neytendalán o.fl.
Virðulegi forseti. Með frumvarpi þessu er lagt til að breytingar verði gerðar á lögum um neytendalán, nr. 33/2013, lögum um fasteignalán til neytenda, nr. 118/2016, lögum um ábyrgðarmenn, nr. 32/2009, og lögum um neytendasamninga, nr. 16/2016. Annars vegar lúta þær að hlutlægari bótaskyldu vegna brota gegn lögum á sviði neytendaréttar og hins vegar lúta þær að því að tryggja að neytendur verði ekki bundnir af óréttmætum samningsskilmálum með því að kveða á um að slíkir skilmálar séu óskuldbindandi en viðkomandi samningur skuli þó að öðru leyti standa óbreyttur. Meðflutningsmenn mínir eru Eyjólfur Ármannsson, Guðmundur Ingi Kristinsson, Inga Sæland, Jakob Frímann Magnússon og Tómas A. Tómasson.
Markmið frumvarps þessa er að efla réttarvernd neytenda á íslenskum fjármálamarkaði og samræma hana þeim viðmiðum sem hafa mótast í réttarframkvæmd á sviði Evrópuréttar, einkum með hliðsjón af lögskýringargögnum að baki fyrrnefndum lögum, tilskipun Evrópusambandsins um óréttmæta skilmála í neytendasamningum, tveimur ráðgefandi álitum EFTA-dómstólsins um þetta efni og margítrekaðri dómaframkvæmd Evrópudómstólsins. Frumvarpinu er ætlað að skjóta styrkari stoðum undir þá meginreglu að neytendur skuli ekki vera bundnir af óréttmætum skilmálum. Þar sem sú meginregla hefur ekki enn komið til nægilega skilvirkrar framkvæmdar hér á landi er nauðsynlegt að kveða á um þessi réttindi neytenda með skýrari hætti en hingað til hefur verið gert. Það gefur augaleið að neytendur bera hvorki sömu ábyrgð né skyldur og fjármálafyrirtæki við gerð samninga enda ekki hægt að ætlast til þess að þeir hafi þekkingu til þess, auk þess sem neytendur eiga að geta treyst því að fjármálastofnanir standi rétt að málum. Ábyrgðin er því öll þeirra megin.
Hér verður fyrst fjallað um hlutlæga bótaskyldu. Til að útskýra hlutlæga bótaskyldu, sem er það sem verið er að ræða um í frumvarpinu, þarf að skoða aðeins grunnreglu skaðabótaréttar. Almennt gildir sú regla að sýna þurfi fram á saknæma háttsemi tjónvalds svo að tjón fáist bætt. Takist ekki að sýna fram á það eru tjón jafnvel óbætt og tjónþoli situr einn uppi með skaðann. Það er hætt við að tjónþolar, t.d. í umferðaróhöppum, ættu erfitt með að sætta sig við þennan skilning væri hann lagður til grundvallar þar. Hlutlæg ábyrgð felur það aftur á móti í sér að þó að ekki hafi verið sýnt fram á saknæma háttsemi sé skaði tjónþola engu að síður bættur af þeim sem olli honum. Ákvæðin um hlutlæga ábyrgð eiga sér fyrirmynd í lögum um skaðsemisábyrgð og lögum um sjúklingatryggingu, svo að dæmi séu tekin. Ákvæði um hlutlæga ábyrgð eiga sér þannig fyrirmynd víða og ættu hvergi betur við en í viðskiptum neytenda við seljendur vöru og þjónustu þar sem aðstöðumunur milli aðila er oft gríðarlegur.
Núverandi ákvæði laganna um bótaskyldu bæta í raun litlu við þau réttindi sem annars myndi leiða af hinum almennu reglum skaðabótaréttar en með þessu frumvarpi er verið að skerpa enn frekar á þeim. Tjón er tjón hvers eðlis sem það er og hver sem hugsun tjónvalds var þegar hann olli tjóninu. Það er því í hæsta máta óeðlilegt að tjónþoli sitji uppi með skaða sem tjónvaldur olli einfaldlega af því að ekki er hægt að sanna saknæma háttsemi, ekki síst ef sérfræðiábyrgð hvílir á tjónvaldi eða augljós aðstöðumunur er á milli aðila. Með því að kveða á um hlutlæga ábyrgð vegna brota gegn lögunum er gengið út frá því að skilyrði bótaréttar um ólögmæta háttsemi séu þá þegar uppfyllt án þess að sýna þurfi fram á saknæma háttsemi að öðru leyti og er þannig stefnt að því að skýra réttarstöðu neytenda svo að þeir eigi auðveldara með að fá tjón sitt bætt.
