27.04.1978
Sameinað þing: 73. fundur, 99. löggjafarþing.
Sjá dálk 4080 í B-deild Alþingistíðinda. (3324)

Almennar stjórnmálaumræður

Forsrh. (Geir Hallgrímsson) :

Herra forseti. Góðir áheyrendur. Reynslan sýnir að þjóðum farnast best þegar festa ríkir í stjórnarfari þeirra og unnt er að ná samstöðu hagsmunahópa.

Frá lýðveldisstofnuninni 1944 sker áratugurinn 1960–1970 sig úr að því leyti, að aðeins þá hafa ríkisstj. setið út allt kjörtímabil Alþingis, þar til núv. ríkisstj. hefur setið það til enda.

Viðreisnarárin voru eitt mesta framfaraskeið í sögu landsins þrátt fyrir efnahagsleg áföll og átök hagsmunahópa. Á því stjórnartímabili, sem nú er að ljúka hefur verið tekist á við margvíslegan vanda. Niðurstaða réttsýnna manna hlýtur að verða sú, að almennt hafi vel til tekist, þótt tilætluðum árangri hafi ekki verið náð í öllum greinum. Hrakspár stjórnarandstöðu um upplausn stjórnarsamstarfsins hafa ekki ræst. Þvert á móti hefur hafist ný framfarasókn.

Strax tveimur mánuðum eftir að ríkisstj. var mynduð 1974 var horfið frá óvissu og öryggisleysi og gert samkomulag við Bandaríkjastjórn.

Síðan hefur verið unnið að framkvæmd þess, m. a. varðandi endanlega kostnaðarskiptingu í fjármögnun nýrrar flugstöðvarbyggingar, svo að unnt sé að greina algerlega á milli almennrar starfsemi og varnarstarfa á Keflavíkurflugvelli.

Öryggismál landsins þurfa að vera til stöðugrar athugunar og umræðu. Sjálfstæðið byggist á því, að landinu séu tryggðar varnir. Með aðildinni að Atlantshafsbandalaginu og varnarsamstarfinu við Bandaríkin er best fyrir þessu séð eins og málum er nú háttað.

Þegar Sjálfstfl. ályktaði fyrstur stjórnmálaflokka um útfærslu fiskveiðilögsögunnar í 200 mílur varð ljóst að efasemdir um ályktunina mundu koma fram, bæði innanlands og þó fyrst og fremst andstaða erlendis. Þó höfðu ekki liðið nema tvö ár frá því að núv. ríkisstj. var mynduð þar til 200 mílna lögsagan hafði hlotið alþjóða viðurkenningu.

Síðan hefur ekki verið um ágreining við erlend ríki að ræða. Ekki má þó láta deigan síga við gæslu hagsmuna landsins út á við. Nú er brýnast að tryggja útflutningsverðmætum hagstæðustu markaði og afla innfluttra verðmæta með bestu kjörum. Stuðla verður að því, að eðlileg verkaskipting milli þjóða fái að þróast, samkeppni verður að vera frjáls svo að hugkvæmni og útsjónarsemi fái notið sín.

Ágreiningur er um það, hvernig öryggi landsins skuli tryggt. En hvað er það annað í raun sem deilt er um nú í lok þessa síðasta þings fyrir kosningar, og hvað er það, sem menn eru sammála um?

Allir eru sammála um nauðsyn þess að halda uppi fullri atvinnu og bægja frá böli atvinnuleysisins. Þetta hefur tekist á kjörtímabilinu. Hér á landi finnst mönnum það sjálfsagt. En er það svo víst? Ekki þarf annað en líta til nágrannalandanna til að sjá að það er meiri vandi en flest þeirra fá við ráðið að tryggja hverri vinnandi hönd verkefni. Víða er um það rætt í fullri alvöru, hvort ekki sé unnt að skipta atvinnuleysinu jafnt á borgarana. Það yrði ekki þolað hér á landi, ef 10 þús. manns gengju um atvinnulausir, svo að heimfært sé hlutfallslegt dæmi úr einu nágrannalanda okkar.

