72/115 stjórnarfrumvarp: meðferð einkamála

Hlusta

Ferill 71. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.

1991. – 1061 ár frá stofnun Alþingis.
115. löggjafarþing. – 71 . mál.

72. Frumvarp til laga

um meðferð einkamála.

(Lagt fyrir Alþingi á 115. löggjafarþingi 1991.)

1. ÞÁTTUR

Almennar reglur um meðferð einkamála.

I. KAFLI

Gildissvið laganna og dómendur í héraði.

1. gr.

1. Lög þessi taka til dómsmála sem hvorki sæta sérstakri meðferð eftir fyrirmælum annarra laga né eiga undir sérdómstóla lögum samkvæmt.
2. Í héraði eiga mál samkvæmt lögum þessum undir hina reglulegu héraðsdómstóla eftir löggjöf um skipan dómsvalds í héraði.

2. gr.

    1. Einn dómari skipar dóm í hverju máli nema hann kveðji til meðdómsmenn skv. 2. eða 3. mgr.
     2. Ef deilt er um staðreyndir sem eru bornar fram sem málsástæður og dómari telur þurfa sérkunnáttu í dómi til að leysa úr getur hann kvatt til tvo meðdómsmenn sem hafa slíka sérkunnáttu.
     3. Ef mál er umfangsmikið eða sakarefni mjög mikilvægt frá almennu sjónarmiði er dómara rétt, að fengnu samþykki forstöðumanns dómstólsins, að kveðja til héraðsdómara til setu í dómi með einum sérfróðum meðdómsmanni eða tvo héraðsdómara.

3. gr.

    1. Þá eina má kveðja til setu í dómi sem sérfróða meðdómsmenn sem hafa nægilegan þroska og andlegt og líkamlegt heilbrigði, njóta íslensks ríkisborgararéttar, eru lögráða og orðnir 25 ára, hafa forræði á búi sínu og hafa hvorki gerst sekir um refsivert athæfi sem má telja svívirðilegt að almenningsáliti né sýnt af sér háttsemi sem getur rýrt það traust sem dómarar verða almennt að njóta.
     2. Hverjum þeim sem fullnægir skilyrðum 1. mgr. er skylt að verða við kvaðningu til starfa meðdómsmanns. Þetta gildir þó ekki um hæstaréttardómara, hæstaréttarritara, ráðherra, ráðuneytisstjóra, biskupa, presta og forstöðumenn í viðurkenndum trúfélögum, umboðsmann Alþingis, ríkissaksóknara, sýslumenn, tollstjóra og lögreglustjóra og löglærða starfsmenn þeirra eða lögmenn og fulltrúa þeirra. Forstöðumanni ríkisstofnunar eða starfsmanni í heilbrigðisþjónustu verður heldur ekki gert að taka sæti meðdómsmanns ef sakarefnið varðar stofnun sem hann starfar við.
     3. Héraðsdómari verður því aðeins kvaddur til setu í dómi utan þess dómstóls sem hann starfar við að bæði hann og forstöðumaður þess dómstóls séu því samþykkir.

4. gr.

    1. Meðdómsmenn skulu ekki taka sæti í dómi síðar en við upphaf aðalmeðferðar máls. Dómari skal að öðru jöfnu greina aðilum frá því með fyrirvara hverja hann hyggist kveðja til setu í dómi, þannig að aðilum gefist kostur á að gera athugasemdir ef þeir telja efni til.
     2. Bókað skal um kvaðningu meðdómsmanna í máli þegar þeir taka fyrst sæti í dómi. Sé maður að gegna starfi sérfróðs meðdómsmanns í fyrsta sinn skal hann um leið undirrita bókun þar sem kemur fram drengskaparheit hans um að hann muni jafnan gegna slíkum störfum af samviskusemi og óhlutdrægni og fara í öllu að lögum.
     3. Meðdómsmenn taka þátt í málsmeðferð og dómsuppsögu og hafa sömu réttindi og bera sömu skyldur og dómsformaður í því máli. Dómsformaður stýrir þó dómi, kveður einn upp úrskurði um annað en frávísun máls, þar á meðal um hæfi meðdómsmanns, gefur út kvaðningar og tilkynningar, annast gerð og staðfestingu dómsgerða og kemur fram út á við fyrir hönd dómsins.
     4. Dómsformaður ákveður þóknun sérfróðra meðdómsmanna. Þegar héraðsdómari tekur sæti meðdómsmanns ákveður dómsmálaráðherra þóknun hans.

5. gr.

    Dómari, þar á meðal meðdómsmaður, er vanhæfur til að fara með mál ef:
     a.     hann er aðili að málinu eða fyrirsvarsmaður aðila,
     b.     hann hefur gætt réttar aðila varðandi sakarefnið eða veitt aðila ólögskyldar leiðbeiningar um það,
     c.     hann hefur borið eða verið kvaddur til að bera vitni um atvik málsins af réttmætu tilefni eða verið mats- eða skoðunarmaður um sakarefnið,
     d.     hann er eða hefur verið maki aðila, skyldur eða mægður aðila í beinan legg eða að öðrum lið til hliðar eða tengdur aðila með sama hætti vegna ættleiðingar,
     e.     hann tengist eða hefur tengst fyrirsvarsmanni eða málflytjanda aðila með þeim hætti sem segir í d-lið,
     f.     hann tengist eða hefur tengst vitni í málinu með sama hætti og segir í d-lið, mats- eða skoðunarmanni eða manni sem neitar að láta af hendi sönnunargagn,
     g.     fyrir hendi eru önnur atvik eða aðstæður sem eru fallnar til þess að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa.

