mótun stefnu sem eflir fólk af erlendum uppruna til þátttöku í íslensku samfélagi.

Virðulegur forseti. Ég mæli fyrir þingsályktunartillögu um mótun stefnu sem eflir fólk af erlendum uppruna til þátttöku í íslensku samfélagi. Flutningsmenn eru auk þess sem hér stendur þingmennirnir Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Ágúst Ólafur Ágústsson, Guðmundur Andri Thorsson, Helga Vala Helgadóttir, Logi Einarsson og Oddný G. Harðardóttir.

Tillagan er svohljóðandi:

Alþingi ályktar að fela félags- og jafnréttismálaráðherra í samvinnu við mennta- og menningarmálaráðherra, heilbrigðisráðherra og dómsmálaráðherra að móta stefnu fyrir einstaklinga og fjölskyldur af erlendum uppruna sem hafi það að markmiði að auka gagnkvæman skilning og þátttöku á öllum sviðum samfélagsins. Sérstök áhersla verði lögð á félagsleg réttindi, heilbrigðisþjónustu, menntun og atvinnuþátttöku þannig að á Íslandi verði fjölmenningarsamfélag þar sem grundvallarstefin eru jafnrétti, réttlæti og virðing fyrir lífi án mismununar. Ráðherra kynni stefnuna fyrir Alþingi í upphafi 150. löggjafarþings.

Í greinargerð með tillögunni eru reifaðar helstu ástæður þess að stefnumótun í þessum málaflokki er lögð fram. Um nýliðin áramót voru tæplega 45.000 innflytjendur skráðir á Íslandi frá nær 170 löndum en voru fyrir ári um 36.000. Þeim hefur fjölgað frá árinu 2012 úr því að vera 8% mannfjöldans upp í 12,6%. Engin ástæða er til að ætla annað en að sama þróun haldi áfram, enda er því svo farið á heimsvísu.

Annarri kynslóð innflytjenda fjölgaði einnig á milli ára og þeir eru nú tæplega 4.900. Samanlagt eru fyrsta og önnur kynslóð innflytjenda um 13,9% af mannfjöldanum á Íslandi og það hlutfall hefur aldrei verið hærra.

En hver er innflytjandi? Innflytjandi er sá einstaklingum skilgreindur sem er fæddur erlendis og á foreldra sem einnig eru fæddir erlendis svo og báðir afar viðkomandi og ömmur. Önnur kynslóð innflytjenda eru svo einstaklingar sem fæddir eru á Íslandi og eiga foreldra sem báðir eru innflytjendur.

Virðulegur forseti. Fólksflutningar á milli landa eru í senn eitt helsta tækifæri og ein veigamesta áskorun alþjóðasamfélagsins. Um 250 milljónir manna eru á faraldsfæti um heimsbyggðina utan síns heimalands, hafa aldrei verið fleiri og þeim mun samkvæmt spám heldur fjölga en hitt. Samkvæmt skilgreiningu Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóðanna flytja langflestir innflytjenda, um 90%, búferlum að eigin ósk. Ástæðan er alla jafna fjárhagsleg, þ.e. að í heimalandinu er vinna við hæfi ekki í boði eða um almennan atvinnubrest er að ræða. Þau 10% sem eftir standa eru flóttamenn og hælisleitendur sem flýja til annars lands undan ofsóknum, hótunum og/eða átökum. Áætlað er að um helmingur innflytjenda á heimsvísu flytjist frá löndum sem teljast þróunarlönd og til landa sem skilgreind eru sem þróuð ríki eða iðnríki.

Meiri hluti innflytjenda hefur lokið skólagöngu af einhverju tagi áður en sest er að á nýjum stað. Um 35% innflytjenda á heimsvísu hafa lokið háskólamenntun eða sérhæfðri fagmenntun. Það er hins vegar vel þekkt á heimsvísu að menntun fæst seint og illa viðurkennd og metin í móttökulandi og það á við um Ísland eins og önnur lönd.

Virðulegur forseti. Afstaða Íslendinga til búferlaflutninga á milli landa ætti að vera jákvæð í ljósi eigin sögu og flutninga, bæði á fyrri tíð og á allra síðustu árum. Reynsla innflytjenda um allan heim er hins vegar sú að þeir mæta oftar en ekki fyrirstöðu í einhverri mynd í sínu nýja samfélagi. Þetta staðfestir m.a. skýrsla Fjölmenningarseturs og Mannréttindaskrifstofu Íslands frá árinu 2014.

