Flm. (Matthías Á. Mathiesen):
    Herra forseti. Á þskj. 4 hef ég leyft mér ásamt sex hv. þm. Sjálfstfl. að endurflytja frv. til laga um samræmda stjórn umhverfismála.
    Eins og kunnugt er þá eru umhverfismálin og umhverfisvernd málefni sem mjög brennur á víða og hafa verið m.a. til umræðu hér á Alþingi, þ.e. því síðasta sem fram fór. Nú stendur yfir ráðstefna á vegum Norðurlandanna um umhverfismál og með hvaða hætti hægt sé að vinna bót á þeim málum og á vegum Sameinuðu þjóðanna er fyrirhuguð ráðstefna varðandi þessi málefni þannig að allt stefnir í þá átt að unnið verði að alþjóðlegum samningi í þessum efnum.
    Markmið umhverfisverndar er að tryggja íbúum jarðar þau gæði láðs og lagar sem gefa þeim möguleika á sem bestum lífsskilyrðum. Er þá átt við ástand mála eins og þau eru á hverjum tíma og ekki síður þegar til framtíðarinnar er litið. Er hér um að ræða alla þætti lífríkisins.
    Umhverfismálalöggjöf er forsenda allrar stjórnar á þessu sviði. Hlutverk hennar er fyrst og fremst að skipa fyrir um hvernig taka beri tillit til eiginleika umhverfisins með hliðsjón af lífríkinu. Þótt umhverfisvandamál séu fyrst og fremst leyst á tæknilegan hátt er umhverfismálaréttur löngu viðurkenndur innan fræðikerfis lögfræðinnar. Rétt er t.d. að benda á að umhverfismálaréttur viðurkennir því aðeins mengun og aðra röskun að fjárhagslegir hagsmunir liggi að baki, þ.e. að efnahagslegur ábati vegi þyngra en sú röskun sem starfseminni fylgir.
    Rétturinn til heilbrigði í tengslum við óspillt umhverfi er viðurkenndur sem grundvallarréttur og telst því til sjálfsagðra mannréttinda og er meginmarkmið umhverfismálalöggjafar.
    Fræðilega er hugtakið umhverfi skýrt mjög rúmt og tekur þannig yfir öll líffræðileg, efnafræðileg og félagsleg atriði sem geta haft áhrif á heilsu manna, bæði beint og óbeint. Skiptir þar ekki máli hvort áreiti beinist gegn einstaklingum eða hópum.
    Til að ná fram þeim þáttum sem áður eru nefndir hefur reynst nauðsynlegt að setja reglur á sviði umhverfismála. Er það ekki síst vegna þess að hinar ýmsu atvinnugreinar hafa ekki reynst færar um eftirlitið vegna eigin hagsmuna, en slík er ótvíræð reynsla allra þjóða og má þá sérstaklega skírskota til reynslu landa Evrópubandalagsins. Þessar reglur verða að taka tillit til langtímanota af gæðum umhverfisins, þ.e. að gæðin þrjóti aldrei, og kveða á um verndun lofts, láðs og lagar. Því er nauðsynlegt að ná fram réttarreglum um hráefnisöflun, vinnslu hráefnisins, um varðveislu náttúru- og menningarverðmæta, og ekki síst reglum sem stuðla að því að bæta ríkjandi ástand. Rannsóknir á gæðum og þoli umhverfisins og náttúrunnar eru nauðsynleg forsenda þessa alls. Þessir þættir hafa leitt til alþjóðlegrar samvinnu, alþjóðlegrar áætlanagerðar og alþjóðaverndarstarfs.
    Hér á landi hefur það ekki náðst enn fram að fá samþykkta samræmda stjórn umhverfismála. Hefur þó

verið unnið að þessum málum í meira en hálfan annan áratug og allar ríkisstjórnir frá árinu 1974 hafa fjallað um þessi mál, haft þau á sinni stefnuskrá, án þess að enn hafi tekist að ná fram því markmiði sem reynt er að gera með því frv. sem ég hér tala fyrir.