6. gr.

    1. Dómari gætir að hæfi sínu og meðdómsmanna til að fara með mál af sjálfsdáðum, en aðili getur einnig krafist að hann eða þeir víki sæti.
     2. Dómari kveður sjálfur upp úrskurð um kröfu aðila um að hann víki sæti, svo og ef hann víkur sæti af sjálfsdáðum.
     3. Dómarafulltrúi er óhæfur án sérstakrar skipunar til að fara með mál sem forstöðumaður dómstóls er vanhæfur til að fara með skv. 5. gr.
     4. Þótt dómari hafi vikið sæti ber honum að gera ráðstafanir sem eru nauðsynlegar til að halda máli í réttu horfi þar til annar dómari tekur við því. Á þeim tíma getur hann einnig látið af hendi endurrit af málsskjölum og staðfest dómsgerðir.

II. KAFLI

Þinghöld, þingbækur o.fl.

7. gr.

1. Dómari stýrir þinghaldi og gætir þess að það sé háð eftir réttum reglum. Hann ákveður í hverri röð mál verða tekin fyrir. Enginn má taka til máls nema með leyfi dómara og getur hann tekið orðið af manni sem heldur sig ekki við efni máls.
2. Þegar einn maður situr í dómi skal að jafnaði vera einn þingvottur. Hann skal fullnægja almennum vitnaskilyrðum og má ekki vera svo venslaður dómara, aðila, fyrirsvarsmanni eða málflytjanda sem segir d-lið 5. gr. Ef þingvottur er ekki starfsmaður dómstólsins ákveður dómari þóknun hans úr hendi aðila.

8. gr.

    1. Þinghöld skulu háð í heyranda hljóði. Hvort sem aðili krefst þess eða ekki getur dómari þó ákveðið að þinghald fari fram fyrir luktum dyrum ef það er háð utan reglulegs þingstaðar eða hann telur það nauðsynlegt:
     a.     til hlífðar aðila, vandamanni aðila, vitni eða öðrum sem málið varðar,
     b.     vegna nauðsynjar aðila, vitnis eða annars sem málið varðar á því að halda leyndum atriðum varðandi hagsmuni í viðskiptum eða samsvarandi aðstöðu,
     c.     vegna hagsmuna almennings eða ríkisins,
     d.     af velsæmisástæðum,
     e.     til að halda uppi þingfriði.
     2. Bókað skal um ákvörðun dómara um lokun þinghalds og greint frá því af hverri ástæðu hún hafi verið tekin.
     3. Þótt þinghald sé háð í heyranda hljóði er dómara rétt að takmarka fjölda áheyrenda við þá sem rúmast á þingstað með góðu móti. Dómari getur einnig meinað þeim aðgang sem eru yngri en 15 ára eða þannig á sig komnir að návist þeirra samræmist ekki góðri reglu við þinghald.

9. gr.

    1. Óheimilt er að hljóðrita eða taka myndir í þinghaldi. Dómari getur veitt undanþágu frá þessu banni ef sérstaklega stendur á.
     2. Óheimilt er að skýra opinberlega frá því sem gerist í lokuðu þinghaldi án leyfis dómara. Þótt þinghald sé háð í heyranda hljóði getur dómari bannað að skýrt verði opinberlega frá því sem gerist þar, enda kynni hann ákvörðun sína um það viðstöddum og bóki um hana. Brot gegn þessu varðar sektum nema þyngri refsing liggi við eftir öðrum lögum.
     3. Dómara er rétt að vísa manni úr þinghaldi ef návist hans horfir til truflunar þingfriði eða framkoma hans er óviðeigandi í orði eða verki. Ef um aðila er að ræða, fyrirsvarsmann hans eða málflytjanda skal dómari þó að jafnaði áminna hann og gefa honum kost á að bæta ráð sitt áður en af brottvísun verður. Ákvörðun dómara um að víkja manni úr þinghaldi má framfylgja með lögregluvaldi ef með þarf. Bókað skal um brottvikningu manns ef aðili, fyrirsvarsmaður hans eða málflytjandi á í hlut.

10. gr.

    1. Þingmálið er íslenska.
     2. Nú gefur maður skýrslu fyrir dómi sem kann ekki íslensku nægilega vel, og skal þá aðilinn sem hlutast til um skýrslugjöfina kalla til löggiltan dómtúlk. Dómari kveður þó til löggiltan dómtúlk ef það leiðir af samningi við erlent ríki. Sé ekki kostur á löggiltum dómtúlki er dómara rétt að samþykkja að annar hæfur maður annist þýðingu, en sá skal þá undirrita heit í þingbók um að hann muni rækja starfann eftir bestu getu og ber honum að staðfesta þýðingu sína fyrir dómi ef hún er vefengd. Aðilinn greiðir kostnað af starfa túlks, en kostnaðurinn skal þó greiddur úr ríkissjóði í einkarefsimálum og málum um faðerni barna og lögræðissviptingar, svo og ef dómari kveður til dómtúlk vegna ákvæða samnings við erlent ríki.
     3. Skjali á erlendu tungumáli skal að jafnaði fylgja þýðing á íslensku að því leyti sem er byggt á efni þess í máli nema dómari telji sér fært að þýða það. Komi aðilar sér ekki sjálfir saman um rétta þýðingu skjals skal hún gerð af löggiltum skjalaþýðanda. Sé ekki kostur á löggiltum skjalaþýðanda má leggja fram þýðingu annars hæfs manns, en honum ber að staðfesta hana fyrir dómi ef hún er vefengd. Um kostnað af starfa þýðanda fer sem segir í 2. mgr.
     4. Ef maður, sem á að gefa skýrslu fyrir dómi, er ekki fær um að eiga orðaskipti á mæltu máli skal aðilinn sem hlutast til um skýrslugjöfina kalla til kunnáttumann til aðstoðar. Um heit slíks manns, staðfestingu og kostnað af starfa fer eftir ákvæðum 2. mgr. Dómari getur þó ákveðið í stað þess að eftir atvikum verði spurningar lagðar fyrir hlutaðeiganda eða hann svari þeim skriflega fyrir dómi.