Allir eru sammála um að ekki skuli stofnað til frekari erlendra skulda og ekki beri að auka greiðslubyrði afborgana og vaxta erlendra lána frá því sem nú er. Tekist hefur að halda þessari greiðslubyrði innan við 14% hlutfalls útflutningstekna, í stað þess að búist var við að meira en 20% útflutningsteknanna yrði þannig ráðstafað fyrir fram. Menn vara með réttu við erlendum lántökum, þótt lánstraust Íslendinga erlendis sé óskert og beri skilvísi þeirra og áliti gott vitni. Það er því að þakka, að okkur hefur einnig tekist að lækka viðskiptahallann við útlönd úr 11–12% af þjóðarframleiðslu í um 2% síðustu tvö árin og miðum að jöfnuði á þessu ári.

Allir eru sammála um að stefna að auknum kaupmætti launa. Ríkisstj. hefur staðfastlega bent á nauðsyn þess, að kaupmátturinn sé í samræmi við afkomu þjóðarinnar. Á fyrstu stjórnarárunum, þegar orkuframkvæmdir voru með mesta móti til þess að mæta olíuverðhækkunum og viðskiptakjörin versnuðu um nær 30% á tveimur árum, var óhjákvæmilegt að dregið væri úr kaupmættinum. En nú er sá kaupmáttur, sem almenningur nýtur, hærri en nokkru sinni fyrr. Efnahagsráðstafanirnar, sem ríkisstj. greip til í febr. s. l., höfðu einmitt að höfuðmarkmiði að varðveita hann. Kaupmátturinn hefur nú um tíma haldist um 15% meiri en hann var fyrir kjarasamningana á síðasta ári. Uni menn við það getur þessi ávinningur haldist út árið og aukist síðan smám saman ef ytri skilyrði versna ekki. Við getum ekki búist við því, að unnt sé að auka kaupmáttinn meira á jafnskömmum tíma, þegar við heyrum fréttir af því frá nágrannaþjóðunum að jafnvel verði að draga úr kaupmætti þar.

Allir eru sammála um að ráða verði niðurlögum verðbólgunnar og einbeita beri kröftunum að því. Við spyrjum ekki að ástæðulausu: Er óhjákvæmilegt að verðbólga sé þrisvar til fjórum sinnum meiri á Íslandi en annars staðar í Vestur-Evrópu? — Við svörum öll þessari spurningu neitandi. Að vísu getum við fært fram ýmislegt okkur til afsökunar. Við búum við einhæfa atvinnuvegi, 75% útflutnings eru sjávarafurðir. Svipull er sjávarafli og óvenjumiklar sveiflur eiga sér stað í verðlagi hans. Við hagstæð skilyrði aukast tekjur einstaklinga, atvinnuvega og hins opinbera, eftirspurnin þar með og verðlag hækkar í kjölfarið. Þegar afli minnkar og útflutningsverð lækkar verður engu að síður að greiða háan tilkostnað innanlands með því að fjölga íslenskum krónum miðað við söluverð í erlendri mynt, þ. e. a. s. lækka gengið, og verðlagið hækkar aftur í kjölfarið. Þetta er gömul saga og ný. Almennur skilningur hefur því vaxið á því, að við verðum að nýta jöfnunarsjóði í sjávarútvegi betur en hingað til. Enn má læra af draumi Faraós um feitu kýrnar og mögru.

En þótt allir séu sammála um þau markmið sem að skuli stefnt: atvinnuöryggið, viðskiptajöfnuðinn, kaupmáttinn og stöðvun verðhækkana, eru kenningarnar um leiðirnar að markmiðunum margar og mismunandi.

Sjálfsagt má t. d. um það spyrja, hvort haldið hafi verið uppi of mikilli eftirspurn eftir vinnuafli og meiri en nauðsynleg var til að tryggja fulla atvinnu og þannig sköpuð óeðlilega mikil spenna í efnahagslífinu sem tafið hefur förina að öllum markmiðunum fjórum. Ef við sækjum of fljótt að einu þeirra getum við fjarlægst hin þrjú.

