náttúrustofur.

Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um náttúrustofur sem fyrir liggur á þskj. 103. Tillagan hljóðar svo:

„Alþingi ályktar að fela umhverfis- og auðlindaráðherra að koma á fót starfshópi til að meta reynsluna af starfi náttúrustofa og kanna hvort hagkvæmt sé að náttúrustofur taki formlega að sér fleiri svæðisbundin verkefni en þær hafa nú með höndum. Starfshópnum verði falið að móta leiðir til að styrkja samstarf náttúrustofa og stofnana ríkisins í þeim tilgangi að nýta fjármagn til þekkingaröflunar og vöktunar á náttúru landsins sem best og til að auka skilvirkni í samstarfi um náttúruvernd.“

Ég er fyrsti flutningsmaður tillögunnar en meðflutningsmenn eru hv. þingmenn Þórarinn Ingi Pétursson, Halla Signý Kristjánsdóttir, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Lilja Rafney Magnúsdóttir, Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, Ari Trausti Guðmundsson, Karl Gauti Hjaltason, Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Njáll Trausti Friðbertsson og Vilhjálmur Árnason.

Tillaga þessi var síðast flutt á 149. löggjafarþingi en hlaut ekki afgreiðslu. Þá bárust umhverfis- og samgöngunefnd níu umsagnir og voru þær allar jákvæðar. Tillagan er nú endurflutt með smávægilegum viðbótum í greinargerð um skipan starfshóps og er þar m.a. tekið tillit til ábendingar frá Samtökum náttúrustofa. Allir umsagnaraðilar fögnuðu tillögunni og tóku undir markmið hennar ásamt því að koma með gagnlegar ábendingar en tillagan hefur tvisvar verið flutt áður, á 145. og 146. löggjafarþingi.

Tilefni tillögunnar er m.a. að mikil deigla er í náttúru- og umhverfisvernd á Íslandi vegna vinnu að loftslagsmarkmiðum, vaxandi ferðamennsku og breytinga á land- og auðlindanýtingu. Því er mikilvægt að fara yfir hvernig fjármagni á því sviði er varið og hvernig fagþekking og fjármagn getur sem best nýst íslensku samfélagi. Náttúrustofur gegna mikilvægu hlutverki samkvæmt lögum hvað varðar náttúrurannsóknir og framkvæmd náttúruverndar í samstarfi við stofnanir umhverfis- og auðlindaráðuneytisins og sveitarfélög. Nú eru rúm 40 ár síðan fyrstu hugmyndir um náttúrustofur landshlutanna komu fram og meira en 20 ár síðan fyrsta stofan hóf starfsemi. Hugmyndir um stofnun náttúrustofa má rekja aftur til áttunda áratugarins, til nefndar sem vann tillögur um tengsl náttúrugripasafna Náttúrufræðistofnunar Íslands og náttúrufarsrannsókna. Hugmyndirnar þróuðust síðan í meira en 20 ár þar til þær urðu að lögum nr. 60/1992, um Náttúrufræðistofnun Íslands og náttúrustofur.

Aðeins til að skýra þetta með náttúrugripasöfnin: Þetta voru vísar að náttúrugripasöfnum, og sum voru reyndar mjög góð, vítt og breitt um landið. Í framhaldinu var Náttúrustofa Austurlands stofnuð fyrst náttúrustofa árið 1995 en síðan voru stofurnar stofnaðar ein af annarri og eru nú átta talsins. Fyrstu árin voru stofurnar reknar með beinni aðild ríkisins sem skipaði einn stjórnarmann. Með lagabreytingu árið 2002 dró ríkið sig út úr beinni aðild að stofunum en gerðir voru samningar um fjárframlög ríkisins til þeirra við sveitarfélögin sem eiga þær og reka. Samningar um reksturinn voru síðast endurnýjaðir um áramótin 2018/2019 og í ár voru framlög ríkisins til hverrar stofu 20,7 milljónir og á næsta ári er áætlað að verja til þeirra 21,2 milljónum. Eftir árið 2002 dró smátt og smátt úr tengslum náttúrustofa við umhverfis- og auðlindaráðuneytið þrátt fyrir að lesa megi af umræðunni frá tíma lagabreytinganna sem þá voru gerðar að ætlunin hafi ekki verið að draga úr samvinnu við stofnanir ríkisins heldur að skýra rekstrarlega ábyrgð.

