húsnæðismál.

Herra forseti. Ég mæli fyrir nefndaráliti frá 1. minni hluta velferðarnefndar um frumvarp til laga um breytingu á lögum um húsnæðismál er varðar hlutdeildarlán. Fyrsti minni hluti velferðarnefndar fagnar hverju því skrefi sem ríkisstjórnin tekur í átt að heilbrigðari húsnæðismarkaði, enda mikið lýðheilsu- og framfaramál að auka húsnæðisöryggi landsmanna. Þá fagnar 1. minni hluti því að bæði sé horft til þeirra sem eru að kaupa fyrstu íbúð sína og þeirra sem misstu húsnæði sitt í kjölfar bankahrunsins og hafa ekki átt húsnæði undanfarin fimm ár. Fyrsti minni hluti bendir þó á að síðarnefndi hópurinn kann að eiga erfitt með að standast greiðslumat vegna lánshæfis og hvetur stjórnvöld til að leita ráða til að liðka til fyrir þeim hópi sem hefur ráð á að kaupa fasteign en hefur ekki lánshæfi vegna fyrri sögu. — Þetta skiptir máli, sér í lagi þegar byggja á úrræði utan um ákveðinn hóp en þarna verður klárlega risastór þröskuldur.

Það veldur óneitanlega vonbrigðum hvað frumvarpið kom seint inn í þingið enda var fyrirséð að ekki gæfist nægur tími til að vanda til verka eins og mikilvægt er í jafnviðamiklum málum. Frumvarpið er liður í samningi ríkisstjórnar og vinnumarkaðar, svokölluðum lífskjarasamningi sem gerður var á almennum vinnumarkaði vorið 2019, eða liðlega ári fyrir framlagningu málsins, og því hefði farið betur á því ef ráðherra hefði gefið þinginu tíma til að vinna faglega að málinu eftir að mælt var fyrir því um miðjan júní í sumar, í miðju Covid-fári. Inngrip og stýring stjórnvalda á húsnæðismarkaði getur haft afdrifaríkar afleiðingar í för með sér, bæði til góðs og ills. Skemmst er að minnast áhrifa 90% húsnæðislána á markaðinn þegar húsnæðisverð rauk upp og skildi hina tekju- og efnaminnstu eftir í fullkominni óvissu varðandi sitt húsnæði. Sporin hræða og því þarf að taka allar ákvarðanir er varða íhlutun stjórnvalda á húsnæðismarkaði með yfirsýn og varkárni en á það virðist skorta í þessu mikilvæga máli.

Frumvarpið hefur sætt töluverðri gagnrýni. Útfærslur í því þykja ómarkvissar á köflum og of mikið vald til útfærslu á þessu úrræði er fært til ráðherra með reglugerðarheimildum. Fjöldi umsagnaraðila benti á hversu óheppileg hin víðtæka heimild ráðherra væri með tilliti til stöðugleika í ríkisfjármálum, áhrifa á húsnæðismarkað og fyrirsjáanleika og gagnsæis í úthlutunarreglum. Meiri hlutinn leggur þó ekki til úrbætur á þessum atriðum nema að litlu leyti. Reynsla af sambærilegu úrræði á Englandi og í Skotlandi sýnir að aukið flækjustig dregur verulega úr virkni úrræðisins.

