23.02.1976
Sameinað þing: 54. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 2063 í B-deild Alþingistíðinda. (1699)
166. mál, vantraust á ríkisstjórnina
Dómsmrh. (Ólafur Jóhannesson):
Herra forseti. Út af orðum síðasta ræðumanns vaknar sú spurning hvort öll sú óheillaþróun í þjóðfélaginu, sem hann var að lýsa, hafi þá fyrst komið til sögu þegar hann vék úr ríkisstj. Var þá eintómt englasamfélag hér á landi þegar hann sat í ríkisstj.? Ég sé nú ekki enn að það séu farnir að vaxa á honum neinir vængir.
Ég held að vantrauststill. hafi sjaldan verið borin fram í minni alvöru eða af meira ábyrgðarleysi en sú sem hér liggur fyrir.
Ég efast um að nokkru sinni áður hafi við hlíðstæðar aðstæður verið stefnt að stjórnleysi að kalla um skemmri eða lengri tíma, því að stjórnarandstæðingar hafa lýst því yfir að þeir hefðu ekki nýja ríkisstj. í handraðanum.
Svokallaðar röksemdir flm. vantrauststill. eru í hnotskurn þær að ástandið sé svo alvarlegt, bæði út á við og inn á við, að stjórninni beri að víkja, enda sé sýnt að hún fái ekki við það ráðið, hvorki við landhelgismálið né efnahagsmálin, ný stjórn þurfi að koma til.
Ásakanir Benedikts Gröndals á hendur dómstólum og dómsyfirvöldum tel ég hér ekki með. Væri þar um einhverjar misfellur að ræða, ætti ég einn að bera ábyrgð þar á, en ekki ríkisstj. í heild. Það væri því drengilegra að bera fram vantraust á mig einan. Það skal ég með ánægju ræða hvenær sem er.
Það er vissulega rétt að við margvíslega erfiðleika er að etja, bæði út á við og innanlands. Þjóðin stendur nú í alvarlegri landhelgisdeilu við breta en nokkru sinni fyrr. Á fáu ríður meir en þjóðin standi einhuga saman í þeirri baráttu sem fram undan er. Það er illt verk að stofna þar til sundrungar og vil ég ekki ætla, stjórnarandstæðingum það. Það er og sannleikurinn að til þessa hefur þjóðin öll átt samleið í þessu máli. Það er, að ég ætla, ekki ágreiningur um að landhelgisgæsluna þurfi að efla. Ég vænti að samstaða verði á þingi um nauðsynlega fjáröflun í því skyni. Það hefur ekki verið ágreiningur um þær aðgerðir sem gripið hefur verið til, t.d. við stjórnmálaslitin. Stjórnarandstæðingar hafa ekki verið þeim andstæðir, nema þá Alþb. að því er varðar heimsókn dr. Luns. Ég fæ því ekki séð að þar geti þeir fótað sig á vantrausti. Það hefði þó skömminni til verið skárra þá að flytja vantraust í sambandi við Þýskalandssamninginn á sínum tíma.
Hitt er annað mál, að þeir kunna að vilja að gripið sé til enn frekari aðgerða, og liggur þó ekki ljóst fyrir hvort þeir eru allir á sama máli. En þá eiga þeir vitaskuld að flytja um það till. og kanna hvort um hana eða þær geti náðst samstaða. Ef svo reyndist ekki, þá væri fyrst ástæða til vantrauststill. af þeim sökum, ef menn þá teldu það horfa til heilla fyrir íslenskan málstað að flíka slíkum ágreiningi. En hvað sem um það er, held ég að það yrði ekki til að létta okkur róðurinn í landhelgisbaráttunni — þessu lífshagsmunamáli — ef núv. ríkisstj. væri vottað vantraust og sest niður við stjórnarmyndunartilraunir, sem enginn veit hvenær eða hvernig kynnu að enda. Ég held að slíkt yrði vatn á myllu breta.
En svo mikil ævintýramennska sem það er að ætla að steypa stjórninni í miðju landhelgisstríðinu við breta, þá er það þó enn meira ábyrgðarleysi með tilliti til þjóðfélagsástandsins hér innanlands að stofna til stjórnarupplausnar með öllu því er þar mundi sigla í kjölfarið.