Nú eru, eins og áður sagði, starfandi átta náttúrustofur en jafnframt hafa í sumum landshlutum byggst upp þekkingarsetur sem starfa á sviði náttúrufræða með stuðningi ríkis og sveitarfélaga. Það er því lagt til að í vinnu starfshópsins verði horft til þess hvernig samstarf náttúrustofa og -setra í sama landshluta geti styrkt starf beggja. Einnig er rétt að horfa til ábendinga sem komu frá Stofnun rannsóknasetra Háskóla Íslands í umsögn um tillöguna á 145. þingi, en með leyfi forseta, segir þar:

„Miklir möguleikar búa þó í enn frekari starfsemi náttúrustofanna, rannsóknasetranna sem og annarri þekkingarstarfsemi á landsbyggðinni. Og ekki síður í auknu samstarfi þeirra.“

Þá bendir stofnunin á að ekki sé síður mikilvægt að fram fari heildarúttekt á rannsóknastarfi á landsbyggðinni og segir:

„Til enn frekar eflingar samstarfsins þarf að styrkja þá aðila sem að þekkingarstarfsemi á landsbyggðinni standa og tengist það þá um leið byggðastefnu og vilja stjórnvalda til að byggja upp þekkingarstarfsemi af ólíkum toga utan þéttbýlissvæða. Í þessum efnum má benda á vinnuna sem fór af stað í kringum 2009 varðandi úttekt á þekkingarsetrum á landsbyggðinni. Sú vinna skilaði sér í áfangaskýrslu 2010, en aldrei varð neitt framhald af þeirri vinnu.“

Líta má á þessa tillögu einmitt sem slíkt framhald. Það hefur sýnt sig að auk lagalegs hlutverks náttúrustofanna gegna þær mikilvægu samfélagslegu hlutverki þar sem starfsemi þeirra styrkir innviði, hækkar menntunarstig og eykur þekkingu í þeim samfélögum þar sem þær starfa. Ávinningur samfélaganna er því margvíslegur. Á stofunum starfar fólk sem ólíklegt er að byggi á landsbyggðinni ef þessi starfsemi væri ekki til staðar. Þá eru háskólanemar oft ráðnir í sumarstörf en það er einmitt það sem oft á tíðum skortir, tækifæri til sumarstarfa fyrir háskólanema á landsbyggðinni. Náttúrustofur eru reknar með stuðningi ríkisins og leggja aðildarsveitarfélög að lágmarki fram 30% á móti framlagi ríkisins. Náttúrustofurnar eru svo sjálfar ötular við öflun sértekna á sínu fræðasviði með útseldum verkefnum og styrkjum. Þannig draga þær fjármagn til landsbyggðarinnar og auka fjárhagsleg umsvif í sveitarfélögunum þar sem þær starfa með viðskiptum við þjónustuaðila. Þar með aukast útsvarstekjur beint og óbeint.

Þekking á náttúrufræði gagnast líka beint við ýmis verkefni í samfélaginu, svo sem skipulag sveitarfélaga og uppbyggingu atvinnugreina eins og ferðaþjónustu, og ýmsa aðra starfsemi sem byggir á náttúrunytjum með einhverjum hætti. Þær stuðla þar með að sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda. Jafnframt nýtist þekkingin við fræðslu til almennings og í skólastarfi, en þar gagnast þekking á náttúrufari óbeint. Starfsemi náttúrustofa krefst vel menntaðs starfsfólks sem er mikilvægt þar sem stefnt er að fjölbreyttu og öflugu samfélagi. Störf á vegum stofanna geta dregið að fólk sem síðan ílengist þótt það snúi sér að öðrum verkefnum. Þannig vinnur starfsemin gegn spekileka af landsbyggðinni og styrkir árangursríka byggðastefnu. Fjölbreytt og öflugt samfélag byggir á þeim störfum sem sinnt er á hverjum stað en ekki síður á því að íbúar með mismunandi bakgrunn og þekkingu séu til staðar til að sinna verkefnum sem flokkast undir tómstundir. Ávinningur þess að í boði séu störf fyrir náttúrufræðinga er því margvíslegur þótt erfitt geti reynst að meta þann ávinning sem fylgir því að náttúrufræðingar starfi í foreldrafélaginu eða mæti á íbúafundi.

Þegar náttúrustofum eru falin verkefni er það kjörin leið til að flytja opinber störf á landsbyggðina. Þótt mikilvægt sé að stofnanir sem starfa á landsvísu hafi yfirsýn yfir vöktun og rannsóknir getur það verið hagkvæmara að verkefnin séu unnin af svæðisbundnum stofnunum. Ferðakostnaður verður minni, hægt er að bregðast við óvæntum aðstæðum í náttúrunni og mögulegt er að samþætta fjölbreytt verkefni á svæðinu. Þannig felst mikill styrkleiki í landfræðilegri dreifingu stofnana sem sinna verkefnum á sviði umhverfisráðuneytisins. Að fela náttúrustofum aukin verkefni við vöktun og rannsóknir á íslenskri náttúru, svo sem á gróðurfari, fuglalífi og náttúruvernd, er því vænleg leið til að tryggja fjölbreyttari störf, dreift um landið, og hámarka nýtingu þekkingar og fjármagns.