    Það var 4. mars 1975 að þáv. ríkisstjórn undir forsæti Geirs Hallgrímssonar skipaði níu manna nefnd til að vinna að heildarlöggjöf um stjórn umhverfismála undir formennsku dr. Gunnars G. Schram prófessors. Það frv. sem þá var samið var flutt og lagt fram á Alþingi vorið 1978.
    Í aprílmánuði sama vor var ákveðið að félmrh. skyldi sinna málefnum umhverfis, umhverfismálum, án þess þó að þess væri sérstaklega getið í stjórnlögum að öðru leyti en því sem málefnin heyrðu undir félmrh.
    Það var næst í ráðherratíð Svavars Gestssonar 1980--1983 að samin voru frv. en þau voru hins vegar ekki lögð fyrir Alþingi.
    Það var síðan í tíð ríkisstjórnar Steingríms Hermannssonar 1983 að áfram var unnið að þessum málum af þáv. félmrh. undir formennsku Hermanns Sveinbjörnssonar. Enn fremur voru þá á þingi alþingismenn sem unnu að þessum frv. og komu fram með frv. er stefndu í svipaða átt.
    Svo er það að ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar ákveður að halda þessu starfi áfram og skipaði nefnd undir forustu Sigurðar Magnússonar, forstöðumanns Geislavarna ríkisins. Sú nefnd skilaði þáv. ríkisstjórn frv. sem þetta frv. byggir á. Að vísu voru gerðar á því frv. ýmsar breytingar, að vísu ekki stórvægilegar, þó í þá veru að varðandi þá gagnrýni sem fram kom var reynt að ná fram samkomulagi þannig að vikið var til hliðar sem flestum ágreiningsefnum í þessum málum. Þetta frv. var síðan flutt á síðasta þingi af þingmönnum Sjálfstfl., eins og ég gat um hér áðan, sem þingmál 230 en enn fremur var flutt af þáv. ríkisstjórn frv. um umhverfisráðuneyti sem var 417. mál þess þings og gerði ráð fyrir stofnun sérstaks umhverfisráðuneytis. Mun ég koma að því síðar.
    Núverandi skipan umhverfismála er með þeim hætti að þar fara mörg ráðuneyti með stjórnun. Heilbr.- og trmrn. fer með hollustuhætti og mengunarvarnir,
menntmrn. með náttúruvernd, landbrn. með gróðurvernd, samgrn. með mengunarvarnir á sjó, vegamál, ferðamál, flugmál, þ.e. skipulag þessara mála, félmrn. fer með skipulagsmál að öðru leyti, sjútvrn. fer með friðun fiskimiða, iðnrn. með ýmis sérlög um verksmiðjur og svo síðan utanrrn. sem fer með öll umhverfismál á umráðasvæði varnarliðsins.
    Það eru fjölmargar stofnanir sem sinna þessum málum, Hollustuvernd ríkisins, Náttúruverndarráð, Siglingamálastofnun, Skógrækt ríkisins, Landgræðsla ríkisins, Geislavarnir ríkisins, eiturefnanefnd og fleira mætti telja.
    Þegar ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar var mynduð var í stefnuskrá hennar að fjalla sérstaklega um umhverfismálin og stefna að því að sett yrðu almenn lög um umhverfismál og samræming þeirra falin einu ráðuneyti. Ég gat þess áðan að þáv. forsrh. skipaði

nefnd og þeirri nefnd veitti forstöðu forstöðumaður Geislavarna ríkisins, Sigurður Magnússon. Auk þess áttu sæti í nefndinni Alda Möller matvælafræðingur og Hermann Sveinbjörnsson, þá aðstoðarmaður sjútvrh. Ritari þessarar nefndar var Ingimar Sigurðsson lögfræðingur. Þessari nefnd var sérstaklega falið að hafa samráð við þau ráðuneyti og samtök sem fara með verkefni á sviði umhverfismála og ég vék að hér áðan.