11. gr.

    1. Við hvern héraðsdómstól skulu vera þingbækur til afnota í einkamálum. Dómara er rétt að láta vélrita eða rita á tölvu það sem væri ella fært í slíka bók, en það sem er skráð með þeim hætti skal þá varðveitt í prentuðu formi með áritun dómara um staðfestingu og síðan heft eða bundið saman sem þingbók.
     2. Þegar dómþing er háð skal rita skýrslu í þingbók um það sem fer fram. Þar skal jafnan skráð hvar og hvenær þinghald fer fram, nafn dómara sem fer með mál sem er tekið fyrir, gögn sem eru lögð fram, hverjir mæta í máli og koma fyrir dóm og hvað hafi verið afráðið um rekstur máls, svo og ákvarðanir dómara og úrskurði sem hann kveður upp jafnharðan undir rekstri máls. Einnig er rétt að bóka um yfirlýsingar af hendi aðila sem hafa ekki komið fram skriflega. Ef önnur ákvæði þessara laga mæla ekki fyrir um að bókað verði um tiltekin atriði ákveður dómari að öðru leyti hvað verði skráð í þingbók og undirritar það sem hefur verið bókað að loknu þinghaldi. Ef dómari telur ástæðu til er honum rétt að kynna þeim sem mæta í þinghaldi efni bókunar í heild eða að hluta og gefa hlutaðeigendum kost á að undirrita hana.
     3. Það sem kemur fram við munnlega sönnunarfærslu skal hljóðritað, tekið upp á myndband eða ritað í þingbók eftir ákvörðun dómara. Dómari getur einnig ákveðið að taka upp eða skrá útdrátt sinn af framburði, en hlutaðeiganda skal þá gefinn kostur á að koma að athugasemdum um það sem er haft eftir honum og um framkvæmd skýrslutökunnar.

12. gr.

1. Við hvern héraðsdómstól skal haldin dómabók sem hefur að geyma dóma, svo og úrskurði sem fela í sér niðurstöðu máls, undirritaða af dómara.
2. Enn fremur skal halda skrá við hvern héraðsdómstól yfir þau mál sem koma til úrlausnar eftir þessum lögum.

13. gr.

    1. Skjöl, sem eru lögð fram í dómi, skulu vera í frumriti séu þau tiltæk. Þau skulu merkt í áframhaldandi töluröð og vottuð um framlagningu. Sá sem leggur fram skjal skal láta í té þann fjölda eftirrita af því sem dómari mælir fyrir um og afhendir jafnframt öðrum aðilum máls eftirrit.
     2. Framlögð skjöl skulu varðveitt í skjalasafni hlutaðeigandi dómstóls þar til þau verða afhent Þjóðskjalasafni. Ef aðili, sem hefur lagt fram skjal, þarf á því að halda þegar máli er lokið skal afhenda honum frumrit þess eða myndrit, en sé frumrit látið af hendi skal myndrit varðveitt í þess stað. Meðan máli er ólokið verður frumrit skjals ekki afhent nema aðilar séu því samþykkir eða ekkert eða óverulega er byggt á efni þess og dómari telur mega láta það af hendi gegn því að myndrit komi í stað þess.
     3. Öðrum en aðila máls verður ekki afhent frumrit skjals nema með samþykki þess sem lagði það fram, sbr. þó 3. mgr. 69. gr.
     4. Hljóðritanir og myndbönd skv. 3. mgr. 11. gr. skulu varðveitt í minnst þrjú ár frá lokum dómsmáls.

14. gr.

    1. Dómara er skylt gegn greiðslu gjalds að láta þeim sem hafa lögvarinna hagsmuna að gæta í té staðfest eftirrit af málsskjölum og úr þingbók eða dómabók, þar á meðal dómsgerðir í heild sinni, svo fljótt sem við verður komið og ekki síðar en innan mánaðar frá því þess er óskað.
     2. Meðan mál er rekið í héraði, unnt er að skjóta því til æðra dóms eða mál er rekið fyrir æðra dómi er dómara skylt gegn greiðslu gjalds að láta viðkomendum í té eftirrit af því sem hefur verið hljóðritað eða tekið á myndband skv. 3. mgr. 11. gr. eða leyfa þeim að hlýða á slíkar upptökur, svo fljótt sem við verður komið eftir að þess er óskað. Eftir þann tíma má verða við ósk þess efnis ef sérstakar ástæður mæla með því.
     3. Dómara er heimilt að krefjast fyrirframgreiðslu áætlaðs gjalds skv. 1. og 2. mgr.
     4. Telji dómari óheimilt eða óskylt að verða við ósk um eftirrit eða leyfi til að hlýða á upptöku kveður hann upp úrskurð um það ef þess er krafist.

15. gr.

    Dómsmálaráðherra setur nánari ákvæði í reglugerð um:
     a.     málaskrár,
     b.     þingbækur, þar á meðal færslu þeirra með ritvél og á tölvu,
     c.     búnað til hljóðritunar og myndbandsupptöku í þinghöldum,
     d.     dómabækur,
     e.     dómsgerðir,
     f.     varðveislu málsskjala, hljóðritana og myndbanda.

