02.12.1975
Sameinað þing: 28. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 958 í B-deild Alþingistíðinda. (577)
59. mál, tekjustofnar sýslufélaga
Flm. (Friðjón Þórðarson) :
Herra forseti. Á þskj. 63 hef ég leyft mér að flytja till. til þál. um tekjustofna sýslufélaga ásamt hv. 1. þm. Vestf. Till. hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að skora á ríkisstj. að gera nú þegar ráðstafanir til að auka tekjur sýslufélaga í samræmi við þau margþættu verkefni, sem þeim eru falin að lögum, og önnur aðkallandi viðfangsefni í héraðsmálum.“
Till. um svipað efni hefur verið flutt á tveim síðustu þingum, en eigi orðið útrædd. Að lögum hafa sýslufélög margþættum verkefnum að gegna. Sveitarstjórnarlög, nr. 58 frá 1961, skipa fyrsta sæti í lagasafni af löggjöf þeirri sem flokkuð er undir héraðsstjórn. IV. kafli þeirra laga fjallar sérstaklega um sýslufélög. Hlutverki þeirra er lýst í 92. gr., stafl. a-j, eins og nánar er rakið í grg. Ég vek sérstaka athygli á i-lið sem segir að hlutverk sýslufélaga sé m.a. að annast stjórn allra sveitarstjórnarmála er varða sýsluna í heild svo og till. um hvað eina sem verða má sýslunni til gagns. Og samkv. j-lið: „Önnur þau störf sem lög og reglugerðir mæla fyrir um.“ Og þau eru býsna mörg, ákvæði laga og reglugerða, gamalla og nýrra, sem víkja að einhverju leyti að hlutverki sýslufélaga og leggja þeim skyldur á herðar eða fela þeim verkefni í ýmsum myndum.
Það er því hafið yfir allan efa að hlutverk sýslufélaga hefur verið og er í senn fjölþætt og mikilvægt. Að því er nokkru nánar vikið í grg. Eigi sýslusjóðirnir að vera færir um að standa straum af þeim kostnaði sem leiðir af svo margþættum viðfangsefnum verða þeim að vera tryggðir öryggir tekjustofnar. Um tekjustofna sýslufélaga er fjallað í 101. gr. sveitarstjórnarlaga. Þar segir m. a.: „Því, sem á vantar að tekjur sýslusjóðs hrökkvi fyrir útgjöldum hans, skal jafna niður á hreppana“ — og er það gert eftir vissum reglum. — Í raun og veru hefur löggjafinn aldrei botnað þetta upphaf. Þetta ákvæði hefur staðið þarna eins og hálfkveðin vísa árum saman. Sannleikurinn er sá, að þetta gjald, sem þarna er heimilt að jafna niður á hreppana, sýslusjóðsgjaldið, er hinn einasti teljandi tekjustofn sem fellur til sýslusjóða. Niðurstaðan verður því sú að sýslusjóðir hafa yfirleitt mjög lítið fé úr að spila fram yfir brýnustu útgjöld. Geta þeir því ekki sinnt aðkallandi verkefnum svo að vel sé. Hefur sýslunefndum oft verið mikil raun að þessu. Segja má að vísu að lögin takmarki ekki berum orðum þau gjöld sem leggja má á einstaka hreppa í þessu skyni. En það kemur af sjálfu sér. Geta má nærri að álögum á fámenn og fjárvana sveitarfélög, fámenna hreppa, verður að stilla í hóf. Sum hinna stærri og fjölmennari sveitarfélaga hafa á hinn bóginn vitnað í skyldu sína til greiðslu sýslu- og sýsluvegasjóðsgjalda sem rök fyrir því að þau séu orðin verðug þess að hreppa kaupstaðarréttindi. Eru nokkur dæmi þessa frá síðasta Alþ., eins og menn muna.
Í grg. með till. þessari eru öll þessi efni rakin miklu nánar, og þar er vikið að því í niðurlagi, sem rétt er, að það sé skoðun flm. að ekki sé æskileg stefna að rjúfa tengsl þéttbýlisstaða og sveitanna í kring víðs vegar um landið í stjórnarfarslegu tilliti. Þvert á móti ber í vaxandi mæli að efla samstöðu hreppsfélaganna í hverri sýslu til lausnar þeim mörgu framfaramálum sem vikið er að í grg. og ljóst er að ekki verða leyst í hverju hreppsfélagi fyrir síg.
Löngum hefur verið rætt um verkefnaskiptingu ríkis og sveitarfélaga hin síðari ár. Enn er það mál á döfinni án þess að endanleg niðurstaða hafi náðst. Við athugun þess er eðlilegt að skoða þessa till. Sýslurnar kvarta ekki yfir því að hafa mörg verkefni á dagskrá. En svo sem jafnan fylgjast að skyldur og réttindi, þannig þarf tekjur til að mæta gjöldum og útgjöld eru að jafnaði þeim mun meiri sem viðfangsefni eru stærri og margbrotnari. Þess vegna þarf að auka tekjur sýslufélaganna.
Sýslufélögin eru enn sem fyrr hin einu lögboðnu samtök sveitarfélaga á Íslandi. Meðan svo er hlýtur það að standa okkur nær að sjá þeim fyrir nægum tekjustofnum heldur en lögbjóða tekjur til handa hinum svonefndu landshlutasamtökum sveitarfélaga sem enn eru aðeins ólögbundin áhugamannasamtök. Landshlutasamtökum hafa þó nú þegar verið tryggðar tekjur að lögum, bæði úr Byggðasjóði, sem sjá má af lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins, nr. 93 frá 1971, 31. gr., og úr Jöfnunarsjóði, sjá lög um tekjustofna sveitarfélaga, nr. 8 frá 1972, 8. gr.
Með hliðsjón af því, sem nú hefur verið minnst á, má ljóst vera að full þörf er á að skoða vandlega það mál sem till. þessi fjallar um. Er þess að vænta að svo verði gert nú. Það hefur þegar dregist allt of lengi.
Ég legg til, herra forseti, að máli þessu verði vísað til hv. allshn. þegar umr. verður frestað.