleitt þm. viðkomandi sýslu sem í þann tíð var sjálfstætt kjördæmi. Þar var ályktað bæði um þjóðmál og héraðsbundin málefni. Fjórðungsþingin munu hafa verið í svipuðu formi. Að þinghaldi loknu fóru fulltrúarnir heim með ályktanir sínar og e. t. v. bjartar vonir um framgang mála. Alþm. höfðu fengið sitt veganesti á löggjafarsamkomuna.
Eitt skorti þó á til þess að störf fjórðungsþinganna bæru tilætlaðan árangur. Milli þinganna var enginn starfandi framkvæmdaraðili sem fylgdi málum eftir og tæki við nýjum vandamálum og viðfangsefnum til úrlausnar. Nú kann einhver að segja að þar hafi sýslufundir verið hinn rétti aðili. Því er ekki að leyna að staða sýslunefnda hefur mjög breyst á liðnum áratugum. Mikilvæg verkefni, sem almenningur í landinu fylgdist með af áhuga, hafa verið af þeim tekin og eru nú á vegum ríkisins eða sveitarfélaganna beint og ný viðfangsefni líðandi stundar hafa ekki komið til úrlausnar sýslunefnda, enda hefur bæði skort fjármagn og ekki síður aðstöðu til þess. Enda þótt sýslunefndir fari með yfirstjórn sveitarstjórnarmálefna í héraði hafa ekki verið bein tengsl milli sveitarstjórna og sýslunefnda og þær því hverju sinni ekki haft möguleika til að skáka málum sínum til sýslunefnda til virkrar daglegrar úrlausnar. Að sjálfsögðu hafa hreppsnefndir haft möguleika á að senda erindi sín til hinna árlegu funda sýslunefnda og falið fulltrúum viðkomandi hreppsfélags að fylgja málum eftir. Hins vegar eiga bæjarfélögin enga aðild að sýslufélögunum né hafa þar möguleika til áhrifa.
Ég vænti þess, að enda þótt ég hafi drepið á áðurnefndar staðreyndir taki það enginn svo að ég sé að veitast að sýslunefndum almennt eða því starfi sem unnið hefur verið á vegum þeirra á liðnum árum og áratugum. Mér er fullljóst að þær hafa mörgu merkilegu máli komið í höfn og sameinað í reynd fleiri eða færri sveitarfélög til ýmissa félagslegra átaka, og sumir oddvitar sýslunefnda hafa auk þess reynst dugandi og áhugasamir sveitarstjórnarmenn, enda þótt þeir hafi hlotið stöðu sína sem stjórnskipaðir embættismenn og haldið henni til frambúðar án tillits til dugnaðar þeirra eða áhuga á sveitarstjórnarmálum.
Það var þess vegna ekki fálm eitt þegar fjórðungssamböndunum var breytt í núverandi form og ný samtök sveitarfélaga mynduð í öðrum landshlutum, þar sem fjórðungssamtökin gömlu voru ekki fyrir. Hér var verið að svara knýjandi þörf sem skapast hafði í síbreytilegu þjóðfélagi. Hér kom til sögunnar nýr aðili sem var í senn virkur þjónustuaðili sveitarfélaganna, sem og samnefnari þeirra út á við, einkum í byggðarlegu tilliti. Enginn dregur í efa að þau hafa nú þegar gegnt mikilvægu hlutverki en nú er tekist á um það hver eigi að vera staða samtakanna í stjórnsýslukerfinu. Það eru til fordæmi fyrir því að jafnvel mörg sýslufélög hafi staðið saman að félagslegu átaki, svo sem með því að reisa og reka héraðsskóla eða alþýðuskóla. Eftir að skóli hafði verið reistur og meðan rekstur þeirra var kostaður af sýslu- eða sveitarfélögum var það svo að sumar sýslurnar sögðu sig úr lögum við þessar stofnanir og rekstur þeirra féll eingöngu á herðar þess sýslufélags þar sem skólinn var staðsettur. Engar lögbundnar kvaðir hvíldu á viðkomandi sýslufélögum. Ég tek þetta sem dæmi, því að löggjafinn hefur falið landshlutasamtökum sveitarfélaga að fara með ákveðin framkvæmdaatriði í grunnskólalögunum, svo að dæmi sé tekið. Og til að geta gegnt þeim skyldum hljóta landshlutasamtökin að leita eftir lögfestingu samtakanna svo að ekki sé hætta á því að einstök sveitarfélög hlaupist undan merkjum og samtökin verði á þann hátt óstarfhæf eða jafnvel að þeim verði slitið.
Þetta eru ein af þeim rökum sem Samband ísl. sveitarfélaga og forsvarsmenn landshlutasamtakanna hafa fært fram fyrir því að frv. það, sem hér liggur fyrir, verði að lögum.
Meðal þeirra raka, sem teflt hefur verið fram gegn frv. þessu, er að hér sé verið að lögfesta tvöfalt kerfi, þ. e. a. s. sýslufélög annars vegar og landshlutasamtök sveitarfélaga hins vegar. Ég hlýt að viðurkenna að slíkt tvöfalt kerfi er óæskilegt til frambúðar. Endurskoðun sveitarstjórnarlaganna hefur verið á dagskrá þótt ekki sé hægt að segja að þar sjáist dagsbrún enn. Það er aðkallandi verkefni, sem hlýtur að koma til vandlegrar athugunar og úrlausnar á næstu árum. En hvort þau samtök, sem þá taka við, verða endurskipulagðar sýslunefndir, fjórðungssambönd eða fylki, læt ég mér raunar í léttu rúmi liggja. Nafnið skiptir ekki máli, en hitt er aðalatriðið, að hér verði um að ræða raunveruleg samtök sveitarstjórnarmanna eða sveitarstjórnanna, þjónustuaðili þeirra og svæðisbundinn málsvari, auk þess að fara með ýmis málefni af hálfu ríkisvaldsins eftir því sem það felur þeim hverju sinni.
Ég sé ekki ástæðu, hæstv. forseti, til að hafa um þetta fleiri orð á þessu stigi, en ég vil endurtaka það, að nm. eru óbundnir af því að fylgja brtt. sem fram kunna að koma. Það hefur þegar ein brtt. verið lögð fram og ég vil láta í ljós að ég hygg að nm. muni ekki bregða fæti fyrir samþykkt þeirrar brtt.