11.05.1976
Neðri deild: 106. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 4005 í B-deild Alþingistíðinda. (3320)
7. mál, almenningsbókasöfn
Frsm. minni hl. (Svava Jakobsdóttir):
Herra forseti. Hv. 5. þm. Reykn. spurði úr þessum ræðustól hvort það væri skoðun minni hl. að ríkið ætti að segja sveitarfélögum fyrir verkum um hvert ætti að verja ákveðnum upphæðum til ákveðinna verkefna og þá hve háum. Ég skildi hann þannig og ég vænti þess að það sé rétt eftir haft. Mér þótti þessi spurning í meira lagi undarleg, vegna þess að þskj. bera það með sér að þetta er skoðun meiri hl. Það er einmitt þetta sem felst í frv. meiri hl., að lágmarksframlög sveitarfélaga skuli ákveðin á Alþ., og ég tók svo eftir að hv. þm. Ólafur G. Einarsson hefði greitt þessu atkv. í gær.
Till. minni hl., sem felldar voru í gær, fjölluðu hins vegar um það að bæði ríki og sveitarfélög skyldu leggja fé til þessara mála, og það kom fram á fundi menntmn, með framkvæmdastjóra Sambands ísl. sveitarfélaga að það teldi hann eðlilegan hátt. Hann viðurkenndi líka á þessum fundi að sú verkefnabreyting sem gerð hefði verið í des., hefði verið gerð, — og nú skal ég vitna orðrétt í það sem ég skrifaði eftir honum, með leyfi hæstv. forseta: „í frekar miklu hasti og sveitarstjórnarmenn væru ekki allir ánægðir með þessi mál“. Þetta vita allir hv. þm., og það þýðir ekki fyrir hv. 5. þm. Reykn. að koma hvað eftir annað í þennan ræðustól, hvenær sem afleiðingar þessarar lagabreytingar ber á góma, og láta sem þetta allt hafi verið ger t í sátt og samlyndi.
Það er viðurkennt af stjórn Sambands ísl. sveitarfélaga að það var óánægja með þessi mál. Þeir töldu sig fyrst og fremst ekki hafa fengið nægilegt fjármagn til þess að sinna þeim verkefnum sem ríkið lagði þeim á herðar. Og hv. þm. Ólafur G. Einarsson veit það áreiðanlegu betur en ég að það áttu sér stað miklar umr. um þetta mál og það var mikill ágreiningur og sveitarfélögin höfnuðu vissum verkefnum sem ríkið ætlaði að færa þeim, eins og t.d. að taka á sig stofnkostnað dagvistunarheimila. Ég er hér með í höndum tímaritið Sveitarstjórnarmál, nr. 6 frá árinu 1975, og þar skrifar Páll Líndal grein sem heitir „Orð og gerðir“. Til þess að skýra mál mitt og skýra þessi mál örlítið betur fyrir hv. 5. þm. Reykn., þá er mér ljúft að lesa þessa grein Páls Lindals í heild. Hún hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta, og hún byrjar, með leyfi hæstv. forseta, með tilvitnun í stefnuskrá ríkisstj.:
„Leggur áherslu á að sjálfstæði sveitarfélaga verði eflt og þeim fengin í hendur aukin verkefni og auknir tekjustofnar til að standa undir þeim. Sköpuð verði skýr skipting verkefna og tekjustofna milli ríkis og sveitarfélaga. Stuðlað verði að valddreifingu o.s.frv. Haft verði í þessum efnum náið samstarf við sveitarfélögin og samtök þeirra.
Hvað oft skyldi maður búinn að sjá og heyra ályktanir og yfirlýsingar í þessa átt. Það skorti heldur ekkert á slíkt þegar núv. ríkisstj. tók við völdum. En hvernig hefur svo tekist að sinna þessum fögru fyrirheitum. Vitur maður sagði fyrir ekki mjög löngu: „Í upphafi var það orðið, en nú er það frasinn“. Þetta virðist eins og sniðið eftir því sem gerst hefur. Þegar ríkisstj. tók að sinna málefnum sveitarfélaganna var það með þeim hætti að þjarmað var að þeim fjárhagslega. Það hefur komið í ljós að hin fögru fyrirheit voru bara frasar í hefðbundnum stíl.
Í nóvembermánuði var efnt til mikillar umr. um þá yfirfærslu verkefna og tekna sem gert var ráð fyrir í grg. fjárlagafrv. Af hálfu sveitarfélaganna var þessum hugmyndum tekið af fullum skilningi þótt hins vegar mætti deila um fjárhæðir einstakra líða. En hvað gerist svo? Gengið er meira og minna fram hjá ábendingum stjórnar sambandsins. Og verkið er svo kórónað með því að ríkið ryðst inn á aðaltekjustofn sveitarfélaganna.
