05.11.1974
Sameinað þing: 5. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 56 í B-deild Alþingistíðinda. (53)
Stefnuræða forsætisráðherra og umræða um hana
Utanrrh. (Einar Ágústsson):
Herra forseti. Háttvirtu áheyrendur. Ég mun víkja hér fáeinum orðum að utanríkis- og varnarmálum.
Við stjórnarskiptin í haust urðu engar verulegar breytingar á utanríkismálastefnu Íslands. Í yfirlýsingu ríkisstj. segir, eins og hæstv. forsrh. minntist á, að við framkvæmd utanríkisstefnunnar skuli lögð áhersla á þátttöku Íslands í starfi Sameinuðu þjóðanna, samstarf norrænna þjóða, varnarsamstarf vestrænna þjóða, samstarf þjóða Evrópu og þátttöku Íslands í þeim aðgerðum, sem ætlað er að bæta sambúð austurs og vesturs. Og enn segir, að öryggi landsins skuli tryggt með aðild að Atlantshafsbandalaginu og að haft skuli sérstakt samstarf við Bandaríkin, meðan starfrækt er hér varnar- og eftirlitsstöð á vegum Atlantshafsbandalagsins.
Eins og sést af þessari tilvitnun eru hyrningarsteinar utanríkisstefnunnar hinir sömu og þeir voru í tíð fyrri ríkisstj., full ok óskoruð þátttaka í starfi Sameinuðu þjóðanna, náin samvinna við Norðurlöndin og vestræn samvinna innan vébanda NATO. Eins og menn muna, var fyrrv. stjórn þeirrar skoðunar, að Ísland skyldi enn um sinn a.m.k. halda áfram aðild sinni að NATO, enda þótt einn stjórnarflokkurinn, Alþb., hefði lýst yfir opinberri andstöðu við það.
Ég mun óhikað starfa áfram eins og í tíð fyrrv. ríkisstj. að nánu samstarfi og samvinnu við hinar nýju þjóðir Asíu og Afríku, eftir því sem það samrýmist hugmyndum mínum um það, sem rétt sé og skynsamlegt. Ég mun halda áfram nánu samstarfi við Norðurlöndin og hafa samstöðu með þeim, eftir því sem aðstæður leyfa, og ég mun taka þátt í starfi Atlantshafsbandalagsins, eins og hingað til. Ég vona því, án þess að ég hafi tíma til að gera nánari grein fyrir því hér, að lítið verði á afstöðu Íslands til annarra landa og varnarmála þeirra óbreytta og hún sé í samræmi við fyrri afstöðu, enda þótt stjórnarskipti hafi orðið.
Ég mun kosta kapps eftir getu um góða samvinnu við allar þjóðir, hvort sem þær eru austrænar eða vestrænar, svartar eða hvítar eða gular eða af einhverjum enn öðrum litarhætti.
En að einu leyti hefur orðið veruleg breyting á stefnunni í utanríkismálum, í öryggis- og varnarmálunum. Nýlega var undirritað hér í utanrrn. samkomulag um nokkra breytingu á fyrirkomulagi varnarmála, er gerð var innan marka varnarsamningsins frá 1951. Eins og kunnugt er var sá samningur þannig úr garði gerður, að það er alveg á valdi okkar íslendinga að ákveða, hversu margir hermenn dvelja hér, hverrar þjóðar þeir eru og hvaða aðstaða það er, sem í té er látin. Samningurinn er þannig, að innan hans rúmast veigamiklar breytingar, sem hægt er að koma fyrir án þess að segja honum upp og gera nýjan. Fyrrnefnt samkomulag gengur í fyrsta lagi út á það, að ákvæði 7. gr. taka gildi á ný, en þar er svo fyrir mælt, að 6 mánaða tímabil skuli notað til athugunar á hlutverki eftirlitsstöðvarinnar og m.a. til að leita umsagnar NATO-ráðsins um gildi hennar hér, áður en hægt er að segja honum upp einhliða, en eftir það skal brottförin eiga sér stað innan árs. Þetta þýðir í reynd það, að ef íslendingar óska þess síðar að segja samningnum upp, verður eftir þessum ákvæðum að fara.
Í öðru lagi eru á framkvæmd samningsins gerðar ýmsar breytingar og eru þessar helstar:
1. Fækka skal í varnarliðinu um 420 manns og að því stefnt, að íslendingar taki við þeim störfum eftir að þeir hafa fengið til þess nauðsynlega þjálfun. Í þessu sambandi er rétt að geta þess, að svokallaðar skiptiflugsveitir, sem um var rætt í till. fráfarandi ríkisstj., að ekki skyldu hafa hér fasta bækistöð, hafa hana ekki hér nú. Þessi breyting er þegar komin til framkvæmda, þannig að í raun má draga þennan mannafla, 445 menn, frá þeim 3317, sem hér hafa fasta bækistöð. Hér er því ljóslega stefnt að fækkun varnarliðsins, en ekki auknum vörnum, eins og sumir vilja halda fram. Ég tel því þessar breytingar hiklaust til bóta og upphaf framkvæmda á því stefnumáli Framsfl., að herinn hverfi héðan í áföngum, og alls ekki ómengaða stefnu Sjálfstfl., eins og hv. þm. Ólafur Ragnar Grímsson vildi vera láta hér áðan.