Og hvernig var því svarað af meiri hlutanum? Jú, meiri hluti velferðarnefndar ákvað að flækja úrræðið enn meira með styttingu lánstíma hlutdeildarlána úr 25 árum í tíu ár og bæta inn í það heimildarákvæði til Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar um framlengingu þrisvar sinnum til fimm ára. Svo leyfir framsögumaður málsins í nefndinni, hv. þm. Halla Signý Kristjánsdóttir, sér að halda því fram hér í pontu að um sé að ræða lán til 25 ára. Svo er ekki. Það er búið að stytta lánstíma hlutdeildarlána úr 25 árum í tíu. Svo þarft þú að mæta og sækja um að nýju. Það kemur fram í breytingartillögu. Þessi lánsheimild, sem Húsnæðis- og mannvirkjastofnun er fengin í hendur, stendur þarna, en heimildin til handa húseiganda og þeim sem vonast til að fá að halda láninu áfram fæst að undangenginni umsókn, greiðslumati og ráðgjöf stofnunarinnar sem óneitanlega leggur meira á stofnunina og lántakendur. Þá er því ósvarað af hálfu meiri hlutans hvað gerist ef stofnunin veitir umsækjanda ekki heimild til áframhaldandi veru inni í kerfinu, t.d. ef umsækjandi stenst ekki greiðslumat eða vegna annarra aðstæðna. Beri að greiða lánið upp við þær aðstæður kann húseigandinn að missa húsnæðið sitt, að falla við greiðslumat vegna nauðsynlegrar endurfjármögnunar og er því ósvarað til hvaða ráða þeir umsækjendur eigi að grípa annarra en að selja húsnæðið ofan af sér og fjölskyldu sinni og fara aftur á leigumarkað með tilheyrandi óvissu. Það er óskiljanlegt á þessum tímapunkti, þegar um annað var samið, að búa til svona óvissu og svona flækjustig í þetta annars góða mál. Við erum búin að tala um þetta í fjölda ára. Samfylkingin lagði m.a. til þingsályktunartillögu sem fól í sér svokölluð startlán einmitt fyrir hóp þeirra sem eru að kaupa sína fyrstu íbúð. Einhverra hluta vegna virðist hafa myndast slík togstreita milli stjórnarflokkanna að það varð að stytta þetta og búa til flækjustig sem mun óneitanlega hafa mikla óvissu í för með sér.

Fram kom í vinnu nefndarinnar að raunveruleg þörf á úrræðinu á þessum tímapunkti hefði ekki verið kortlögð og ekki heldur hvar á landinu þörfin væri. Þá var ekki heldur ráðist í slíka könnun við undirbúning breytingartillagna meiri hlutans varðandi skilyrði frumvarpsins. Fyrir liggur að aðgerðir sem þegar hefur verið ráðist í til að efla húsnæðismarkaðinn víða um land hafa að mörgu leyti tekist ágætlega og því ekki á hreinu hver raunþörfin er á höfuðborgarsvæðinu, á vaxtarsvæðum á landsbyggðinni og á hinum köldu svæðum. Slíka rannsókn verður að gera þegar stjórnvöld ákveða að veita a.m.k. 40 milljarða kr. inn á húsnæðismarkaðinn á næstu tíu árum. Meiri hlutinn tók að auki þá ákvörðun að skilyrða 20% hlut úrræðisins við landsbyggðina og að auki ákvað meiri hlutinn þvert á ráðleggingar Seðlabankans að heimila nýtingu eldra húsnæðis utan höfuðborgarsvæðis. Samkvæmt skýrslu Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar um íbúðaþörf frá árinu 2019 er íbúðaþörf utan höfuðborgarsvæðisins að hámarki 890 íbúðir og að lágmarki 730. Það eru tölur sem hægt er að fá frá Húsnæðis- og mannvirkjastofnun vegna þess að sú stofnun sem og sveitarfélögin kortleggja þörfina.

Umsögn Seðlabanka Íslands vegna málsins var jákvæð. Þó var skýrt tekið fram, bæði í fyrri og seinni umsögninni og í máli gesta, fulltrúa Seðlabankans sem komu fyrir hv. velferðarnefnd, að jákvæð umsögn bankans lyti að því skilyrði að úrræðið yrði ekki útvíkkað frá því sem kynnt var í frumvarpinu. Meiri hlutinn lagði til breytingar á frumvarpinu sem unnar voru í sumar og var óskað eftir umsögnum við þær breytingartillögur. Fæstar gáfu tilefni til breytinga á fyrra mati Seðlabankans en þó vakti bankinn athygli á því að óljóst væri hvað fælist í seinni málslið e-liðar breytingartillögunnar, þar sem lögð er til breyting á 7. mgr. a-liðar 2. gr., og spurði hvort hugsunin væri sú að ráðherra fengi heimild til að setja reglur í því skyni að auka úthlutun hlutdeildarlána án lagabreytingar. Þarna erum við að tala um svokallaðan varasjóð, þar sem leggja á heilan milljarð í viðbót í einhvern óskilgreindan varasjóð sem hvergi er minnst á í frumvarpinu sjálfu eða í lagaákvæðum. Þetta er bara nokkurs konar neðanmálsgrein í greinargerð með frumvarpinu. Fyrsti minni hluti bendir á að í greinargerð segir að gert sé ráð fyrir því að lagður verði 1 milljarður kr. á ári í varasjóð til að girða fyrir þörf fyrir viðbótarframlög í framtíðinni til að taka mið af breytingum á kostnaði ríkissjóðs við úrræðið, sem geti breyst eftir þróun húsnæðisverðs. Fyrsti minni hluti bendir á að samkvæmt frumvarpinu takmarkast lánveitingar við fjárlög hverju sinni en ekki hefur verið skýrt hvort heimilt verði að sækja fjármagn í varasjóðinn innan fjárlagaárs eða hvort nýting hans verði háð ákvörðun Alþingis. Þó er rétt að árétta að talað er um að nauðsynlegt sé að hafa þennan 1 milljarð í varasjóð til að girða fyrir þörf fyrir viðbótarframlög í framtíðinni, sem þýðir að ráðherra fær þarna 1 milljarð í varasjóð til að þurfa ekki að vera að púkka upp á fjárveitingavaldið á Alþingi hugnist honum að auka við framlag í þetta úrræði. Gott og vel. Ef auka á við framlagið umfram þessa 4 milljarða þá er jákvæð umsögn Seðlabanka Íslands fallin. Þá er vert að benda á það sem kom fram hér áðan, í andsvörum við framsögumann málsins í nefndinni, að í umsögn Seðlabanka Íslands komi ekkert fram um það hvernig varasjóðurinn verði ávaxtaður. Seðlabankinn spyr sérstaklega út í það en fær engin svör.