Næst verður vikið að ógildingu ólöglegra samningsskilmála. Ákvæðin um ógildi samninga og samningsskilmála sem brjóta í bága við lögin eiga sér fyrirmynd í samkeppnislögum, í lögum um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga en síðarnefnda ákvæðið var liður í innleiðingu á tilskipun ESB um óréttmæta skilmála í neytendasamningum. Með þeim ákvæðum er lagt til að skýrt verði áréttað að samningur og samningsskilmálar sem brjóta í bága við ákvæði laga á sviði neytendaréttar séu ógildir og að kröfu neytanda skuli samningur gilda áfram án ógildra skilmála. Ákvæðin sækja sér m.a. fyrirmynd í 33. gr. samkeppnislaga og 36. gr. c í lögum um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, en síðarnefnda ákvæðið var liður í innleiðingu á tilskipun Evrópusambandsins um óréttmæta skilmála í neytendasamningum.
Svipuð ákvæði voru í 14. gr. laga um neytendalán, nr. 121/1994, sem giltu einnig um fasteignalán til neytenda frá 11. janúar 2001 þar sem kom fram að óheimilt væri að innheimta lánskostnað sem ekki hefði verið upplýst um við lántöku í samræmi við ákvæði laganna. Ekkert slíkt ákvæði er hins vegar í núgildandi lögum um lán til neytenda en að fenginni reynslu er ríkt tilefni til að árétta reglur um ógilda skilmála sérstaklega í þeim lögum. Einnig er tekið fram í ákvæðunum að samningur skuli að kröfu neytanda gilda að öðru leyti án breytinga verði hann á annað borð efndur án ógildra skilmála. Þessi áskilnaður er sá sami og í samningalögum, nr. 7/1936, með breytingum samkvæmt lögum nr. 14/1995, sem voru liður í innleiðingu á tilskipun Evrópusambandsins um óréttmæta skilmála í neytendasamningum. Að fenginni reynslu er ríkt tilefni til að árétta að þetta eigi einnig við um samninga um neytendalán. Það styðst einnig við niðurstöðu EFTA-dómstólsins þar sem segir, með leyfi forseta:
„1. mgr. 6. gr. tilskipunar 93/13/EBE verður að túlka með þeim hætti að í þeim tilvikum þar sem landsdómstóll kemst að þeirri niðurstöðu að tiltekinn samningsskilmáli sé óréttmætur samkvæmt tilskipuninni beri þeim dómstól að tryggja að slíkur skilmáli sé óskuldbindandi fyrir neytandann að því gefnu að samningurinn geti haldið gildi sínu að öðru leyti án hins óréttmæta skilmála að því marki sem reglur landsréttar leyfa.“
Enn fremur má vísa til dóms Evrópudómstólsins, t.d. í máli C-618/10 og fleirum þar sem komist var að eftirfarandi niðurstöðu, með leyfi forseta:
„Túlka ber 1. mgr. 6. gr. tilskipunar 93/13/EBE þannig að hún útiloki lagasetningu aðildarríkis … sem heimilar innlendum dómstól, ef hann kemst að þeirri niðurstöðu að ósanngjarn skilmáli í samningi milli seljanda eða veitanda og neytanda sé ógildur, að breyta þeim samningi með því að endurskoða efni skilmálans.“
Svipuð ákvæði má finna í 14. gr. laga um neytendalán frá 1994 sem giltu einnig um fasteignalán til neytenda frá 11. janúar 2001 þar sem kom fram að óheimilt væri að innheimta lánskostnað sem ekki hefur verið upplýst um með lántöku í samræmi við ákvæði laganna.
