15.11.1977
Sameinað þing: 18. fundur, 99. löggjafarþing.
Sjá dálk 666 í B-deild Alþingistíðinda. (469)
58. mál, íslensk stafsetning
Stefán Jónsson:
Herra forseti. Ég bið nú afsökunar á því að ég skyldi afturkalla ákvörðun mína um að falla frá orðinu og þrengja mér hér inn í mælendaröðina. Ástæðan var fyrst og fremst sú. hvað oft hefur verið vitnað hér í þýðingarmikið plagg, innlegg í það mál sem hér er til umr., þar sem er Vísisgrein Halldórs Laxness. Og þar sem það fer nokkuð á milli mála, að því er virðist, hvað Halldór Laxness hafi sagt um þetta mál, sá maður sem lengst og mest og sjálfsagt einna bast hefur skrifað án z á íslensku, þá tel ég alveg óhjákvæmilegt, að þetta innlegg hans komist inn í þingtíðindi, og ætla mér því — með leyfi hæstv. forseta — að lesa þessa grein:
„Í æsku minni,“ segir Halldór Laxness fimmtudaginn 10, nóv. í grein sinni í Vísi, var bókstafurinn z varla þekktur nema í sjón og algerlega látinn eiga sig í þeim skólum þar sem og gekk um dyr; og þegar ég kvaddi 4, bekk Menntaskólans 1919 var aðeins einn maður í því fyrirtæki sem þurfti við og víð að muna eftir þessum bókstaf og það var Zoëga rektor. Það er því von að mér finnist í meira lagi skrýtið ef ég á nú í annað sinn á ævinni að lifa þá ömurlegu sjón að sjá menn upptendrast á Alþingi til að setja lög út af notkun þessa bókstafs. Fyrra sinnið var 1911. Eftir þess árs z-lögum var ég dæmdur til fangelsisvistar, minnir mig, en í háar fésektir að öðrum kosti; og svo var forleggjari minn, Ragnar Jónsson, og prentari okkar, Stefán Ögmundsson. Það er athyglisvert að við vorum dæmdir fyrir að prenta þennan bókstaf ekki í textum þeim sem við gáfum þá út, þ.á m. Hrafnkötlu og Laxdælu.
Skapbrestir þessarar kæru þjóðar virðast einatt vera helsti erf iðir til þess hún fái haldið hér uppi lögríki og siðuðu mannfélagi svo í lagi sé. Í blöðunum hérna sjást dögum oftar merki þess hve pexnáttúran er ofarlega í þessu fólki, einkum út af tittlingaskít. Oft er vígahugur í mönnum og seint virðist til að mynda séð fyrir endann á þeim stælum sem þessar hv. mömmur okkar á Alþ. hafa uppi um hvort við megum fá okkur glas af bjór — þótt allir viti að þúsundum manna hér á landi, þ. á m. farmönnum, er heimilt samkv. lögum að flytja inn þann bjór sem þeir vilja og þurfa, og afgangurinn af þjóðinni býr sér til bjór eins og hver getur torgað úr efnum sem fást í hverri matvörubúð, og hefur til þess lögleg bruggtæki sem líka fást á hverju strái. Annað dæmi er hið skylduga karp á Alþ., sem oft vill taka á sig form sjúklegrar vanstillingar, út af réttritun. Mér er sagt að þm. nokkur, sem ég þó síst vil lasta, Sverrir Hermannsson að nafni. hafi á síðasta Alþ. haldið ræður í 40 klukkustundir út af bókstafnum z, þar af tvær nætur í röð frá því kl. 10 að kvöldi og fram á fótaferðatíma að morgni. Eftir því sem mér er sögð sagan sat aðeins einn þm. þetta ræðuhald til enda, Magnús T. Ólafsson, og hlustaði brosandi allan tímann enda einn mestur geðprýðismaður á þingi. Ég leyfi mér að óska hinum einkennilega alþm., Sverri Hermannsyni, sem heldur löngu ræðurnar um z, til hamingju að hafa slíkan mann að áheyranda sem Magnús Torfa.
Jæja, nema það er af sem áður var að þessi þýski bókstafur lægi ónotaður í stafrófinu eins og þegar ég var í skólum. Kannske á hann eftir einu sinni enn að draga hæstv. Alþ. inn í ljóslausa kofann Bakkabræðra, en eitt vona ég þó til guðs, og það er að hann komist aldrei inn í barnaskólann í Mjóafirði.
Ég man þá daga 1941, í miðri heimsstyrjöldinni síðari, þegar þessi sálarbilun kom upp á Alþ. Aðkallandi vandamál og lífsspursmál þjóðarinnar voru lögð á hilluna dögum og vikum samfleytt. Sjálft heimsstríðið var allt í einu orðið eins og veikur ómur af blikktrommusóló utan úr Effersey. Í sambandi við z-una var einnig til umræðu afnám „Wimmeriséringar“ á Íslendingasögum í þá daga, en svo var nefnd hin óvinsala stafsetning sem Wimmer nokkur, danskur, hafði búið til á bækur þessar handa okkur. Ömurlegt var að horfa á þm. leggja nótt við dag, æðandi og æpandi í þingsölum út af þessu béaða þýska hljóðtákni, z, hlusta á lækna, sýslumenn, útgerðarmenn, kaupfélagsstjóra og bændur tútna út af bræði og umhverfast af taugaæsingi, og tala sig dauða, að mestu án þess að neyta svefns og matar, allt út af þessum eina bókstaf.