Meiri hlutinn leggur annars vegar til að leitað verði umsagnar fjármálastöðugleikanefndar Seðlabankans við endurskoðun fjárheimilda til hlutdeildarlána við endurskoðun fjárveitinga til lánaflokksins og hins vegar að leitað verði umsagnar þess ráðherra sem fer með fjárreiður ríkisins um reglugerð um hlutdeildarlán og breytingar á henni. Óskað var eftir umsögnum fjármálaráðuneytisins og Seðlabanka Íslands um drög meiri hlutans að breytingartillögum. Við afgreiðslu málsins lagði meiri hlutinn hins vegar fram breytingartillögur sem gengu enn lengra í tilslökunum á skilyrðum hlutdeildarlána en óskað hafði verið umsagnar um. Við þær breytingartillögur var ekki leitað umsagna þessara aðila, Seðlabankans eða fjármálaráðuneytisins.

Ákvörðun um ráðstöfun hlutdeildarlána til kaupa á eldri íbúðum utan höfuðborgarsvæðisins, óháð því hvort um væri að ræða vaxtarsvæði eða ekki, var t.d. rýmkuð til muna eftir að breytingartillaga meiri hlutans var send til umsagnar. Slíkt hlýtur óhjákvæmilega að hafa áhrif á húsnæðismarkað utan höfuðborgarsvæðisins, sér í lagi þar sem ekkert mat hefur farið fram, hjá meiri hlutanum eða stjórninni, á stöðu húsnæðismarkaðar og á eftirspurn eftir hagkvæmum íbúðum um landið og skorti á þeim. Þetta er bara gert svona eftir tilfinningunni. Af því að 20% íbúa búa þarna skulum við slumpa á 20% og svo skulum við leyfa eldri íbúðir þarna, en jákvæð umsögn Seðlabankans laut að því að þetta yrði óbreytt.

Það kann að vera jákvætt að heimila nýtingu eldra húsnæðis utan höfuðborgarsvæðisins, það skal alveg tekið fram, svo að tryggt sé að nýtingin verði um allt land en ekki bara á vaxtarsvæðum. Ég er ekki að segja að þetta megi ekki eða að þetta sé slæmt eða að þetta sé afleit hugmynd, ég er alls ekki að segja það. En það verður hins vegar að horfa til þess að þetta getur haft neikvæð áhrif. Það þarf að tryggja að þetta úrræði, sem á að vera til stuðnings húsnæðismarkaði, komi ekki niður á húsnæðisverði á köldum svæðum. Verði framboð á íbúðum í þessu úrræði umfram eftirspurn getur það haft þær afleiðingar að fasteignaverð lækki enn frekar á svæðum þar sem byggingarkostnaður er ekki í neinu samræmi við markaðsverð og að fjöldamargar eignir á köldum svæðum standi tómar. Slíkt hefði alvarlegar afleiðingar til lengri tíma. Það getur ekki verið tilgangur meiri hluta að stuðla að slíku ástandi. Það er þess vegna sem þeir sem gerst þekkja íbúðamarkaðinn, eins og t.d. Samband íslenskra sveitarfélaga, leggjast eindregið gegn tillögu meiri hluta nefndarinnar um að skilyrða 20% hlut landsbyggðinni. Sambandið benti einfaldlega á að það væri langt umfram þörf.