Auk þess tók ég það ákveðið fram í Washington, að íslendingar óskuðu þess áreiðanlega flestir, að sá tími mætti koma sem fyrst, að við gætum einir búið í landi okkar, enda ekki hér um neina ævarandi ákvörðun að ræða, þar eð samkomulag er um, að fyrirkomulag varna hér á landi verði í stöðugri endurskoðun.
2. Ákveðið er, að allir varnarliðsmenn skulu búa innan vallarsvæðisins, og skuldbinda bandaríkjamenn sig til að byggja nægilegan húsakost á næstu árum til þess að svo geti orðið. Hér tel ég mikla breytingu til bóta, því að vitað er, að hið nána sambýli, sem víða hefur átt sér stað við varnarliðsmenn hér á landi, hefur að ýmsu leyti haft óheppilegar afleiðingar og mun öllum fyrir bestu að koma í veg fyrir það í framtíðinni. Reynslan hefur sýnt, að þar sem hermennirnir hafa búið einangraðir frá íslendingum hefur áhrifa af dvöl þeirra minnst gætt.
3. Bandaríkjamenn skuldbinda sig til að taka þátt í aðgerðum, sem leiða til þess, að fullkominn aðskilnaður fari fram á milli varnarstöðvarinnar og farþegaflugsins á Keflavíkurflugvelli, en slíkur aðskilnaður mundi tvímælalaust verða til mikilla bóta, því að fyrirkomulagið á Keflavíkurflugvelli nú er nánast algerlega óþolandi og að ýmsu leyti niðurlægjandi fyrir okkur. Ekki hefur verið endanlega samið um neinar fjárhæðir, sem bandaríkjamenn leggja fram í þessu skyni, en þær framkvæmdir, sem þeir munu taka þátt í, eru t.d. breytingar á vegum, flugstæðum og aukaflugbrautum og fleira svipaðs eðlis. Nokkur fleiri minni háttar atriði eru í samkomulaginu, sem ég hirði ekki um að tíunda hér.
Þess hefur víða orðið vart, að menn óttast nokkuð, að þær farmkvæmdir, sem fyrirhugaðar eru á Keflavikurflugvelli, muni hafa óheppileg áhrif á efnahagslífið og auka þá miklu þenslu, er hér ríkir. Það er vissulega ástæða til að gefa þessu atriði gaum, því að okkur skortir nú vinnuafl fremur en aukna vinnu, og ríkisstj. mun reyna að haga þessum málum þannig, að til sem minnstrar röskunar komi af þeirra völdum. Í því sambandi ber að hafa í huga, að Íslenskir aðalverktakar hafa um alllangt árabil haft allmiklu liði á að skipa þarna suður frá, og vona ég, að framkvæmdum megi haga þannig, að þennan liðsafla þurfi ekki að auka að marki.
Hitt er svo annað mál, að vegna okkar eigin flugaðstöðu verður óhjákvæmilegt fyrir okkur að ráðast í byggingu nýrrar flugstöðvar fyrir millilandaflugíð, þar eð núv. flugstöð er orðin úrelt og of lítil fyrir vaxandi flugumferð. Verður með þá framkvæmd að fara eins og hverja aðra íslenska mannvirkjagerð, vinna hana eftir því sem þörfin, vinnuaflið og fjármagnið segja til um. Er það hvorki annað né meira en gildir um önnur mannvirki, sem byggja þarf.