Við verðum að sameinast um þá höfuðreglu og heilræði, sem óhjákvæmilegt er að halda et árangri á að ná, að eyða ekki meiru en við öflum. Við hljótum því að leggja áherslu á að auka tekjurnar, framleiðslu og útflutning, og draga úr þjóðarútgjöldum með hagkvæmni og sparnaði.

Sjávarútvegurinn hefur dregið okkur drýgsta björg í bú undanfarna áratugi. Með útfærslu fiskveiðilögsögunnar í 200 mílur höfum við tryggt okkur yfirráðin yfir auðlindum sjávar, en vegna ástands fiskstofnanna höfum við takmarkað sóknina í þá, gagnstætt því sem Gylfi Þ. Gíslason hélt fram hér áðan, einmitt svo að haga megi nýtingu þeirra þannig að við getum treyst

afkomuna til lengri tíma, jafnframt því sem leitað krefur verið nýrra miða og fisktegunda.

Virkjun fallvatna verður að halda áfram og beisla þarf aðrar orkulindir til að efla undirstöður vaxandi iðnaðar og draga úr notkun erlends eldsneytis. Innlenda verk- og tækniþekkingu verður að efla og veíta fjármagn til nauðsynlegra rannsókna áður en í stór og smá verkefni er ráðist. Nýta þarf gróðurmátt jarðar til að treysta tekjuöflun okkar í framtíðinni. Vel menntuð æska er ótæmandi auðspretta og ekki síst verður hún að finna kröftum sínum viðnám í verðugum verkefnum.

Þótt við séum nú í orði sammála um að halda þjóðarútgjöldum innan tekjuöflunar á hverjum tíma greinir okkur gjarnan á um hvernig skipta skuli útgjöldunum milli einstaklinga og opinberra aðila, Sjálfstæðismenn hafa ávallt talið að einstaklingarnir skapi verðmætin og afli teknanna og því beri hinu opinbera ekki umráð útgjalda með skattlagningu nema þegar unnt er að færa gild rök fyrir því, að framkvæmdir og þjónusta séu betur komin í höndum þess en einstaklinganna sjálfra til þess að tryggja félagslegt öryggi. Forvígismenn ýmissa verkalýðssamtaka og stjórnmálaflokka hafa aftur á móti haldið fram hlut hins opinbera. Nú hefur brugðið svo við, að jafnvel skilningur þessara manna hefur aukist á því, að svigrúm fyrir kaupmáttaraukningu launþega fæst ekki nema útgjöldum opinberra aðila séu takmörk sett.

Í yfirlýsingu ríkisstj. var skýrt tekið fram, að ríkisútgjöldum skyldu sett ákveðin takmörk miðað við þjóðartekjur, og það heit hefur verið efnt, gagnstætt því sem Sighvatur Björgvinsson hélt fram. Í stað þess, að ríkisútgjöld námu 31% af þjóðartekjum, nema þau nú 27% af þeim. Í þessu felst sparnaður á yfirstandandi ári er nemur um 16 milljörðum kr., og þannig er ráðstöfunarfé almennings aukið.

Hluti opinberrar skattheimtu fer til fjárfestingar og fjölskyldur og atvinnufyrirtæki festa fé sitt í íbúðum, öðrum mannvirkjum og vélum. Hyggileg fjárfesting er nauðsynleg, býr í haginn fyrir framtíðina og bætir lífskjörin. En allir þekkja af eigin reynslu, að sömu peningarnir verða ekki notaðir bæði til framkvæmda og daglegra útgjalda. Hæpið er að fjárfestingarútgjöld þjóðarinnar megi vera meiri en um fjórðungur þjóðarframleiðslunnar, ef þær vonir eiga að rætast, að sparnaður innanlands geti undir þeim staðið. Að öðrum kosti aukast erlendar lántökur eða svigrúmið fyrir hæfilegar ráðstöfunartekjur almennings og greiðslu á nauðsynlegri opinberri þjónustu verður of þröngt.