Mikið er rætt og ritað um þessar mundir um hlutskipti og aðlögun innflytjenda í heiminum. Rauði þráðurinn í umræðunni um aðlögun er ávallt sá sami og er einkum þríþættur, í fyrsta lagi að viðhorf heimamanna ráði úrslitum, í öðru lagi að mikilvægt sé að fram fari uppbyggileg samfélagsumræða sem leidd er af stjórnvöldum og í þriðja lagi að hnitmiðaðir og vel skilgreindir langtímaferlar séu virkir, þ.e. að til sé stefna og stefnumótun sé í gangi.

Þessi atriði eru talin mikilvægur lykill að því að innflytjendur fái greiðan aðgang að öllum þáttum samfélagsins. Með vandaðri móttöku er stuðlað að jákvæðari afstöðu allra þeirra sem að málum koma, hvort sem í hlut á menntakerfið, vinnumarkaðurinn, húsnæðiskerfið, heilbrigðisþjónusta, íþrótta- og æskulýðsstarf eða aðrir mikilvægir samfélagspóstar.

Virðulegur forseti. Ísland er nú statt í innflytjendamálum þar sem mörg nálæg lönd voru fyrir mörgum árum eða áratugum. Auðvelt ætti því að vera að draga lærdóm af reynslu og uppbyggilegri þróun á ýmsum sviðum þessa málaflokks hjá öðrum þjóðum sem hafa náð býsna góðum árangri.

Á Norðurlöndum er að finna samkeppnishæfustu samfélög í heimi með jafnrétti, velferð og samfélagslega ábyrgð í fyrirrúmi. Ríki Norðurlanda hafa lengst af einnig verið í fararbroddi í þessum málum með greinargóða og vel skilgreinda stefnu í málefnum innflytjenda. Bætt staða innflytjenda á Íslandi og stefnumótun á þessu sviði er réttlætismál en líka mikilvægur þáttur í uppbyggingu fjölmenningarlegs samfélags sem eflir mannauð, eykur fjölbreytni og hagsæld. Jöfnuður, velferð og virk þátttaka allra eru aðalsmerki farsællar samfélagsgerðar og forsenda þess að samkeppnishæft og heilbrigt atvinnulíf þrífist til langframa.

Ábendingar eru um að ójöfnuður á Íslandi sé staðreynd og hafi jafnvel verið að aukast og að nauðsynleg skref til mótvægis hafi ekki verið stigin. Stækkandi hópar fólks taka ekki nægilega virkan þátt í samfélaginu þótt möguleikarnir séu fyrir hendi og þjóðfélagið þurfi raunar á kröftum þeirra að halda. Í þessum hópi eiga innflytjendur sína fulltrúa. Í því sambandi má nefna niðurstöður úr rannsóknum MIRRU, Miðstöðvar innflytjendarannsókna, Reykjavíkurakademíunnar og fyrrgreindrar skýrslu Fjölmenningarseturs og Mannréttindaskrifstofu Íslands.

Efla þarf skilning og umræðu um hvað felist í hugtakinu fjölmenningarlegt samfélag. Hinn viðtekni og almenni skilningur og það sem við höldum á lofti byggist á þeirri sýn að aðfluttir Íslendingar og afkomendur þeirra skuli eiga ríkan þátt í mótun réttláts samfélags.

Virðulegur forseti. Raunveruleg viðurkenning á mikilvægi innflytjenda er meginstef í aðlögunaráætlun í málefnum innflytjenda. Alþingi samþykkti haustið 2016 þingsályktunartillögu um framkvæmdaáætlun í málefnum innflytjenda fyrir árin 2016–2019. Áætlunin byggir á fimm skilgreindum þáttum eða stoðum. Félagsmálaráðherra svaraði skriflegri fyrirspurn þess sem hér stendur fyrir nær 11 mánuðum og kvað tveimur þáttum áætlunarinnar lokið, þeim sem lúta að rannsókn á stöðu og líðan flóttafólks og öðrum sem snýr að bættu eftirliti með vinnustöðum. Óljóst er hins vegar með vinnu við þá þrjá mikilvægu þætti sem eftir standa, þ.e. samfélag, fjölskyldu og menntun.