Nauðsyn þess að halda stafsetningunni eftir Wimmer á íslenskum fornritum var kannske að sumu leyti skiljanleg; en ég sleppi allri þeirri röksemdarfærslu hér. Að því er z snertir vita allir, sem vita vilja, að það ts-hljóð, sem z-an táknar, hefur ekki verið til á íslensku frá því að land byggðist. Þetta hefur verið dauður stafur eins og c og q. Sverrir þm. Hermannsson verður að fara til Þýskalands til þess að heyra þetta hljóð, en þar getur hann líka heyrt það allan daginn. Mætti ég leyfa mér að segja t.d. um getuleysi Íslendinga til að bera hljóðið rétt fram, að það kostaði vin minn, íslenskan óperusöngvara, stöðu hans í Vin, þegar bann átti í þýðingarmiklu óperuatriði að syngja um undurfagra stúlku orðin „das reizende Mädschen,“ þá varð honum svo á í messunni eftir margra ára nám, að hann söng „das reisende Madchen í staðinn, og var rekinn. Þetta vona ég að komi aldrei fyrir skemmtikraft eins og Sverri Hermannsson. Þetta þýska ts, sem z-an táknar, er hljóð, sem aldrei verður myndað í íslenskri tungu. Það er eitt af þeim mörgu blísturshljóðum í þýsku sem verka á okkur eins og óhljóð, en eru sögð komin í þýskuna úr slavneskum tungum einhvern tíma í fyrndinni. Aftur á móti er íslenska s-hljóðið óþekkt í þýsku, og væri verðugt verkefni fyrir duglegan hugsjónamann eins og Sverri Hermannsson að boða Þjóðverjum hið íslenska s. Hitt er annað mál að þar sem íslenska stafrófið er upprunalega gert eftir útlendum stafrófum, hefur það nokkra bókstafi sem eru þarflausir hér, t.d. c og q fyrir utan z-una; en nafnið á bókstafnum z höfum við fengið að láni úr grísku. Ef nógu mikill ofstækismaður kæmist inn á Alþ. gæti hann áreiðanlega með einni lítilli 40 klukkustunda ræðu talið suma þm. á að fara að skrifa c og q núna, bókstafi sem Guðbrandur Hólabiskup og þeir karlar fengu hjá Þjóðverjum í kaupbæti með siðabótinni.“
Hér vil ég aðeins gera hlé á upplestrinum til þess að vekja athygli á því, að till. á þessa lund er þegar komin hér fram, en held síðan áfram upplestri úr grein Halldórs, með leyfi forseta:
„Því miður urðu málaferlin, sem hafin voru út af stafsetningarlöggjöfinni „móti Kiljan“ 1941, til þess að snúa hlægilegum skrípalátum í harmleik, sem ekki síður var mér dapurleg reyndizt en hinu háa Alþ., enda er mér ekki kunnugt um að þess konar hneyksli hafi áður gerst í sögu þeirrar stofnunar. Stafsetningarlögin, sem Alþ. hafði sett á „móti Kiljan“, voru sem sé dæmd dauð og ómerk af Hæstarétti. Mér er ókunnugt um annað dæmi þar sem Hæstiréttur landsins hafi með dómi lýst lög frá Alþ. í heilu lagi marklaust plagg. Slíkur hnekkur, mér liggur við að segja skömm, hlýtur að geymast sem aumur blettur á íslenskri réttarsögu um aldir.
Ég sé að z-menn hafa fengið einhver kennivöld, sem eru þó svo klók að þegja um nöfn sín, til að setja saman „lærðan“ rökstuðning fyrir lögvernd z, hvern sem kynni að eiga að hræða með því, vonandi ægir það ekki hinum austfirska búhöldi Vilhjálmi Hjálmarssyni sem er sómi þingsins. Ef þetta þvogl kemst í gegn gæti það vel átt eftir að hræða einhver börn fram í tímanum sem eiga eftir að fæðast. En skyldi Vilhjálmur verða hræddur? Best gæti ég trúað að þessum piltum takist ekki að plata sveitamanninn.
Aðeins örfáar athugasemdir að lokum. Mér varð gripið ofan í einhvers konar hálfopinbera z-ritsmið eftir z-manninn Sverri Hermannsson á dögunum, þar sem þm. heldur því fram að það sé nauðsynlegt að kenna börnum z svo þau skilji rót og uppruna íslenskra orða.
Þau vísindi, sem þm. á við, munu vera sú fámenna sérgrein í málvísindum, kölluð etýmólógía, þ.e.a.s. upprunafræði orða, orðsifjafræði.