Það er rétt að margt hefur verið mótdrægt í þjóðmálum hér á landi hin síðari missiri. Má þar til nefna versnandi viðskiptakjör, vaxandi verðbólgu, gjaldeyrishalla, rýrnun lífskjara og nú siðast, en ekki síst vinnudeilur og verkföll, svo að nokkuð sé nefnt. En verður ríkisstj. með nokkurri sanngirni kennt um þessi áföll? Ég held varla, nema þá út frá svipuðum sjónarmiðum og fyrrum er konungum var kennt um uppskerubrest og náttúruhamfarir. Þau eiga að verulegu leyti rætur að rekja til óviðráðanlegra utanaðkomandi ástæðna. Önnur má rekja til innanlandsaðstæðna sem ekki hafa verið á valdi stjórnvalda eða þá ekki nema að litlu leyti. Að sjálfsögðu hafa þessari stjórn eins og öllum öðrum orðið á einhver mistök. Og satt er það, að á þessum sviðum getur oft verið erfitt að greina á milli orsakar og afleiðingar. Auðvitað geta verið skiptar skoðanir í ríkisstj. um einstök mál. En er líklegt að önnur og veikari stjórn hefði verið betur í stakk búin að takast á við vandamálin? Það er ósennilegt, svo að ekki sé meira sagt. Og eitt er víst, að ekkert hefur fram komið sem bendir á að stjórnarandstæðingar hafi átt nein haldbetri úrræði í handraðanum. Þvert á móti, allur þeirra málflutningur og öll þeirra tillögugerð hefur miðað að því að skapa hér meiri vanda á svo að segja hvaða sviði sem er. Uppistaðan hefur ætið verið sú hin sama: kröfugerð á hendur því opinbera, og ívafið þversagnakennt óraunsæi.
Sannleikurinn er auk þess sá að í sumum þeim efnum, sem ég nefndi, er nokkuð farið að rofa til eða a.m.k. leit svo út að nokkuð væri að birta til nema ný vandræði kæmu til.
Þannig hefur t.d. nokkur breyting í bataátt á viðskiptakjörum átt sér stað. Verðlag á sumum útflutningsafurðum hefur talsvert hækkað, t.d. á Bandaríkjamarkaði, verð á skreið hefur lyft sér, saltfisksverðið hefur verið viðunandi þrátt fyrir ýmsa erfiðleika á því sviði. Hægt var að fá gott verð fyrir frysta loðnu, sem e.t.v. kemur að vísu að litlu gagni ef hún fær að ganga óveidd hjá garði. Þannig mætti fleira nefna. Verðlag á innfluttum vörum hefur hins vegar færst í stöðugra horf og í sumum tilfellum hefur verið um nokkra lækkun að ræða.
Verðbólgan hefur hægt á sér upp á síðkastið. Þannig má t.d. nefna að á síðasta þriggja mánaða tímabili hækkaði vísitalan um 3.2%. Á sömu mánuðum í fyrra hækkaði vísitalan hins vegar um 8.8%. Vísítöluhækkun síðustu þriggja mánaða samsvarar því að verðbólgan aukist um tæp 13% á heilu ári, en árið 1974 og fram á mitt ár 1975 var verðbólguaukningin um 50%. Þessar tölur tala sínu máli og þeim hefur tæpast verið nægur gaumur gefinn. Vitaskuld getur þessi þróun farið úr böndum ef óskynsamlega er á málum haldið.
Þróun gjaldeyrismála virðist einnig hafa stefnt í rétta átt allra síðustu mánuðina. Janúar og febrúar munu að jafnaði vera taldir einna erfiðustu mánuðirnir í gjaldeyrislegu tilliti. Þessir mánuðir í ár munu í þessum efnum verða miklum mun hagstæðari en sömu mánuðir í fyrra. Gjaldeyrisviðskipti viðskiptabankanna voru að vísu nokkuð fyrir neðan strikið í janúar, en það sem af er febrúar hafa gjaldeyriskaupin verið nokkru meiri en gjaldeyrissalan, þannig að miðað við síðasta daginn, þ.e. 19. þ.m., sem ég hef tölu um, voru viðskiptin hjá þessum bönkum hagstæð í mánuðinum um 310 millj. kr. Ég þarf auðvitað ekki að taka fram að þarna eru ekki lántökur taldar með.