Flestir, sem hafa kynnt sér málin, munu nú sammála um að óeðlilegt sé að sveitarfélög séu skattlögð til að standa undir sjúkratryggingum sem þau hafa engin tök á eða stjórnaraðild að. Hefur verið margítrekað, að það sé helsta nauðsynjamálið til að greiða úr samskiptaflækjunni að ríkið taki að öllu leyti á sig kostnað við þær. Er það í huga margra miklu meira hagsmunamál en að fá aukna hlutdeild í söluskatti. Það vita líka allir að sá kostnaður, sem ríkið hefur einhliða kallað yfir sveitarfélögin á þessu sviði, er að sliga mörg þeirra.
Í viðræðunum, sem áður getur, og á fulltrúaráðsfundinum í nóv. var lögð megináhersla á þetta. Í stað þess að taka þessa frómu ósk til greina, sem hefði sjálfsagt talist ofrausn, er á einni nóttu dembt á sveitarfélögin að innheimta sem álag á útsvör framlag til sjúkratrygginga. Svo mikið kapp er lagt á að koma þessu yfir á sveitarfélögin að jafnvel mótmæli ráðh. sveitarstjórnarmála eru að engu höfð og þessar byrðar lenda í lokin fyrst og fremst á almenningi. Það eru nefnilega ýmsir aðilar í þjóðfélaginu sem borga ekki útsvör. Sjá allir að í raun gerir þessi ráðstöfun sveitarfélögunum mun erfiðara fyrir um nauðsynlega tekjuöflun.
Þá eru lögin um yfirfærslu verkefna túlkuð af ríkisvaldinu á þann veg að ríkið geti komist undan því að meira eða minna leyti að greiða sveitarfélögunum áfallnar skuldbindingar miða.ð við áramót. Fræðsluskrifstofur landshlutanna eru algjörlega skildar eftir á flæðiskeri.
Allt tal um sjálfstæði sveitarfélaga og landshluta er innantómt hjal meðan svona er á málum haldið, ef ekki annað verra. Sveitarfélög, sem eru að sligast fjárhagslega, hafa í raun litla möguleika til að ráða sjálf málefnum sínum, svo tekin séu orð úr stjórnarskránni. En það er víst engin von til þess að þeir, sem að þessu standa, hætti við frasana um sjálfstæði sveitarfélaga, aukin verkefni og sjálfstæða tekjustofna, valddreifingu og annað í þeim stíl. Þess er hins vegar varla að vænta að mikið verði lagt upp úr slíku eftirleiðis“.
Hér lýkur grein Páls Líndals og mér virðist hann ætla að reynast sannspár. Það virðist engin von til þess að þeir, sem að þessu stóðu, ætli að hætta við frasana um sjálfstæði sveitarfélaganna. Ræða hv. 5. þm. Reykn. bendir eindregið til þess, og ef marka má orð Páls Líndals, þá verður ekki mikið gert með orð hv. 6. þm. Reykn. í þessu efni framar. Hann ræddi hér í gær um að almenningsbókasöfnin hefðu mjög víða eflst þrátt fyrir ríkisframlag, en ekki vegna ríkisframlags. Mér finnst ég hafi heyrt þetta áður hjá þessum hv. þm. Það er eins og hann sé að gefa í skyn að ríkisframlag sé til óþurftar. Það, sem hann á við, að ég hygg, er að ríkisframlagið hafi verið svo lítið að það hafi ekki munað um það og sveitarfélögin sum hafi sinnt þessum málum af eigin rammleik þrátt fyrir lítið ríkisframlag. Um þetta deilir enginn. Þetta vita allir. En þegar hv. 5. þm. Reykn. talar svona, þá vill hann gjarnan gleyma því að tilgangurinn með því frv., sem hér var lagt fram í haust, var að stórauka framlag ríkisins. Það áttu að koma 80 millj. kr. til almenningsbókasafna í heild ef frv. hefði orðið að lögum í sinni upprunalegu mynd. Þá hefði Reykjavík fengið í sinn hlut tæpar 30 millj. Ef ég man rétt var ríkisframlag til Borgarbókasafnsins í Reykjavík á síðasta ári um 3 millj. Ég hef þó fyrirvara um þessa tölu af því að ég hef ekki blaðið hjá mér, en þetta er ekki fjarri lagi. Ætlar nú hv. 5. þm. Reykn. að halda því fram að Borgarbókasafnið hefði ekki munað um tæpar 30 millj. kr.? Þar vinnur stórhuga fólk, það er gott safn og það er að vinna gott verk. Ég er þeirrar skoðunar að þetta fólk hefði fyllilega átt skilið að fá þetta ríkisframlag til þess að geta gert draum sinn um betra bókasafn að veruleika.