Leyfist mér að spyrja: Hvern fjárann varðar Sverri Hermannsson um uppruna orða? Og þó svo væri, hvers vegna þá endilega þeirra einna orða þar sem hægt er að koma z fyrir? Upprunafræði orða er reyndar sérstæð vísindagrein, allir vita það, en engum manni með fullu viti dettur í hug að fara að troða slíku í barnaskólabörn; enda hefur stagl af slíkum toga frekar stefnt í átt til þess að gera Íslendinga mállausa í þessari kynslóð heldur en hitt. A.m.k., sá sem rennir gagnrýnum augum yfir dagblöðin, eins oft þau eru skrifuð núna, mun fljótt komast að því að það, sem hrjáir þessa menn, er eitthvað allt annað en skortur á lærdómi í etýmólógiu, fyrir nú utan sem orðsifjaleg stafsetning hlýtur að vera nokkurs konar þvermál hringsins. Svona viðvaningshugmyndir í málfræði á ekki að þurfa að ræða. Má ég spyrja hv, fyrsta sjálfkjörinn z-fræðing og etýmólóg Sverri Hermannsson: úr hverju mynduðust orðin hundur og köttur? Og hvernig og úr hverju er myndað orð eins og seta? Og hver er upprunaleg mynd orðsins fífl? Og umfram allt, hver væri að bættari þó hann vissi þetta? Enn ein spurning: af hverju eiga börn endilega að vera að skipta sér sérstaklega af upprunafræði orða í sambandi við z? Varla eru þó öll orð upprunalaus nema þau sem hafa z. Að hvaða tungumáli er Sverrir Hermannsson að leita þegar hann vill fyrirskipa í barnaskólum sérstaka upprunarannsókn á orðum með ts-rót? Ég mundi í hans stað læra þýsku, þar sem nóg er af svona blístrandi óhljóðum. Og þá er komið að mjög miðlægri spurningu í þessari forheimskun málfræðilegra viðvaninga: hvernig er hægt með lagasetningu á Alþ. að plokka einn bókstaf út úr stafrófinu og löggilda notkun hans sér á parti? Og í annan stað: hver er réttarhugmynd þeirra manna sem vilja að allir bókstafir í íslenska stafrófinu skuli vera ólögverndaðir — og réttarfræðilega óskilgreindir — nema z? Og hvenær varð Alþingi Íslendinga að akademíu sem hefur það hlutverk að passa hvaða bókstafi Íslendingar skrifi eða skrifi ekki? Hvers vegna slá réttritunarreglum saman við refsilöggjöfina? Á núna að leggja einhverja vel útilátna tugthúsun við ef menn skrifa ekki setu, eins og í fyrra skiptið þegar þessi galskapur var á ferðinni í tíð Jónasar frá Hriflu? Af hverju má ég ekki skrifa nákvæmlega þá stafi sem ég vil? Það er lesenda minna, en ekki Alþ., að dæma um hvort þeim líkar sá texti sem ég skrifa. Meðal annarra orða, fer ekki að verða tími til kominn að hætta að skrifa stafinn y, sem í 500–600 ár hefur ekki táknað annað hljóð en einfalt i-hljóð í íslensku?“
Herra forseti. Ég hef lokið upplestri á þessu frumplaggi við umr. um z-málið, sem er Vísisgrein Halldórs Laxness fimmtudaginn 10. nóv. Ég ætla ekki að lengja þetta mál frá eigin brjósti um annað en það að segja sögu sem ungur og gáfaður íslenskur námsmaður sagði mér í fyrrakvöld, en hann hafði stundað nám í Þýskalandi. Það er best að nafngreina manninn, svo að það fari ekki á milli mála, hann heitir Sveinn Aðalsteinsson og lærði í Þýskalandi, tókst með ótrúlega skjótum hætti að tileinka sér þýska tungu að öðru leyti en því, að hann náði aldrei z-hljóðinu. Hann notaði alltaf íslenskt s sjálfum sér til töluverðrar hrellingar og vinum sínum þýskum til mikilla leiðinda, þannig að þeir fengu til framburðarsérfræðing að þjálfa hann í að bera fram þessa z eins og Þjóðverjar bera hana fram. Hann reyndi í hálft ár án árangurs. Og það var komið með skurðlækni til hans sem sagði honum að það væri hægt að lækna þetta með einfaldri skurðaðgerð undir tungurótunum, lama þannig tunguna að hann næði framburði á þessu þýska listhljóði. Hann spurði hvort hann gæti þá eftir sem áður borið fram íslenskt s eftir þessa breytingu, þessa líffæralegu breytingu. Þeir sögðu að það væri nú borin von að hann mundi geta það, svo að þessi ungi maður tók þá ákvörðun að láta ekki breyta byggingarlagi tunguróta sinna á nokkurn hátt og una við það að bera aðeins fram þýskt s. Við kynnum að vera komin hér inn á einfalda lausn þessa deilumáls.