Þegar mál hafa þannig nokkuð þokast til réttrar áttar, má það seinheppni kallast að fara einmitt þá að flytja vantrauststillögu.
Hinu er ekki að leyna, að um þessar mundir hvílir þungur skuggi yfir þjóðarbúi þar sem eru hinir óleystu kjarasamningar og viðtækar vinnustöðvanir sem Lama um sinn allt athafnalíf í landinu. Ég held að það sé unnið að lausn þessara erfiðu deilumála af fullum krafti. Fundir eru haldnir linnulaust og í rétta átt virðist miða. Vonandi tekst að leysa þau sem allra fyrst svo að hjól atvinnulífsins taki aftur að snúast. Það hljóta allir góðviljaðir menn að vona. Það þarf ekki að eyða orðum að því hvert tjón vinnustöðvunin hefur í för með sér fyrir þjóðarbúið. Það getur tekið langan tíma að vinna það upp, og það er staðreynd, sem ekki verður komist í kringum, að vegna þessarar stöðvunar verður minna til skiptanna en ella. Fram hjá því komast menn ekki, hver sem niðurstaða samninga verður, að hver vinnustöðvunardagur þýðir að kakan til Skiptanna verður minni en ella og lífskjör fyrir heildina þar af leiðandi eitthvað lakari fyrst um sinn.
En ég held að á því viðkvæma stigi sem deilan er á sé engum greiði ger með því að fjölyrða um hana á þessum vettvangi. Ég vil aðeins segja að það er fáránlegt að ætla að varpa ábyrgð á deilunni á annan hvorn aðila. Vinnubrögð í þessari deilu virðast ekki hafa verið frábrugðin því sem áður hefur verið. Vinnubrögð á því sviði virðast satt að segja vera komin í fastar skorður — óþarflega fastar skorður að mörgum finnst. Það er engin ný bóla að slík deila leysist ekki fyrr en eftir vinnustöðvun. Það er alltaf jafntilfinnanlegt og ég vil segja hörmulegt. En við byggjum á frjálsum samningsrétti á vinnumarkaðinum. Vill nokkur í raun og veru hverfa frá því skipulagi? Ég býst ekki við því, þó að e.t.v. mætti setja nánari reglur um starfsaðferðir. En menn verða þá líka að taka þeim afleiðingum, sem kerfinu geta fylgt, og það þýðir ekki að horfa fram hjá því að málín eru margslungin og það tekur sinn tíma að ná endum saman á hinum ýmsu sviðum.
En eitt er víst, að vantraust á ríkisstj. verður ekki sérstaklega byggt á afskiptum eða afskiptaleysi hennar í þessum málum. Hún hefur haft þau skipti ein af þessum kjaramálum sem eðlileg má telja, og hafa vinnubrögð hennar að því leyti verið mjög á sömu lund og fyrri ríkisstj. Hún eða Þjóðhagsstofnunin hafa annast upplýsingamiðlun til aðila. Ég held að sú upplýsingamiðlun sé að verða æ fullkomnari. Ríkisstj. skipaði sáttanefnd. Í henni eiga sæti hinir ágætustu menn sem ég hef ekki heyrt neina gagnrýni á frá deiluaðilum. Sáttanefnd hefur sett óformlegar sáttatillögur, auðvitað sjálfstætt og óháð ríkisstj. Alþýðusambandið setti á sínum tíma fram 15 punkta, ef ég man rétt. Ég hef marglýst því yfir opinberlega að ég teldi ýmsa þeirra skynsamlega og athyglisverða. Síðar lögðu aðilar sameiginlega 14 atriði fyrir ríkisstj, sem hún tók afstöðu til, fyrst munnlega og síðar skriflega. Fallist var á sum, önnur tekin til vinsamlegrar athugunar, en nokkrum hafnað.
Til hverra frekari afskipta er hægt að ætlast af ríkisstj.? Vilja stjórnarandstæðingar að ríkisstj. hefði gripið inn í deiluna með öðrum hætti, t.d. með einhvers konar lagasetningu? Því trúi ég vart, enda hefur það ekki verið stefna þeirra hingað til. Og hinu er ekki hægt að halda fram, að ríkisstj. hafi haft nokkur ótilhlýðileg afskipti af þessum kjaramálum. Það er og víst, að ef á einhverjum einstökum atriðum stendur á lokastigi til þess að endar náist saman og til stjórnarinnar verður leitað mun hún gera það sem í hennar valdi stendur til þess að leysa hnútinn.