Í svari ráðherra um það hvernig eyrnamerkt fé til áætlunarinnar hefði nýst kom fram að samtals hefði á tímabilinu verið gert ráð fyrir 201 millj. kr. til verkefnisins. Af þeirri upphæð hefði 36,6 milljónum verið ráðstafað í þau verkefni sem ýmist væri lokið eða unnið að. Mest af fénu liggur því enn óhreyft í skúffu ráðherra ef marka má þetta svar.

Það er knýjandi nauðsyn að verkefni samkvæmt framkvæmdaáætluninni verði að raunverulegum og varanlegum viðfangsefnum, hluti af langtímastefnu. Mikilvægt er að bæta stofnanaumgjörð innflytjendamála með endurskoðun hlutverks Útlendingastofnunar, styrkja Fjölmenningarsetur, þá stofnun sem á að vera stjórnvöldum til halds og trausts varðandi aðlögun innflytjenda að íslensku samfélagi, ásamt því að efla verulega Þróunarsjóð innflytjendamála svo að hlúa megi að verkefnum í málaflokknum. Verkefnin eru mörg og fljótt koma í hugann atriði eins og menntun, atvinnu-, félags- og velferðarmál.

Virðulegur forseti. Menntun er trygging virkrar þátttöku innflytjenda í samfélaginu. Það gildir jafnt um fullorðna sem börn af erlendum uppruna. Virkt tvítyngi tryggir kunnáttu í íslensku og stuðningur við móðurmál barna er lykill að farsæld barna og ungmenna í skóla-, frístunda- og félagsstarfi, að skilja samfélagið og taka fullan þátt í því. Sömuleiðis þarf að sýna uppruna og reynsluheimi barna og ungmenna virðingu í verki.

Börn fólks af erlendum uppruna sækja síður um nám í framhaldsskóla og af þeim fámenna hópi útskrifast enn lægra hlutfall en meðal ungmenna sem eiga íslensku að móðurmáli. Þetta er mikið áhyggjuefni og þarf að skoða með tilliti til þess hvernig grunnskóli og framhaldsskóli koma til móts við námslegar þarfir ungmenna. Aðgerðir til að efla menntun fólks af ólíkum uppruna eru lykillinn að farsælli samþættingu í samfélagi sem vill kenna sig við fjölmenningu þar sem viðurkennt er að íbúar hafi margvíslegan bakgrunn og að eitt og hið sama henti ekki öllum. Margir innflytjendur hafa menntun, reynslu og kunnáttu sem ekki er viðurkennd. Fara þarf í átaksverkefni til að finna leiðir til að meta menntun allra innflytjenda að verðleikum. Þetta má t.d. gera með útgáfu starfshæfnisvottorða til þeirra sem farið hafa í raunfærnimat. Forsendan er vitaskuld að raunfærnimat sé aðgengilegt fyrir innflytjendur og leggja þarf áherslu á að íslenskunám sé valkostur á vinnutíma.

Virðulegur forseti. Atvinnustefna í landinu þarf að kveða á um að virkja skuli mannauð landsins og þar skiptir framlag innflytjenda miklu máli. Tryggja þarf að Ísland sé áhugaverður staður fyrir útlendinga til að koma og vinna í fjölbreytilegum starfsgreinum og þurfa allar aðgerðir í atvinnumálum að taka mið af því.

Atvinnuleysi meðal innflytjenda er hærra en hjá öðrum hópum og ekki er sama fylgni milli menntunar og atvinnuleysis og hjá öðrum Íslendingum sem er mikið umhugsunarefni. Niðurstöður af þessu tagi endurspeglast m.a. í tölfræðiskýrslu Fjölmenningarseturs frá árinu 2016 þar sem atvinnuleysi meðal innflytjenda var skoðað í kjölfar hrunsins. Þetta er jafnframt staðfest í ársskýrslu Vinnumálastofnunar 2017 þar sem segir að miðað við upplýsingar um fjölda starfandi erlendra ríkisborgara með lögheimili á Íslandi megi áætla atvinnuleysi erlendra ríkisborgara um 3,9%. Það sé töluvert meira atvinnuleysi en meðaltalið fyrir landsmenn alla sem var 2,2% á þessum tíma. Hlutfall útlendinga á atvinnuleysisskrá fari líka hækkandi milli ára, útlendingar voru 26% atvinnulausra á árinu 2017, voru um 21% á árinu 2016 en færri árin þar á undan.