Ríkisstj. hefur tekist að draga úr fjárfestingu og minnka hana úr 34% í 27% af þjóðarframleiðslunni eins og hún er nú. Þessum árangri hefur m. a. verið náð með því að draga úr opinberri fjárfestingu um 16% á árinu 1977 og 9% 1978.

Sú stefna ríkisstj. að beita vöxtum og verðtryggingu hefur borið þann árangur, að jöfnuður hefur náðst milli sparnaðar og útlána peningastofnana sem á skorti fyrrum. Þá hefur ríkisstj. samhliða samræmt útlánakjör banka og fjárfestingarlánasjóða til þess að veita fjármagninu til arðbærustu framleiðsluþáttanna í þjóðfélaginu. Þeir, sem deila á notkun vaxta og verðtryggingar í þessu skyni, segja í raun að þeir, sem spara, eigi að tapa, en þeir, sem eyða, eigi að græða á verðbólgunni. Málsvarar Alþb., sem við heyrðum í hér áðan, ganga þannig; erinda verðbólgubraskara og skuldakónga, en á móti hagsmunum launþega og almennings.

En þótt það sé grundvallaratriði til að ná markmiðunum fjórum, sem fyrr voru nefnd, að beita jöfnunarsjóðum sjávarútvegs, hallalausum ríkisrekstri og jöfnuði í sparnaði og útlánum ásamt hóflegri og hagkvæmri fjárfestingu, þá ráða launa- og tekjuákvarðanir í þjóðfélaginu úrslitum.

Víðar en hér á landi er við þann vanda að glíma að ákveða tekjuskiptinguna í þjóðfélaginu, og víðar en hér hafa stjórnvöld skipt sér af kjarasamningum. Í Bretlandi setja stjórnvöld hann við kauphækkunum, sem eru hærri en 10% á ársgrundvelli, og beita fyrirtæki, sem út af bregða, refsiaðgerðum. Í Danmörku hefur þessu verið líkt farið. Ríkisstj. hefur einhliða sett viðmiðunarreglur um hæstu launahækkanir. Í Noregi eru sett lög um gerðardóm sem ákveða skal laun innan þeirra marka sem þjóðarbúið þolir. Í öllum þessum löndum eru svonefndir verkamannaflokkar við völd. Í Svíþjóð tókust frjálsir samningar um 2–5% kauphækkun á ári.

Það þarf engum að koma á óvart þótt íslensk stjórnvöld telji rétt og skylt að grípa inn í kjarasamninga, sem þó er ávallt neyðarúrræði, þegar hækkunin í krónutölu launa nemur 60–70%, eins og hún var á síðasta ári, og útlit var fyrir að laun hefðu hækkað um 40% í krónutölu á þessu ári. Þessi þróun stefndi atvinnurekstrinum í landinu í strand. Þessi þróun hefði leitt til stórfellds viðskiptahalla. Þessi þróun hefði kippt stoðunum undan kaupmættinum, því að óstarfhæf atvinnutæki veita engum vinnu eða tekjur. Þessi þróun hefði aukið verðbólguna sem umfram allt verður að berjast gegn.

Ræður manna hér í kvöld gefa tilefni til að benda á hefðbundinn áróður vinstri manna — stjórnarandstöðunnar. Þeir lofa mönnum gulli og grænum skógum. Þeir vilja auka í senn framkvæmdir hins opinbera og draga úr skattheimtu. Þeir vilja auka fjárfestingu atvinnuvega, en draga úr tekjum þeirra. Þeir vilja auka útlán án þess að geta þess, hvar peningana eigi að taka. Þeir vilja bæta hag sparifjáreigenda, en minnka vaxtagjöld lántakenda. Þeir vilja létta kostnaði af atvinnurekstrinum, en auka skattlagningu á atvinnufyrirtækin. Þeir vilja auka tekjur bænda, en lækka verð landbúnaðarvara til neytenda. Þeir vilja samtímis auka allt í senn: opinber útgjöld, fjárfestingu, bæði opinberra aðila og einkaaðila, og tekjur einstaklinga. Dæmið gengur alls ekki upp. Ekki er langur tími síðan landsmenn brenndu sig á slíkri stjórnvisku.