Það er óþurftarverk að ætla að reyna að blanda pólitík í þessar vinnudeilur. Ég hygg að flestir stjórnmálaflokkar eigi fylgismenn báðum megin borðsins. Ég vil alls ekki ætla hv. þm. stjórnarandstöðunnar slíkt. En hitt er víst, að málgögn þeirra eru ekki saklaus í því efni.
Ástandið er alvarlegt. Það má öllum vera ljóst. Þjóðfélagið stendur andspænis miklum vandamálum, sumum sem enn liggja ekki ljóst fyrir. Er nú skynsamlegt, þegar þannig stendur á, að ætlast til þess að þingræðisleg stjórn, sem á 42 þm. að stuðningsmönnum, hlaupi undan böggum og varpi frá sér vandanum? Nei, það væri ráðleysi og það hvarflar auðvitað ekki að neinum stjórnarþm. Það væri eins og að ætla að stiga af hestinum í miðju straumvatni.
Stjórnarandstæðingar loka augunum fyrir staðreyndum og vaða reyk. Þeir krefjast þess að stjórnin segi af sér. Þeir vilja nýja stjórn. Þeir vilja vera í þeirri stjórn. En hvernig á sú stjórn að öðru leyti að vera skipuð? Hvers konar stjórn vilja þeir? Þar er ekki milli margs að velja. Það er ekki til of mikils mælst að þeir gefi skýr og ótvíræð svör um það hvers konar stjórn þeir óski eftir í stað þeirrar sem nú situr, og eru þeir stjórnarandstæðingarnir allir þar á sömu línu? (StJ: Við viljum kosningar, Ólafur). Já, kosningar, já, það var töfraorðið, að setja þjóðina út í kosningar á þessum tíma, Jesús minn góður. — Það verður hlustað á svör þeirra um þetta efni. Það er ekki nema eðlilegt að menn biðji fyrir sér þegar menn heyra slíkt. Og það dugar ekki að vera með neina vafninga eða útúrsnúninga við þessum spurningum því að af slíkum viðbrögðum verður líka ályktun dregin.
Það hefði kannske verið skiljanlegt og viðurkenningarvert ef stjórnarandstæðingar hefðu boðist til að hlaupa undir bagga með okkur, axla byrðarnar með okkur á þessum viðsjárverðu tímum, m.ö.o. óskað eftir þátttöku í stjórn allra flokka, svokallaðri þjóðstjórn. Það má vera að það hafi átt að skilja orð hv. þm. Gylfa Þ. Gíslasonar eitthvað á þá lund að hann væri til í slíkt. En þó var þar töluð tæpitunga. Vera má nú, þótt þeir byðust til þess arna, að þá þætti í þeim lítil.l fengur eins og stendur, ef málflutningur þeirra er spegilmynd af hugarfarinu. En hvað um það, þeir hafa ekki óskað eftir að leggja hönd á plóginn með þeim hætti. Nei, þeir vilja stjórnina frá og út í óvissuna og jafnvel nýjar kosningar. Það er ekki þjóðráð á þessum tíma, það er Lokaráð.
Það má e.t.v. segja að það hafi verið óþarft að taka þessa vantrauststill. alvarlega. Það er fyrir fram vitað að hún er andvana fædd. Hún fær auðvitað ekki nema í hæsta lagi 18 atkv., þ.e. stjórnarandstæðinga. En auðvitað er þeim frjálst og ekki of gott að efna til þessarar almennu umr. Má þó vera að þeir hafi ekki erindi sem erfiði. Landsmönnum ætti að vera ljósara eftir en áður hvílíkt loddarahlutverk þeir hafa kosið sér, og þessi vantrauststill. er auðvitað ekkert annað en frumhlaup og fljótræðisflan.
Það, sem þjóðin þarf nú umfram allt, er að vera samtaka, en ekki sundurlynd. Kjörorðið á að vera: Samtaka þjóð. — Góða nótt.