    Þetta frv. er ávöxtur þessa starfs með þeim breytingum sem ég vék að. Grundvöllur þess er að ná samræmingu um samræmda stjórn umhverfismála án þess að myndað verði nýtt ráðuneyti. Niðurstaða þeirrar nefndar sem vann að þessu var sú að þar sem svo stórir málaflokkar væru stjórnlögum samkvæmt í samgrn., sbr. mengunarvarnir á sjó, sýndist ekki óeðlilegt að það ráðuneyti tæki að sér til viðbótar þau atriði sem nauðsynlegt væri. Þar væri um að ræða yfirstjórn þessara mála og það ráðuneyti sem færi með þessi mál yrði samgöngu- og umhverfisráðuneyti og sá ráðherra bæri ábyrgð á þessum málaflokki út á við, þ.e. færi með umhverfismál á erlendum vettvangi. En málefni einstakra ráðuneyta sem um hefur verið getið yrðu í þeim ráðuneytum með samræmingu hjá samgöngu- og umhverfisráðuneyti og samkvæmt því skipulagi sem þetta frv. gerir ráð fyrir.
    Í grg. frv. er vikið að helstu nýmælum þessa lagafrv. og vil ég leyfa mér, með leyfi forseta, að víkja að þeim.
     1. Í 1. gr. er hugtakið umhverfismál skilgreint og er þar átt við ytra umhverfi. Umhverfismál eru samkvæmt lögunum mengunarmál, náttúruvernd, þar með talin friðun lands og dýra, landvernd og verndun náttúrulegra skóga, svo og skipulagsmál.
     2. Í 3. gr. kemur fram skýr tilgangur laganna sem er að samræma stjórn umhverfismála í landinu öllu og lögsögu þess með skipulegu samstarfi þeirra aðila sem starfa að þessum málum. Lögunum er ætlað að efla varnir gegn hvers konar mengun og öðrum skaðlegum umhverfisáhrifum og vinna að vernd náttúrugæða landsins.
     3. Lagt er til að umhverfismál, þ.e. mengunarmál, náttúruvernd og skipulagsmál, falli hér eftir undir þrjú ráðuneyti, þ.e. félagsmálaráðuneyti, heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneyti og samgönguráðuneyti. Enn fremur er það nýmæli að lagt er til að eitt ákveðið ráðuneyti fari með ábyrgð á samræmingu umhverfismála er undir lögin falla og kemur það í hlut samgönguráðuneytisins að breytast í samgöngu- og umhverfisráðuneyti.
     4. Lagt er til að umhverfismálaskrifstofa verði starfrækt innan samgöngu- og umhverfisráðuneytis sem hafi það hlutverk að samræma nefnda yfirstjórn umhverfismála og að skipaður verði sérstakur skrifstofustjóri til að veita henni forstöðu.
     5. Í 6. gr. er lagt til að stofnuð verði sérstök stjórnarnefnd umhverfismála þar sem í eiga sæti fulltrúar ráðherranna þriggja, sem getið var áður, auk tilnefndra fulltrúa landbúnaðarráðherra, sjávarútvegsráðherra og iðnaðarráðherra og auk þess

Sambands íslenskra sveitarfélaga og náttúruverndarþings.
     6. Lagt er til að stjórnarnefnd umhverfismála fjalli m.a. um ágreiningsmál og úrskurði í slíkum málum. Enn fremur er lagt til að vísa megi þeim úrskurði til samgöngu- og umhverfisráðherra sem fari með endanlegt úrskurðarvald í stjórnkerfinu.
     7. Lagt er til að stjórnarnefnd umhverfismála fylgist með framkvæmd einstakra þátta umhverfismála og fjalli m.a. um öll lagafrumvörp og reglugerðardrög á sviði umhverfismála og veiti umsögn um starfsleyfi fyrir stórframkvæmdir og starfsemi sem getur valdið verulegri mengun.
     8. Í stað Náttúruverndarráðs er lagt til að skipað verði umhverfismálaráð, er hafi það hlutverk að vera ráðgjafar- og umsagnaraðili, bæði fyrir ríkisstjórn og stjórnarnefnd umhverfismála. Yrði umhverfismálaráð skipað sjö mönnum og er gerð krafa um sérþekkingu þeirra allra.