Ef vilji er til þess að fela náttúrustofunum fleiri verkefni á vegum ríkisins eru nokkrar leiðir mögulegar, svo sem með lögum eða með sérstökum samningum við ráðuneytið eða undirstofnanir þess. Eins og áður sagði var lögum um stofurnar breytt 2002 og þá dró mjög úr tengslunum milli umhverfisráðuneytisins og náttúrustofanna. Tengslin hafa þó sem betur fer aukist aftur og styrkst á síðustu tveimur árum. Á náttúrustofuþingi árið 2019 kom núverandi hæstv. umhverfisráðherra inn á að nú hefði rekstrargrunnur stofanna verið tryggður til næstu ára með nýgerðum samningum þó að auðvitað mætti alltaf ræða hvort grunnurinn væri nægjanlegur. Grundvallaratriðið er að með tryggum föstum grunni er mun auðveldara að byggja ofan á. Þá kom umhverfisráðherra inn á það einnig að þannig gætu náttúrustofur tekið að sér ákveðin verkefni sem snúa að vöktun og fræðslu og að samstarf væri hafið milli Náttúrufræðistofnunar Íslands og náttúrustofa um vöktun íslenskrar náttúru og hvernig eigi að haga þeirri vöktun.

Þetta finnst mér sýna að þó að þessi tillaga sé nú flutt í fjórða sinn og hafi ekki hlotið afgreiðslu hefur hún þegar skilað ákveðnum árangri. Það má lesa úr orðum ráðherra og þeirri staðreynd að nú er kominn á samningur milli umhverfis- og auðlindaráðuneytisins og Náttúrustofu Vesturlands um rannsóknir og vöktun Náttúrustofu Vesturlands á einni ágengustu framandi dýrategundinni á Íslandi, minknum. Markmið samningsins er að afla og vinna úr vísindalegum gögnum um mink í náttúru landsins sem m.a. má nýta til að styðja við bætt skipulag og framkvæmd minkaveiða. Náttúrustofan leggur þar fram vöktunaráætlun fyrir minkastofninn í samráði við Náttúrufræðistofnun Íslands og Umhverfisstofnun. Leitað er samvinnu við veiðimenn um framkvæmd vöktunarinnar en sú samvinna er einmitt lykillinn að því að verkefnið heppnist vel. Þá eru einnig komnir á samningar um fuglavöktun við Náttúrustofu Norðausturlands og Náttúrustofu Vestfjarða og fleiri vöktunarverkefni eru til skoðunar.

Það er einmitt á þessu sviði sem kraftar náttúrustofanna geta nýst sem best. Á næstu árum er búið að áætla fjármuni í rannsóknir og vöktun í meira mæli en oft áður og mikilvægt er að nýta þá fjármuni sem best í samstarfi þeirra stofnana sem best geta sinnt hverju verkefni fyrir sig. Í því felast mikil tækifæri bæði fyrir umhverfis- og auðlindaráðuneyti og sveitarfélögin til að staldra við og meta þá reynslu sem hlotist hafi af starfinu síðustu 20 árin. Liður í slíkri vinnu gæti verið að fara yfir hvort hagkvæmt gæti reynst að náttúrustofur tækju formlega að sér fleiri verkefni eða að halda áfram að styrkja samstarf eins og nú hefur verið gert á liðnu ári. Stofnanir ríkisins sem starfa á sama sviði eru einkum Náttúrufræðistofnun, Umhverfisstofnun og Veðurstofan en samhliða gæti verið skynsamlegt fyrir sveitarfélögin að meta hvort fleiri sveitarfélög ættu aðild að þeim náttúrustofum sem nú eru starfandi og hvort hækkun framlags sveitarfélaga til starfsins gæti haft margfeldisáhrif í sveitarfélögunum. Mikilvægt er að í starfshópnum sem lagt er til að verði skipaður starfi einstaklingar sem þekkja ítarlega til starfsemi náttúrustofa og rannsókna og því er eðlilegt að í starfshópnum séu m.a. fulltrúar Samtaka náttúrustofa, Sambands íslenskra sveitarfélaga, Náttúrufræðistofnunar Íslands og Háskóla Íslands.

Hæstv. forseti. Eins og ég sagði áður er mikil deigla í nýtingu náttúrunnar og í náttúru- og umhverfisvernd á Íslandi. Því er mikilvægt að fara yfir þessi mál á þessum tímapunkti, m.a. vegna skuldbindinga í loftslagsmálum og breyttrar landnýtingar. Að lokum legg ég til að þessi tillaga gangi til umfjöllunar í umhverfis- og samgöngunefnd.