Virkniaðgerðir síðustu missera hafa ekki nýst innflytjendum nægjanlega vel. Við því þurfa stjórnvöld að bregðast með sértækum og einstaklingsmiðuðum aðgerðum, t.d. ráðgjöf á tungumáli atvinnuleitenda og formlegri viðurkenningu á raunverulegri færni.

Mikilvægt er að starfandi innflytjendur séu hluti af hinum formlega vinnumarkaði til að tryggja viðurkenningu á námi og reynslu þeirra, sem og réttindum, en á þessu eru nokkrar brotalamir. Efla þarf fræðslu bæði atvinnurekenda og innflytjenda. Styrkja þarf til muna innviði og skilgreint hlutverk eftirlitsstofnana. Innflytjendur eiga að ganga að því vísu að opinberir aðilar standi jafnan vörð um réttindi þeirra og um réttindi íslenskra starfsmanna.

Virðulegur forseti. Velferðarmálin eru samofin fjölmörgum samfélagsþáttum. Eitt mikilvægasta og flóknasta verkefni samfélagsins er að vinna gegn fordómum með upplýstri umræðu. Þekking og skilningur er farsælasta leiðin til að uppræta fordóma og því er mikilvægt að sem flestir fái tækifæri til að kynnast innflytjendum af eigin raun. Slík viðkynning opnar samhliða dyrnar að íslensku samfélagi fyrir innflytjendur og börn þeirra. Skóla- og frístundastarf án aðgreiningar, vinnumarkaður sem einkennist af víðsýni og fordómaleysi og velferðarkerfi fyrir alla eru lykilatriði í þessu sambandi. Margir innflytjendur nýta ekki þjónustu sem þeim stendur til boða vegna skorts á upplýsingum á tungumáli viðkomandi eða vegna þess að þjónustan er eingöngu í boði á íslensku. Þetta staðfesta fréttir síðustu daga um að upplýsingar á opinberum heimasíðum og vefsvæðum stjórnsýslustofnana séu oftar en ekki bara á íslensku. Fólk sem veitir innflytjendum ráðgjöf segir að þetta geri útlendingum erfitt um vik að setjast að á Íslandi og aðlagast samfélaginu. Þetta er eitt dæmi um skeytingarleysi stjórnvalda gagnvart hagsmunum innflytjenda.

Eitt af hlutverkum Fjölmenningarseturs er að koma slíkum upplýsingum á framfæri. Þar er þekking og reynsla fyrir hendi en stofnunin er hins vegar fjárhagslega vanbúin. Tryggja þarf jafnt aðgengi og upplýsingar um opinbera þjónustu á vegum ríkisins eins og heilbrigðis- og tryggingaþjónustu, og sveitarfélaga, eins og skóla- og frístundastarf. Túlkaþjónusta er þar mikilvægur þáttur.

Virðulegur forseti. Niðurstöður kosninga í mörgum Evrópuríkjum síðustu misserin gefa til kynna að uppgangur og útbreiðsla öfgaafla sem ala á þjóðernishyggju og andúð á útlendingum og fjölmenningu sé staðreynd. Hér á landi hafa slík sjónarmið einnig fengið hljómgrunn og jafnvel mátt heyra daufan enduróm þess í þingsal. Í mörgum ríkjum hafa flokkar sem tala fyrir útlendingaandúð komist í áhrifamiklar stöður, á þing og í sveitarstjórnir, og í sumum ríkjum hafa fulltrúar þeirra jafnvel komist í forsetastól.

Ísland á að vera í forystu þegar kemur að því að takast á við þessa þróun og byggja á sterkum grunngildum réttlætis.

Virðulegur forseti. Ég hef farið nokkrum orðum um þingsályktunartillögu þessa um mótun stefnu sem eflir fólk af erlendum uppruna til þátttöku í íslensku samfélagi. Að gefa málefnum innflytjenda aukinn gaum, bæði tíma og fjármuni, er ekki valkostur heldur löngu tímabær nauðsyn. Það er fjárfesting í þeim sem erfa munu landið. (Forseti hringir.) Margir þeirra teljast til Íslendinga framtíðarinnar og leggja þegar mikilvægt lóð á vogarskálar, bæði í atvinnulífi og til þekkingargeirans. Eigum við ekki að fara að dæmi Kanadamanna og gera það að samfélagssáttmála að vera þjóðin sem veit og skilur hvað innflytjendur skipta miklu máli? Til þess að svo megi verða þurfum við að vakna af værum blundi.