     9. Í 10. gr. frumvarpsins er tekið á eftirlitsþáttum þeirra umhverfismála er undir frumvarpið falla. Er skýrt tekið fram hvað skuli vera í höndum heilbrigðisfulltrúa sveitarfélaganna, samgöngu- og umhverfisráðuneytis, Siglingamálastofnunar og Skipulagsstjórnar ríkisins. Enn fremur er það nýmæli lagt til að annað eftirlit, sem fellur undir lögin og ekki er tiltekið, falli
undir samræmingarráðuneytið, þ.e. samgöngu- og umhverfisráðuneyti.
    10. Í 10. gr. er veitt heimild til þess að fela heilbrigðisfulltrúum sveitarfélaganna að annast aðra þætti eftirlitsins en þeim er beinlínis falið samkvæmt sérlögum, verði aðilar ásáttir um nauðsyn slíks eftirlits. Samgöngu- og umhverfisráðherra setur reglur um þetta eftirlit, að fengnum tillögum stjórnarnefndar og að höfðu samráði við sveitarfélögin.
    11. Í 11. gr. er lagt til að samgöngu- og umhverfisráðuneyti geti veitt heimild til þess að setja gjaldskrá fyrir notkun á ýmiss konar einnota umbúðum, vélum og tækjum, pappír o.s.frv. í þeim tilgangi að stuðla að viðurkenndri förgun þeirra og endurvinnslu í eins ríkum mæli og við verður komið. Heimilt er að setja í slíka gjaldskrá ákvæði um svonefnt skilagjald einnota umbúða undir matvörur, eiturefni og hættuleg efni o.fl.
    12. Í 12. gr. er lagt til að stofnaður verði svonefndur umhverfisverndarsjóður og að stjórnarnefnd umhverfismála fari með stjórn sjóðsins. Tekjur sjóðsins verða gjöld sem innheimt verða skv. 11. gr. af ýmiss konar einnota umbúðum o.s.frv. Hlutverk sjóðsins er að styrkja þau sveitarfélög og þá aðila sem þurfa á sérstöku átaki að halda til að leysa umhverfisvandamál og að standa fyrir rannsóknum á skaðlegum þáttum umhverfisins. Enn fremur er lagt til að verja skuli allt að einum tíunda hluta sjóðsins til fræðslu- og upplýsingastarfa á sviði umhverfismála.
    13. Í 13. gr. frumvarpsins er gengið út frá því að við förgun úrgangs skuli ávallt gætt að umhverfinu. Enn fremur er gengið út frá því að urðun úrgangs sé neyðarúrræði. Lögð er sú skylda á hlutaðeigandi aðila

að þeir standi sjálfir undir kostnaði. Enn fremur skal unnið að því að finna ráð til þess að farga úrgangi á viðunandi hátt.
    Í ákvæðum til bráðabirgða, 6. tölul., er lagt til að fyrir 1. júní á næsta ári skuli ríkisstjórnin í samvinnu við sveitarfélög gera áætlun um frágang skolp- og frárennslislagna í þeim tilgangi að draga eins og mögulegt er úr mengun láðs og lagar af þeim sökum. Þar skal koma fram á hvern hátt stjórnvöld hyggjast leysa þessi mál á næstu tíu árum og hvernig kostnaði skuli skipt. Einnig skulu koma fram tillögur um á hvern hátt sveitarfélögum verði gert kleift að standa undir kostnaði.
    Í ákvæðum til bráðabirgða, 7. tölul., er lagt til að notkun svokallaðs blýbensíns verði óheimil eftir 1995 og að bifreiðar, vélar og tæki, sem flutt verða til landsins eftir 1991, skuli geta nýtt blýlaust eldsneyti. Enn fremur er lagt til í 8. tölul. að dregið verði úr notkun efnasambanda sem valdið geta eyðingu á ósonlaginu þannig að hún minnki um a.m.k. 25% fyrir 1991 miðað við notkunina 1986 og um a.m.k. 50% fyrir 1994.
    Þá er lagt til að stöðuheimildir Náttúruverndarráðs skuli flytjast yfir í umhverfismálaskrifstofu samgöngu- og umhverfisráðuneytis frá og með gildistöku laganna.