III. KAFLI

Aðild og fyrirsvar.

16. gr.

1. Aðili dómsmáls getur hver sá verið, einstaklingur, félag eða stofnun, sem getur átt réttindi eða borið skyldur að landslögum. Dómstólar hafa vald til að dæma mál allra þeirra sem geta verið aðilar nema undantekningar séu gerðar í lögum eða samkvæmt þjóðarétti.
2. Varnir byggðar á aðildarskorti leiða til sýknu ef fallist er á þær.

17. gr.

    1. Maður kemur sjálfur fram í máli sínu ef hann er hæfur að lögum til að ráðstafa sakarefninu.
     2. Ef maður búsettur erlendis telst hæfur til að koma sjálfur fram í dómsmáli eftir lögum heimalands síns skal honum talið það heimilt hér á landi. Ef hann telst hæfur til þess að íslenskum lögum skiptir ekki máli hvort svo sé að lögum heimalands hans.
     3. Lögráðamaður kemur fram sem fyrirsvarsmaður ólögráða manns sem á aðild að máli og brestur hæfi til að ráðstafa sakarefninu.
     4. Stjórnendur félaga, stofnana eða samtaka koma fram einir eða fleiri í sameiningu sem fyrirsvarsmenn slíkra aðila eftir því sem leiðir af almennum reglum.
     5. Þegar ríkið eða sveitarfélag á aðild að máli, stofnun eða fyrirtæki þess eða einstök stjórnvöld, kemur sá fram sem fyrirsvarsmaður sem hefur ákvörðunarvald um þá hagsmuni aðilans sem sakarefnið varðar, nema mælt sé á annan veg í lögum.
     6. Nú flytur aðili mál sitt sjálfur eða fyrirsvarsmaður og dómari telur hann ófæran um að gæta þannig hagsmuna sinna, og skal þá dómari leggja fyrir hann að ráða sér hæfan umboðsmann til að flytja málið. Hafi hlutaðeigandi ekki orðið við því þegar mál er tekið næst fyrir má fara með það eins og hann hefði ekki sótt þing.

18. gr.

    1. Nú eiga fleiri en einn óskipt réttindi eða bera óskipta skyldu, og eiga þeir þá óskipta aðild.
     2. Ef þeim sem bera óskipta skyldu er ekki öllum veittur kostur á að svara til sakar skal vísa máli frá dómi. Það sama á við ef þeir sem eiga óskipt réttindi sækja ekki mál í sameiningu, að því leyti sem krafa er höfð uppi um hagsmuni einhvers þeirra sem á ekki aðild að því.
     3. Ef þeir sem eiga óskipta aðild sækja ekki allir þing skulu þeir sem gera það teljast hafa heimild til að skuldbinda hina.
     4. Nú eru kröfur eða yfirlýsingar þeirra sem eiga óskipta aðild ósamrýmanlegar, og skal þá telja aðilana alla bundna við þá kröfu eða yfirlýsingu sem er gagnaðila hagkvæmust, nema sýnt sé að hún sé röng eða þann sem setti hana fram hafi sér að ósekju skort vitneskju um málsatvik eða stöðu sína að lögum.

19. gr.

    1. Fleiri en einum er heimilt að sækja mál í félagi ef dómkröfur þeirra eiga rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings. Með sömu skilyrðum má sækja fleiri en einn í sama máli. Ella skal vísa máli frá dómi að kröfu varnaraðila að því er hann varðar.
     2. Sækja má fleiri en einn í sama máli með þeim hætti að kröfum sé aðallega beint að einum þeirra en að öðrum til vara ef skilyrðum 1. mgr. er fullnægt. Ella skal vísa frá dómi kröfum á hendur þeim sem eru sóttir til vara ef þeir krefjast þess.
     3. Nú vill sóknaraðili stefna nýjum aðila eftir þingfestingu máls til að svara til sakar með þeim sem hann hefur þegar stefnt, og er það þá því aðeins heimilt að skilyrðum 1. mgr. sé fullnægt og sóknaraðila verði ekki metið til vanrækslu að hann hafi ekki stefnt nýja aðilanum áður en málið var þingfest.

20. gr.

Þriðja manni er heimilt að ganga inn í mál annarra ef úrslit þess skipta hann máli að lögum. Skal hann þá stefna báðum eða öllum upphaflegu aðilunum og gera kröfu um að honum verði leyfð meðalgangan og dæmt sakarefnið eða dómur annars felldur þannig að réttur hans verði verndaður.

21. gr.

1. Ef úrslit máls geta skipt þriðja mann máli að lögum getur aðili stefnt honum og skorað þannig á hann að veita sér styrk í málinu eða gæta þar annars réttar síns.
2. Mæti þriðji maður í máli en gerist ekki aðili að því verða kröfur ekki gerðar á hendur honum og getur hann ekki gert kröfu um annað en málskostnað sér til handa. Honum er allt að einu rétt að afla gagna í máli og flytja það af sinni hendi að því leyti sem það varðar hann að lögum.

22. gr.

    1. Ef sóknaraðili framselur þau réttindi sem dómkrafa hans varðar eftir að mál er höfðað en áður en það er tekið til dóms tekur nýi eigandinn í hans stað við aðild að málinu í því horfi sem það er.
     2. Ef sóknaraðili deyr á þeim tíma sem segir í 1. mgr. tekur dánarbú hans við aðild að málinu ef þau réttindi sem dómkrafan varðar áskotnast því. Að öðrum kosti fellur málið niður en dæma má dánarbúið til greiðslu málskostnaðar.
     3. Ef bú sóknaraðila er tekið til gjaldþrotaskipta á þeim tíma sem segir í 1. mgr. tekur þrotabú hans við aðild að málinu ef þau réttindi, sem dómkrafan varðar, áskotnast því. Falli réttindi niður vegna gjaldþrotaskipta fellur mál jafnframt niður.