Því hefur verið haldið fram, að samkomulagið hefði átt að leggja fyrir Alþ., áður en ríkisstj. undirritaði það. Þessu er ég ekki sammála. Samkomulag þetta er gert innan ramma varnarsamningsins frá 1951, en felur ekki í sér neinar breytingar á honum. Í samningi þeim segir berum orðum, að það sé ríkisstj. Íslands, sem skuli ákveða, með hvaða hætti varnaraðstöðu bandaríkjanna skuli fyrir komið. Því er einnig haldið fram, að vegna þess að nú sé talið, að endurskoðun samkv. 7. gr. sé lokið, sé þar um svo veigamikla breytingu að ræða, að nauðsynlegt hafi verið, að Alþ. segði álit sitt á henni, áður en til framkvæmda kæmi. Þessu er til að svara, að þegar fyrrv. ríkisstj. ákvað að beita ákvæðum 7. gr. taldi hún sig hafa fulla heimild til þess að gera það án samráðs við Alþ., og það gerði hún. Alveg á sama hátt tel ég, að núv. ríkisstj. geti fallið frá slíkri ákvörðun án samráðs við Alþ. Auk þess er á það að lita, að fordæmi er fyrir hendi. Vorið 1956 var óskað eftir endurskoðun á varnarsamningnum, en vinstri stjórnin, sem kom til valda sumarið 1956, féll frá endurskoðuninni og gerði sérstakt samkomulag um það efni líkt og nú. Þetta var ekki lagt fyrir Alþ., og þó var Lúðvík Jósepsson þá ráðh., sá maður, sem heimtaði í utanrmn., að málið skyldi lagt fyrir þingið. Svona er samræmið í þessu
Hitt er annað mál, að ég lýsti því margoft yfir í tíð fyrrv. ríkisstj., að ekki mundi koma til breytinga á samningnum né beitingar uppsagnarákvæðisins án þess að um það yrði haft samráð við Alþ., og við það loforð hef ég í öllum tilvikum staðið. En hér er bara ekki um neitt slíkt að ræða. Hér er, eins og ég hef áður að vikið, aðeins um að ræða framkvæmdaatriði innan ramma varnarsamningsins, og slíkt hefur aldrei verið borið undir Alþ. og er óþarft samkv. ákvæðum samningsins sjálfs, sem Alþ. samþykkti á sinum tíma. Ég vísa því algerlega á bug, að ég hafi nokkurt loforð svikið í þessu efni.
Hitt er auðvitað sjálfsagt, að láta utanrmn. Alþ. fylgjast með málinu, enda var það gert og málið rætt þar á tveim fundum. Eins er eðlilegt, að varnarmálin verði rædd á þessu þingi, og gefst væntanlega tækifæri til að gera það betur síðar.
Ég get vel skilið, að ýmsum framsóknarmönnum þyki hafa orðið nokkuð snögg umskipti hjá ráðh. og þingflokki Framsfl. í þessum málum. Við vorum í tíð fyrrv. ríkisstj. búnir að leggja fram till., sem gerði ráð fyrir brottför varnarliðsins á tilteknum tíma, og vorum þar að leitast við að framkvæma ályktanir margra undanfarandi flokksþinga. Auðvitað hefðum við kosið að geta framkvæmt þessa stefnu. En við urðum að horfast í augu við staðreyndir, og staðreyndirnar eru þær, að till. okkar frá því í mars s.l. hafa ekki meirihlutafylgi á Alþ. í dag. Þær hafa í besta falli 30 atkv., því að bæði Sjálfstfl. og Alþfl. höfðu skýrt og skorinort lýst því yfir, að þeir væru till. mótfallnir og mundu greiða atkv. gegn þeim á Alþ. Það var því ekki um það að ræða að koma þessum till. í framkvæmd, en auðvitað eru þær geymdar en ekki gleymdar.
Fyrir Framsfl. var ekki um annað að ræða en reyna með samkomulagi, sem gert væri innan ramma varnarsamningsins, að þoka málum áleiðis í þá átt, sem hann hefur stefnt að, þ.e. að herinn fari í áföngum og Ísland geti verið herlaust land á friðartímum. Ég tel, að með þeim ráðstöfunum, sem ég var áðan að lýsa, hafi nokkrum áfanga verið náð á þeirri braut.
Það er alkunn staðreynd, að í samsteypustjórnum getur enginn einn aðili fengið fram allt, sem hann vill. og það er sannfæring mín, að Framsfl. hafi gert rétt í því að nota þá aðstöðu, sem hann hefur í þessari ríkisstj., til að þoka varnarmálunum til betri vegar.
Það var mat Framsfl. í ágústmánuði s.l., að þegar sýnt var, að af vinstri stjórn með þátttöku Alþfl. gat ekki orðið, væri næstbesti kosturinn að mynda stjórn með Sjálfstfl. til að firra yfirvofandi efnahagsvandræðum og reyna jafnframt að koma stefnumálum flokksins til framkvæmda, eftir því sem við verður komið við núv. aðstæður. Þar kemur margt til, sem ég hef ekki tíma til að rekja hér og nú, en eitt af því eru vissulega samskipti okkar við varnarliðið og fyrirkomulag þeirra mála á næstu árum.
Vegna fsp. hv. þm. Karvels Pálmasonar um samninga við vestur-þjóðverja vil ég leyfa mér að vísa til þess, sem hæstv. forsrh. sagði, að skýrsla um viðræðurnar verður afhent öllum þingflokkum í þessari viku og ekkert verður gert í málinu, áður en þau mál hafa verið rædd í þingflokkunum. — Tímans vegna verð ég að láta þessi orð nægja. Ég þakka þeim, sem hlýddu. — Góða nótt.