Í áliti meiri hluta efnahags- og viðskiptanefndar um frumvarp til laga um neytendalán, nr. 33/2013, sem felldu brott eldri lög um neytendalán, nr. 121/1994, kemur fram að nefndin sem stóð að baki samningu frumvarpsins hafi ekki talið þörf á að taka sambærileg ákvæði upp í frumvarpið þar sem reglan væri hluti af gildandi rétti og birtist í 3. gr. laga um vexti og verðtryggingu. En raunin hefur sýnt að það er full ástæða til að kveða skýrar á um þennan rétt neytenda því að dæmin sýna að hann er einfaldlega ekki nógu skýr í gildandi löggjöf. Ítrekuð dómaframkvæmd um vanrækslu á skyldum lánveitanda samkvæmt hinum eldri lögum hefur yfirleitt ekki haft neinar afleiðingar fyrir hina brotlegu lánveitendur. Það hefur svo leitt til þess að í seinni tíð þegar reynt hefur á lögmæti skilmála samkvæmt núgildandi lögum hafi lánveitendur jafnvel borið því fyrir sig að þau hafi ekki að geyma nein ákvæði um beinar afleiðingar af brotum gegn þeim þrátt fyrir að í fyrrnefndu áliti efnahags- og viðskiptanefndar sé gert ráð fyrir að um gildandi rétt sé að ræða.
Það gefur því augaleið að það er nauðsynlegt að taka af allan vafa um gildandi rétt í slíkum tilvikum með því að kveða skýrt á um hann í lögum til að tryggja neytendum hér á landi betur þann rétt sem leiðir af hlutaðeigandi EES-reglum, enda væri það í samræmi við vilja löggjafans eins og hann kom fram í áliti efnahags- og viðskiptanefndar á sínum tíma.
Með lögum um fasteignalán til neytenda sem tóku gildi 1. apríl 2017 voru lán sem almennt eru kölluð húsnæðislán felld undan gildissviði laga um neytendalán og færð undir hin nýju sérlög um fasteignalán til neytenda. Með sama hætti og á við um önnur lán til neytenda er því með frumvarpinu lagt til að sambærileg ákvæði verði færð í þau lög um afleiðingar af brotum gegn þeim.
Jafnframt er í frumvarpi þessu lagt til að hliðstæðar breytingar verði gerðar á lögum um ábyrgðarmenn þannig að skýrt verði tekið fram að bótaskylda verði hlutlæg og ábyrgðarsamningar sem brjóti gegn ákvæðum laganna séu ógildir.
Til samræmis við fyrrnefndar tillögur er einnig lagt til í frumvarpinu að sambærileg ákvæði verði færð í lög um neytendasamninga um bótaskyldu vegna brota gegn lögunum ásamt því að samningar og skilmálar sem brjóti gegn þeim séu ógildir.
Eins og áður sagði er markmið frumvarpsins að efla réttarvernd neytenda á íslenskum fjármálamarkaði og samræma hana þeim viðmiðum sem hafa mótast í réttarframkvæmd á sviði Evrópuréttar, einkum með hliðsjón af lögskýringargögnum að baki fyrrnefndum lögum ásamt dómaframkvæmd EFTA-dómstólsins og Evrópudómstólsins. Frumvarpinu er ætlað að skjóta styrkari stoðum undir þá meginreglu að neytendur skuli ekki verða bundnir af óréttmætum skilmálum og verði þeir fyrir tjóni skuli það jafnan bætt að fullu. Þar sem sú meginregla hefur ekki enn komið til nægilega skilvirkar framkvæmdar hér á landi er nauðsynlegt að kveða á um þessi réttindi neytenda með skýrari hætti en hingað til hefur verið gert.
Þegar á hefur reynt hefur komið í ljós að það er víða pottur brotinn í neytendavernd á Íslandi. Með því sem hér er lagt fram er reynt að efla og samræma hana úrskurðum á sviði Evrópuréttar og því sem þekkist í þeim löndum sem við viljum bera okkur saman við. Ég treysti því að þingmenn veiti þessu mikilvæga máli brautargengi.