23. gr.

    1. Nú afhendir varnaraðili hlut eða réttindi sem hann er sóttur til að láta af hendi eftir að mál er höfðað, og má þá sóknaraðili allt að einu halda málinu áfram gegn upphaflegum varnaraðila. Verður sá sem leiðir rétt sinn frá varnaraðila þá bundinn af dómi í málinu nema hann hafi eignast hlut eða réttindi með þeim hætti að réttur annarra glatist gagnvart honum.
     2. Ef varnaraðili deyr á þeim tíma sem segir í 1. mgr. tekur dánarbú hans við aðild að málinu ef þær skyldur, sem dómkrafan varðar, falla á það. Að öðrum kosti fellur málið niður en dæma má dánarbúið til greiðslu málskostnaðar.
     3. Ef bú varnaraðila er tekið til gjaldþrotaskipta á þeim tíma sem segir í 1. mgr. tekur þrotabú hans við aðild að málinu ef þær skyldur, sem dómkrafan varðar, falla á það. Sóknaraðili getur þó krafist að dómur gangi aðeins á hendur þrotamanni eða bæði á hendur honum og þrotabúinu.

IV. KAFLI

Sakarefni.

24. gr.

1. Dómstólar hafa vald til að dæma um hvert það sakarefni sem lög og landsréttur ná til nema það sé skilið undan lögsögu þeirra samkvæmt lögum, samningi, venju eða eðli sínu. Eigi sakarefni ekki undir dómstóla vísar dómari máli frá dómi.
2. Nú telur dómari að mál eigi undir annan dómstól eða það beri að reka eftir reglum um meðferð opinberra mála eða meðferð ágreiningsmála vegna fullnustugerða eða búskipta, og vísar hann þá máli frá dómi.

25. gr.

    1. Dómstólar verða ekki krafðir álits um lögfræðileg efni eða hvort tiltekið atvik hafi gerst nema að því leyti sem er nauðsynlegt til úrlausnar um ákveðna kröfu í dómsmáli.
     2. Nú hefur sóknaraðili lögvarða hagsmuni af því að skorið sé úr um tilvist eða efni réttinda eða réttarsambands, og getur hann þá leitað viðurkenningardóms um kröfur sínar í þeim efnum. Gildir þetta án tillits til þess hvort honum væri þess í stað unnt að leita dóms sem mætti fullnægja með aðför.
     3. Félag eða samtök manna geta í eigin nafni rekið mál til viðurkenningar á tilteknum réttindum félagsmanna eða lausnar undan tilteknum skyldum þeirra, enda samrýmist það tilgangi félagsins eða samtakanna að gæta þeirra hagsmuna sem dómkrafan tekur til.

26. gr.

1. Ef mál er höfðað til úrlausnar um rétt eða skyldu sem sóknaraðili játar eða sýnt er á annan hátt að sé ekki enn orðin til skal vísa máli frá dómi.
2. Nú er krafist dóms um skyldu, sem mætti fullnægja með aðför, og hún reynist hvíla eða geta hvílt á varnaraðila, en sá tími er ókominn sem hann verður krafinn um efndir hennar þegar mál er dómtekið, og skal þá sýkna varnaraðila að svo stöddu.

27. gr.

1. Í einu máli má sækja allar kröfur á hendur sama aðila sem eru samkynja eða eiga rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings. Öðrum kröfum verður vísað frá dómi ef varnaraðili krefst.
2. Hafi aðili ekki sótt allar kröfur sínar í máli, sem hann mátti skv. 1. mgr., er honum heimilt að sækja afgang þeirra í öðru máli, en ekki má þá dæma varnaraðila til að greiða málskostnað í nýja málinu nema sýnt þyki að ekki hafi verið unnt að höfða mál í upphafi um allar kröfurnar eða það hefði leitt til tilfinnanlegra tafa eða óhagræðis.

28. gr.

    1. Varnaraðila er rétt að hafa uppi gagnkröfu til skuldajafnaðar í máli án þess að gagnstefna ef skilyrði fyrir skuldajöfnuði eru fyrir hendi. Gagnkrafan skal þá höfð uppi í greinargerð en sjálfstæður dómur getur ekki gengið um hana.
     2. Með gagnstefnu er varnaraðila heimilt að hafa uppi gagnkröfu í máli til sjálfstæðs dóms og eftir atvikum skuldajafnaðar ef gagnkrafan er samkynja aðalkröfunni eða þær eiga báðar rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings eða samið hefur verið um að sækja mætti gagnkröfuna í máli um aðalkröfuna. Gagnsök verður að höfða innan mánaðar frá þingfestingu aðalsakar.
     3. Gagnkröfu má hafa uppi eftir þann tíma sem segir í 1. og 2. mgr. ef það er gert fyrir aðalmeðferð máls og það verður ekki metið varnaraðila til vanrækslu að hafa ekki gert gagnkröfu sína í tæka tíð.

29. gr.

Með framhaldsstefnu er heimilt að auka við fyrri kröfu eða hafa uppi nýja kröfu í máli eftir þingfestingu en fyrir aðalmeðferð þess ef skilyrðum 1. mgr. 27. gr. er fullnægt og það verður ekki metið aðilanum til vanrækslu að hafa ekki gert kröfur sínar í einu lagi í öndverðu.