Meiri hlutinn leggur til breytingar þess efnis að úthlutun hlutdeildarlána verði sex sinnum á ári þannig að ef eftirspurn verður umfram framboð verði komið í veg fyrir að þeir sem sæki um á fyrstu mánuðum árs fái úthlutað en aðrir ekki. Bendir 1. minni hluti á nauðsyn þess að koma í veg fyrir slíkt en veltir upp þeirri spurningu, sem er ósvarað og fékkst ekki svar við við meðferð málsins í nefndinni, hvað gera eigi ef sá hluti sem eyrnamerktur er húsnæði utan höfuðborgarsvæðisins gengur ekki út, í hverju hólfi fyrir sig, á hverju þessara sex tímabila yfir landið. Tilgreint er í nefndaráliti meiri hlutans að hann eigi þá að renna til verkefna á höfuðborgarsvæðinu en óleyst er hvenær slíkt á að gerast. Og hvað gerir þetta þá fyrir verkefnin á höfuðborgarsvæðinu? Ef íbúðir eru komnar á almennan markað og svo allt í einu koma inn peningar og við erum ekki að tala um neina smápeninga, við erum að tala um 800 millj. kr, í lok árs, hvað þá? Ég vil endurtaka það sem ég sagði hér í upphafi. Úrræðið um hlutdeildarlán er gríðarlega mikilvægt og jákvætt skref. Við skulum taka fagnandi hverju einasta skrefi sem þokast áfram hjá þessari ríkisstjórn í átt að því að skapa öryggi fyrir landsmenn af því að nóg er af hinu, að skapa endalaust óöryggi. Það er alveg ótækt þegar verið er að hrófla við málum eða gera þau svo vanbúin að þau halda áfram að skapa óvissu hjá landsmönnum.

Af þessum sökum vil ég eindregið hvetja ráðherra ríkisstjórnarinnar sem og stjórnarþingmenn sem sitja í fastanefndum Alþingis til að stuðla að vandaðri lagasetningu í hvívetna. Sá tímaskortur sem okkur er boðið upp á í þinginu leiðir til óvandaðrar lagasetningar, bæði við gerð frumvarpa ráðherra og við vinnslu þeirra á Alþingi. Þetta getur haft í för með sér mikið tjón fyrir íbúa landsins og stofnanir. Húsnæði er sú fjárfesting sem er langsamlega viðamest á lífsleiðinni. Margir fara einu sinni í þann leiðangur. Það má ekki kasta til höndum.

Þá get ég ekki látið hjá líða að minnast á það skilyrði að lán á fyrsta veðrétti sé til 25 ára og eigi það að vera lengra verði það að vera óverðtryggt. Mér finnst meiri hluti hv. velferðarnefndar skauta aðeins fram hjá þeim varnaðarorðum sem birst hafa að undanförnu, bæði frá varaseðlabankastjóra en líka frá aðalhagfræðingi Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar. En þau hafa bæði komið fram í fjölmiðlum undanfarið og í raun varað fólk við að taka óverðtryggð lán á þessum tímum af því að vextir séu svo lágir að fyrirséð sé að greiðslubyrði muni rjúka upp vegna ástandsins. Þegar um er að ræða slíkar þungavigtarumsagnir eins og frá varaseðlabankastjóra sem og aðalhagfræðingi Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar þá er spurning hvort ekki sé gott að staldra aðeins við og hlusta og þó ekki væri nema að skoða hvort rétt væri að breyta til eða velta því fyrir sér hvort eitthvað annað eigi að gilda þarna. Hvers vegna skyldum við vilja að þeir einir sem hafa lægstu tekjurnar, lægstu innkomuna, verstu eignastöðuna, verði að taka óverðtryggð lán til lengri tíma en 25 ára? Hvers vegna bara sá hópur?

Það eru ýmsar spurningar sem vakna en að lokum segi ég: Samfylkingin mun styðja við málið. Samfylkingin mun styðja við það að við gerum allt sem við getum til að aðstoða íbúa landsins við að festa kaup á húsnæði og komast í meira öryggi en ég vildi að við hefðum náð að vanda betur til verka.