Það er nú svo, þegar við erum að tala um bókasöfn, þá finnst mér eins og sumir hv. þm., sem taka til máls um bókasöfnin, séu að tala eingöngu um húsnæði sem eigi að vera geymslustaður fyrir bækur og þar eigi að vera eitt afgreiðsluborð þar sem hægt sé að afhenda bók til útlána eða taka við henni aftur þegar henni er skilað. Þetta er ákaflega gamaldags hugmynd um bókasöfn, og bókasafnsfræðingar og margir sveitarstjórnarmenn, sem láta sig þessi mál varða, hafa allt aðrar hugmyndir um það hvernig bókasöfn eigi að vera. Nýjar hugmyndir um bókasöfn eru á þann veg að það væri raunar meira réttnefni að kalla söfnin menningarstöðvar. Þeir, sem hafa haft aðstöðu til þess að kynna sér fullkomin bókasöfn í erlendum stórborgum, skilja muninn á þessu tvennu, þessum gömlu hefðbundnu bókasöfnum og þessum menningarstöðvum þar sem ern stórir salir, þar sem frammi liggja ekki eingöngu bækur, heldur blöð og tímarit, og af því að við höfum nógan tíma í þessari hv. þd., þá get ég gjarnan lýst einu slíku bókasafni í stórborg í Kanada sem ég kom í en ég hef reynt að gera mér far um að skoða ný almenningsbókasöfn og skólabókasöfn þegar ég hef haft tækifæri til að komast til annarra landa.
Þetta bókasafn í þessari borg í Kanada var þannig að það var gríðarlega stór salur, bækur upp eftir öllum veggjum, blöð og tímarit lágu frammi. Þetta var bókasafn hverfisins og fólk gekk þar inn ekki eingöngu til þess að fá sér lánaðar bækur, heldur til þess að hittast, spjalla saman um lesefnið, um það sem efst var á baugi, og það hvarflaði að mér þegar ég sá þetta, — ég sá heilu fjölskyldurnar þarna saman, kunningja og vini grúfa sig yfir lestrarefni, — að þetta mundi vera eitthvað í líkingu við það sem maður hefur heyrt lýst baðstofulífi á Íslandi þegar heimilisfólk kom saman, las upphátt hvert fyrir annað og ræddi síðan efni þess sem lesið hafði verið. Þar að auki voru vitaskuld herbergi þar sem þeir, sem þess þurftu, gátu notið næðis til náms eða lestrar. Þarna var hægt að fá lánaðar hljómplötur til þess að hlusta á eða fá lánaðar heim, og þarna voru svokölluð nýsigögn þar sem hægt var að fræðast á annan hátt en með lestri af bókum.
Hv. þm. Ólafur Einarsson þarf ekki að halda það að slíkar menningarstöðvar rísi hér á Íslandi, hvorki í Reykjavík né annars staðar, með því framlagi sem hv. meiri hl. á Alþ. ætlar sér að samþ. nú. Það er algjört óraunsæi. En ég get sagt honum það, að í rauninni hefði ég að uppfylltum vissum skilyrðum ekkert á móti því að sveitarfélögin ein hefðu á hendi rekstur almenningsbókasafna ef þau réðu yfir því fjármagni að þau gætu reist slíkar menningarstöðvar. Bókafulltrúi ríkisins fullyrðir að bókasafnsmálin séu í svo mikilli lægð að það hefði líklega tekið ein 10 ár með því framlagi, sem hið upphaflega frv. gerði ráð fyrir, að koma þessum bókasöfnum í sæmilegt horf. Að 10 árum liðnum hefði hugsanlega verið hægt að tala um það að sveitarfélögin tækju ein á sig þetta verkefni ef þeim væru fengnir tekjustofnar á móti. En það hefur ekki verið gert, og það er mergurinn málsins. Og meðan það er ekki gert, þá hljótum við, sem skipum minni hl. n., að leggja áherslu á að ríkið leggi sveitarfélögunum til það fjármagn sem nægilegt þætti til þess að kippa bókasafnsmálum upp úr ládeyðunni.
Ég get bætt því við, að ég tel hag Borgarbókasafnsins í Reykjavík, jafnvel þó við gerðum ekki þá kröfu til þess að það sé menningarstöð á borð við það sem ég var að lýsa áðan, engan veginn borgið. Það er í þröngu húsnæði, mjög þröngu húsnæði. Það þyrfti að halda uppi betri þjónustu en það nú gerir og hefur það þó gert vel í þeim efnum. En fyrst og fremst er það húsnæðið, og fyrst og síðast eru það bókakaupin. Það þýðir ekki að reisa hús ef bókasöfnin hafa ekki fjármagn til þess að kaupa bækur. Þetta er ágreiningsefnið varðandi bókasafnsmálin og er afleiðing af því hvernig meiri hl. Alþ. stóð að frv. um verkefnaskiptingu ríkis og sveitarfélaga í des. s.l. í sambandi við eða í samhengi við afgreiðslu fjárlaga. Þetta veit hv. 5. þm. Reykn. afar vel.
Herra forseti. Ég gæti haldið lengi áfram að spjalla hér um bókasöfn. En af því ég veit að hv. meiri hl. þessarar d. er mjög umhugað um að lögfesta hér stafsetningaratriði og auka enn á ringulreiðina í þjóðfélaginu, eins og það væri ekki alveg nóg ringulreið í efnahagsmálum, heldur þyrfti líka að bæta á hana í stafsetningarmálum, þá læt ég máli mínu lokið.