30. gr.

    1. Þyki dómara það til skýringar eða hagræðis getur hann ákveðið að ósk eins eða fleiri aðila að sameina tvö eða fleiri mál:
     a.     ef þau eru rekin milli sömu aðila og unnt hefði verið að höfða eitt mál um allar kröfurnar skv. 1. mgr. 27. gr.,
     b.     ef þau eru rekin milli sömu aðila og unnt hefði verið að höfða annað málið sem gagnsök í hinu skv. 2. mgr. 28. gr.,
     c.     ef höfða hefði mátt eitt mál um kröfurnar skv. 1. mgr. 19. gr.
     2. Dómari getur ekki sameinað mál eftir ákvæðum 1. mgr. gegn mótmælum aðila ef það hefði varðað frávísun eftir kröfu hans að höfða mál þannig í öndverðu.
     3. Þyki dómara það nauðsynlegt til skýringar eða hagræðis getur hann ákveðið af sjálfsdáðum að aðskilja kröfur sem eiga ekki rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings en eitt mál er rekið um, þannig að farið verði með hvora eða hverja þeirra í sjálfstæðu máli.

31. gr.

1. Eftir ósk annars eða beggja aðila getur dómari ákveðið að skipta sakarefni þannig að fyrst verði dæmt sérstaklega um tiltekin atriði máls meðan önnur atriði þess hvíla og bíða þess að verða dæmd.
2. Ef sakarefni er skipt í máli um skaðabætur þannig að fyrst sé dæmt um bótaskyldu getur dómari orðið við kröfu sóknaraðila um það að í dómi um þá skyldu verði kveðið á um hæfilega fjárhæð sem varnaraðila beri þegar að greiða upp í væntanlegar bætur.

V. KAFLI

Varnarþing.

32. gr.

    1. Sækja má mann fyrir dómi í þinghá þar sem hann á skráð lögheimili. Eigi maður fasta búsetu í annarri þinghá en þar sem lögheimili hans er skráð má einnig sækja hann í þeirri þinghá.
     2. Mann, sem á hvergi skráð lögheimili, má sækja í þinghá þar sem hann hefur fasta búsetu. Sé ókunnugt um fastan búsetustað má sækja hann í þinghá þar sem hann dvelst eða ella þar sem hann er staddur þegar stefna er birt.
     3. Íslenskan ríkisborgara, sem er búsettur erlendis en verður ekki sóttur þar, má sækja fyrir dómi í Reykjavík ef hann á ekki skráð lögheimili í annarri þinghá.
     4. Sækja má mann, sem er búsettur erlendis, í þeirri þinghá þar sem hann er staddur við birtingu stefnu ef mál varðar fjárskyldu hans við mann sem er búsettur hér á landi eða félag, stofnun eða samtök sem eiga varnarþing hér.
     5. Ólögráða maður verður sóttur í þinghá þar sem sækja mætti lögráðamann hans skv. 1.–4. mgr. ef hann hefur ekki sjálfur forræði á sakarefninu.

33. gr.

    1. Skrásett félag eða firma má sækja í þeirri þinghá þar sem varnarþing þess er skráð. Ef stjórnarstöð þess er í annarri þinghá en þar sem varnarþing er skráð má einnig sækja það í þeirri þinghá. Ef mál varðar skrásett útibú félags eða firma má sækja það í þeirri þinghá þar sem útibúið er.
     2. Óskrásett félag eða firma má sækja í þeirri þinghá þar sem heimili þess telst vera samkvæmt samþykktum þess eða stjórnarstöð þess er. Einnig má sækja það í þeirri þinghá þar sem fyrirsvarsmaður þess yrði sjálfur sóttur skv. 32. gr. Það sama á við um annars konar óskrásett samtök eða stofnanir sem ákvæði 3. og 4. mgr. taka ekki til.
     3. Ríkið verður sótt fyrir dómi í Reykjavík. Sé máli beint að stjórnvaldi fyrir ríkisins hönd og það hefur stjórnarstöð í annarri þinghá má þó sækja það í þeirri þinghá. Sveitarfélag verður með sama skilorði sótt í þeirri þinghá sem það heyrir til.
     4. Stofnun eða fyrirtæki ríkisins eða sveitarfélags eða stjórnvald þess má sækja í þeirri þinghá þar sem það hefur stjórnarstöð.

34. gr.

1. Ef skoðun fasteignar getur orðið nauðsynleg í máli sem varðar hana má sækja það í þeirri þinghá þar sem hún er. Það sama á við um önnur mál um réttindi yfir fasteign, svo og mál þar sem sóttar eru kröfur sem rísa af slíkum réttindum.
2. Ef fasteign er í fleiri þinghám en einni eða mál varðar fleiri fasteignir en eina sem eru ekki í sömu þinghá má sækja mál skv. 1. mgr. í einhverri þeirra.

35. gr.

1. Mál til efnda á eða lausnar undan löggerningi eða vegna vanefnda eða rofa á löggerningi má sækja í þeirri þinghá þar sem átti að efna hann eftir hljóðan hans, tilætlun aðila eða réttarreglum.
2. Víxil- og tékkamál má sækja í þeirri þinghá þar sem greiðslustaður víxilsins eða tékkans er. Hafi greiðslustaður víxils eða tékka verið erlendis má sækja mál um hann í þeirri þinghá, þar sem sá sem innheimtir hann hefur stjórnar- eða starfstöð, enda sé um banka að ræða, sparisjóð eða annan þann sem hefur skuldheimtu að atvinnu.

36. gr.