    Herra forseti. Ég hef vikið að meginþáttum þessa frv. sem ég hér mæli fyrir. Ég hef gert grein fyrir helstu nýmælum frv. og vakið athygli á því hvernig staðið hefur verið að þessum málum, hvernig í hálfan annan áratug ekkert hefur gerst og ekki hefur tekist að ná fram heildstæðu frv. til laga um samræmda stjórn umhverfismála.
    Ef við lítum til okkar næstu nágranna þá er ljóst að þar hafa verið stofnsett umhverfisráðuneyti og þeim sem fylgst hafa með þykir nóg um hvernig þær stofnanir hafa þanist út.
    Það kom skýrt fram á síðasta þingi að þáv. hæstv. ríkisstjórn hugðist ná fram frv. um stofnun umhverfisráðuneytis. Það frv. náði ekki fram að ganga enda þannig lagasmíð að ég held að það hafi verið eingöngu út frá því sjónarmiði best að frv. dagaði uppi, auk þess sem mikil gagnrýni kom einnig fram frá fjölmörgum þeim aðilum sem við slíka löggjöf eiga að búa. Það er ljóst að núv. ríkisstjórn hyggst með einum eða öðrum hætti flytja hér á Alþingi frv. til löggjafar þar sem gert verður ráð fyrir nýju umhverfisráðuneyti. Stjórnarmyndun núv. ríkisstjórnar var með þeim hætti að það mátti öllum vera ljóst hvernig unnið var þar að málum. Ég tala nú ekki um að einn ráðherranna sem ætlað er að taka við slíku ráðuneyti, ef stofnað verður, hefur þegar tilkynnt um það að hann væri tekinn við umhverfismálum og frá því hefur verið greint í því tímariti sem gefið er út á vegum Norðurlandaráðs að ,,miljöminister`` eins og þar segir og ,,nordisk samarbejdsminister`` sé Júlíus Sólnes.
    Vissulega geta ráðherrar, getur ríkisstjórn, getur forsrh. haft hugmyndir um hvernig hann hyggst breyta lögunum um Stjórnarráð Íslands en mér sýnist að eins og að þessum málum hér er staðið þá sé ekkert of sagt að hér sé verið að ganga svo fram að

ríkisstjórnin virðir ekki þau stjórnlög sem Alþingi hefur sett og hefur þau að engu.
    Ef vikið er síðan aftur að þeim praktísku hlutum þá eru flm. þessa frv. og þeir aðilar sem stóðu fyrir samningu þess þeirrar skoðunar að hér sé verið að reyna að koma í veg fyrir að útþensla eigi sér stað umfram það sem nauðsynlegt er og það megi ná fram samræmingu og samstarfi þeirra aðila sem fjallað hafa
um þessa hluti einmitt á þeim grundvelli sem þetta frv. gerir ráð fyrir.
    Ég er sannfærður um það að þetta mál er svo viðkvæmt að þar er skynsamlegast að fara þá leið sem þetta frv. gerir ráð fyrir, ná fram samstarfi, ná fram samræmingu. Það liggur svo í augum uppi að reynslan kemur til með að sýna og segja hvernig skynsamlegast væri að breyta hlutum þegar fram í sækir, en það að ætla sér að setja á stofn eitt ráðuneyti, kannski til þess að fullnægja því sem þurfti til þess að ná saman einni ríkisstjórn, kannski til þess aðeins að það hafi verið hægt, sýnist mér ekki að séu hlutir sem Alþingi geti látið bjóða sér.
    Verði þetta frv. að lögum, þá kallar það að sjálfsögðu á breytingu á stjórnlögum þar sem í lögunum um Stjórnarráð Íslands er gert ráð fyrir samgönguráðuneyti og að sjálfsögðu yrði þá að flytja á þeim lögum breytingu til samræmis við það frv. ef að lögum verður, sem hér hefur verið mælt fyrir og að sjálfsögðu breytingar á þingsköpum með tilliti til þeirra vinnubragða sem á Alþingi eru.
    Ég leyfi mér, herra forseti, að leggja til að þessu frv. verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. samgn.