Í áramótaávarpi mínu komst ég þannig að orði:

„Kosningaár er að hefjast. Að því er stundum látið liggja, að stjórnmálamenn reyni að kaupa sér vinsældir kjósenda með stórtækum útgjöldum og loforðum um fyrirgreiðslu. Vist er það rétt, að í lýðræðisríkjum er jafnan mikill þrýstingur á stjórnvöld í þá átt að auka hvers konar framkvæmdir og félagslega þjónustu. Og valfrelsi og ráðstöfunarrétti einstaklinga hættir til þess að fara út á og stundum út fyrir ystu brún þess sem þjóðarefnin leyfa. En ég veit að allur almenningur er í raun og veru ekki ginkeyptur fyrir gylliboðum.“

Ég ítreka þessi orð hér, því að ég veit að allir skilja í raun nauðsyn þeirra efnahagsráðstafana sem ríkisstj. greip til nú fyrir skömmu og notaðar eru nú sem átylla til að efna til hættulegs óróa á vinnumarkaðinum. En það eru fleiri en stjórnmálamennirnir sem verða að forðast að kaupa sér vinsældir og verða að sýna þann kjark og þá festu að falla ekki fyrir freistingum. Verkföllin og útflutningsbannið skaða þá fyrst og fremst sem taka þátt í aðgerðunum og auðvitað þjóðina alla um leið.

Þörf er áframhaldandi endurbóta á hagstjórninni, togstreitu hagsmunasamtaka og stjórnvalda verður að linna. Grundvöllur nýrrar stefnu hefur þegar verið lagður með starfi ríkisstj. Gagngerar umbætur hafa verið gerðar í ríkisfjármálum, fjárfestingu og lánamarkaði. Hagur lífeyrisþega hefur verið verulega bættur og tillögur eru í mótun um verðtryggðan lífeyri fyrir alla landsmenn. Vandlega undirbúin frv. um skattamál og verðlagsmál hafa verið lögð fram á Alþ. Frjálsræði í gjaldeyrismálum hefur einnig verið aukið. Nefnd hefur skilað mikilli skýrslu um verðbólguvandann og lagt fram till. um umbætur í stjórn efnahagsmála. Við eigum að sameinast um slíkar umbætur og ég hef með samþykki ríkisstj undanfarna daga og vikur ráðgast um það við ýmsa fulltrúa vinnuveitenda og verkalýðssamtaka, hvernig best er að koma á samstarfi þeirra þriggja aðila sem mestu ráða um efnahagsstefnuna og árangur hennar, en það er forsenda skynsamlegra aðgerða, eins og t. d. endurskoðunar vísitölubóta.

Leita verður lausnar þeirrar deilu sem nú er uppi, og veltur þá á því hvort samtök launþega og vinnuveitenda geta komið sér saman og fundið leið til þess að sinna þörfum hinna lægst launuðu án þess að bera í bakkafullan læk hinna tekjuhærri. Með efnahagsráðstöfunum ríkisstj. var stigið skref í átt til þess að taka sérstakt tillit til hinna lægst launuðu. Því miður tóku fulltrúar verkalýðshreyfingarinnar ekki þátt í mótun þeirra reglna, en raunhæfum endurhótum innan skynsamlegra marka má ekki hafna. Við horfum á þjóðarsátt að halda, samheldni, en ekki sundurlyndi.

Íslendingar búa nú við meiri velsæld, veita sér meira af efnislegum gæðum lífsins en nokkru sinni fyrr. En hvorki þau né sá andlegi þroski og sú siðferðilega reisn, sem sjálfstæðri þjóð er nauðsynleg, verða varanleg ef við þekkjum ekki okkar vitjunartíma. Kosningar á vori komanda munu leiða í ljós að landsmenn þekkja mun ábyrgrar stjórnarstefnu og yfirboðs og yfirborðsmennsku — Ég þakka þeim sem hlýddu.