    1. Mál til greiðslu á andvirði vöru eða þjónustu, sem hefur verið fengin eða þegin í verslun eða annarri fastri starfstöð, má sækja í þeirri þinghá þar sem verslunin eða starfstöðin er ef það er atvinna upphaflega skuldareigandans að láta slíka vöru eða þjónustu í té.
     2. Hafi vara eða þjónusta verið látin í té í útibúi upphaflegs skuldareiganda hér á landi verður heimildar skv. 1. mgr. aðeins neytt til að sækja mál í þeirri þinghá þar sem útibúið er.
     3. Nú hefur vara eða þjónusta verið látin í té erlendis með þeim hætti sem segir í 1. mgr., og má þá höfða mál til greiðslu á andvirði hennar í þeirri þinghá þar sem sá sem hefur kröfuna til innheimtu hér á landi hefur starfstöð, enda hafi hann skuldheimtu að atvinnu.

37. gr.

Mál vegna kaupa á vöru eða þjónustu hér á landi má kaupandi sækja í þinghá þar sem hann yrði sjálfur sóttur skv. 32. eða 33. gr.

38. gr.

    1. Mál til greiðslu vinnulauna má sækja í þeirri þinghá þar sem vinnan var leyst af hendi eða í einhverri þeirra hafi verið unnið víðar.
     2. Sjómenn mega sækja mál til greiðslu fyrir vinnu sína í þeirri þinghá þar sem skip er skráð.
     3. Þeir sem leysa störf sín af hendi um borð í loftfari mega sækja mál til greiðslu vinnulauna í þeirri þinghá þar sem loftfarið er skráð.

39. gr.

    1. Útgerðarmann má sækja í máli varðandi útgerðina í þeirri þinghá þar sem skip er skráð. Það sama á við um mál á hendur skipstjóra eða skipshöfn vegna skyldustarfa þeirra.
     2. Mál um björgunarlaun má höfða í þeirri þinghá þar sem bjargað var eða það sem var bjargað var flutt í land.
     3. Ef krafa er tryggð með sjóveði í skipi, farmi eða farmgjaldi og sjóveðið hefur verið kyrrsett má höfða mál um kröfuna í þeirri þinghá þar sem kyrrsetning fór fram.

40. gr.

Ef mál á rætur að rekja til fjárvörslu eða reikningshalds má sækja það í þeirri þinghá þar sem fjárvarslan eða reikningshaldið fór fram.

41. gr.

Mál til skaðabóta, refsingar eða annarrar fullnustu vegna réttarbrots utan samninga má sækja í þeirri þinghá þar sem brot var framið eða í einhverri þeirra ef brot var framið víðar.

42. gr.

    1. Ef kröfum er beint að fleiri en einum aðila í sama máli má sækja það á varnarþingi hvers þeirra sem er.
     2. Gagnkrafa og gagnsök skal jafnan sótt á varnarþingi aðalsakar.
     3. Aðilum er rétt að semja um meðferð máls í hverri þinghá sem er.

43. gr.

1. Ákvæðum 34.–42. gr. verður beitt til að sækja mann sem er búsettur erlendis, svo og félag, firma, stofnun eða samtök sem er eins ástatt um, nema annað leiði af samningi við erlent ríki.
2. Ákvæði þessa kafla raska ekki gildi sérreglna um varnarþing eftir öðrum lögum.

2. ÞÁTTUR

Sönnun og sönnunargögn.

VI. KAFLI

Almennar reglur um sönnun.

44. gr.

    1. Dómari sker úr því hverju sinni eftir mati á þeim gögnum sem hafa komið fram í máli hvort staðhæfing um umdeild atvik teljist sönnuð, enda bindi fyrirmæli laga hann ekki sérstaklega um mat í þessum efnum.
     2. Sá sem ber fyrir sig venju eða erlenda réttarreglu verður að leiða tilvist og efni hennar í ljós.
     3. Ekki þarf að sanna það sem er alkunnugt á þeim stað og tíma sem dómur eða úrskurður gengur.

45. gr.

Yfirlýsing aðila, sem er gefin fyrir dómi og felur í sér ráðstöfun á sakarefni, bindur hann eftir reglum um gildi loforða ef hann hefur forræði á því.

46. gr.

    1. Aðilar afla sönnunargagna ef þeir fara með forræði á sakarefni.
     2. Eftir því sem dómari telur nauðsynlegt til skýringar á máli er honum rétt að beina því til aðila að afla gagna um tiltekin atriði þess.
     3. Ef dómari telur bersýnilegt að atriði, sem aðili vill sanna, skipti ekki máli eða að gagn sé tilgangslaust til sönnunar getur hann meinað aðila um sönnunarfærslu.

47. gr.

1. Öflun sönnunargagna skal að jafnaði fara fram fyrir þeim dómara sem fer með málið. Ef þessu verður ekki komið við nema með verulegum kostnaði eða óhagræði getur dómari ákveðið eftir ósk aðila að gagnaöflun megi fara fram fyrir öðrum dómi samkvæmt ákvæðum XI. kafla, enda leiði það ekki til óþarfra tafa á rekstri máls.
2. Ákvæði 1. mgr. girða ekki fyrir að byggt verði á sönnunargagni sem er aflað eftir ákvæðum XII. kafla áður en mál er höfðað.

VII. KAFLI

Skýrslugjöf aðila.

48. gr.

    1. Aðila er jafnan heimilt að gefa skýrslu um málsatvik fyrir dómi í máli sínu nema dómari telji sýnilegt að hún sé þarflaus eða tilgangslaus.
     2. Eftir kröfu gagnaðila og með sama skilorði og segir í 1. mgr. er dómara rétt að kveðja aðila fyrir dóm til að gefa skýrslu um málsatvik.
     3. Dómari getur af sjálfsdáðum kvatt aðila fyrir dóm til að gefa skýrslu ef hann telur þess þörf til skýringar á máli.
     4. Sem aðili eftir ákvæðum þessa kafla skoðast fyrirsvarsmaður sem kemur fram fyrir aðila hönd, sbr. 3.–5. mgr. 17. gr.

49. gr.

1. Aðila er rétt sér að meinalausu að færast undan því að svara spurningum fyrir dómi ef honum væri óheimilt að svara þeim sem vitni í málinu.
2. Þegar aðili gefur skýrslu fyrir dómi fer um framkvæmd skýrslugjafar eftir ákvæðum 3. og 4. mgr. 51. gr., 56. gr. og 1. mgr. 59. gr. eftir því sem átt getur við.

50. gr.

1. Nú hefur aðili forræði á sakarefni og hann viðurkennir fyrir dómi tiltekið atvik sem er honum óhagstætt, og skal þá viðurkenning hans að jafnaði lögð til grundvallar, enda þyki dómara hún hafa verið gefin af nægilegri þekkingu og skilningi og ekkert kemur fram sem hnekkir henni eða veikir hana verulega.
2. Ef aðili verður ekki við kvaðningu um að koma fyrir dóm til að gefa skýrslu eða svarar ekki nægilega spurningu sem honum er ekki rétt að færast undan getur dómari skýrt vanrækslu hans, óljós svör eða þögn á þann hátt sem er gagnaðila hagfelldast.

VIII. KAFLI

Vitni.

51. gr.

    1. Hverjum manni, sem er orðinn 15 ára, lýtur íslenskri lögsögu og er ekki aðili máls eða fyrirsvarsmaður aðila, er skylt að koma fyrir dóm sem vitni til að svara munnlega spurningum sem er beint til hans um málsatvik.
     2. Dómari metur með hliðsjón af atvikum hverju sinni hvort yngri manni en getur í 1. mgr. verði gert skylt að gefa skýrslu sem vitni. Sama hátt hefur dómari á um geðveika menn og þroskahefta.
     3. Ef vitni kemst ekki á þingstað vegna veikinda eða svipaðra ástæðna má dómari ákveða að það gefi skýrslu á öðrum stað þar sem þess er kostur.
     4. Nú er vitni statt fjarri þingstað eða það hefði annars sérstakt óhagræði af því að koma fyrir dóm, og getur þá dómari ákveðið að skýrsla verði tekin af því á dómþingi gegnum síma eða annað fjarskiptatæki, enda verði skýrslutöku hagað þannig að allir sem eru staddir á dómþingi heyri orðaskipti við vitnið.
     5. Ef þess er krafist getur dómari lagt fyrir vitni í kvaðningu skv. 2. mgr. 54. gr. að hafa með sér gögn til sýningar fyrir dómi eða að athuga bækur sínar, skjöl og aðra muni og gera útdrátt úr tilteknum atriðum í þeim til skýringar á málsatvikum.

52. gr.

    1. Eftirtaldir geta skorast undan því að gefa vitnaskýrslu að öllu leyti eða einhverju:
     a.     sá sem er eða hefur verið maki aðila,
     b.     skyldmenni aðila í beinan legg, systkin hans og þeir sem tengjast honum þannig vegna ættleiðingar,
     c.     stjúpforeldri aðila og stjúpbarn,
     d.     tengdaforeldri aðila og tengdabarn.
     2. Dómari getur leyst aðra sem eru eða hafa verið nákomnir aðila undan vitnaskyldu ef honum virðist samband þeirra mjög náið.
     3. Vitni er rétt að skorast undan því að svara spurningu ef ætla má að í svari þess geti falist játning eða bending um að það hafi framið refsiverðan verknað eða atriði sem valdi því siðferðislegum hnekki eða tilfinnanlegu fjárhagstjóni. Það sama á við ef ætla má að svar hefði sömu afleiðingar fyrir einhvern þann sem tengist vitni með þeim hætti sem segir í 1. eða 2. mgr.
     4. Dómari getur undanþegið vitni frá því að upplýsa um leyndarmál varðandi viðskipti þess, uppgötvanir eða önnur slík verk ef hann telur hagsmuni vitnis af leyndinni verulega ríkari en hagsmuni aðila af vættinu.
     5. Embættis- og sýslunarmönnum er óskylt að koma fyrir dóm til að vitna um atvik sem hafa gerst í embætti þeirra eða sýslan og má leiða nægilega í ljós með vottorði úr embættisbók eða öðru opinberu skjali.

53. gr.

    1. Án leyfis hlutaðeigandi ráðherra er vitni óheimilt að svara spurningum um leynilegar ráðagerðir, ályktanir eða samninga handhafa ríkisvalds um málefni sem varða öryggi, réttindi eða heill ríkisins eða skipta mjög miklu fyrir viðskipti eða fjárhag þjóðarinnar.
     2. Vitni er óheimilt án leyfis þess sem á í hlut að svara spurningum um:
     a.     hver sé höfundur eða heimildarmaður að riti, grein, frásögn eða tilkynningu sem hefur birst án þess að hann væri nafngreindur, ef vitnið ber ábyrgð að lögum á efni prentaðs rits eða öðru efni sem birtist opinberlega eða það hefur öðlast vitneskju um höfund eða heimildarmann í starfi hjá ábyrgðarmanni,
     b.     einkahagi manns sem því hefur verið trúað fyrir eða það hefur komist að á annan hátt í starfi sem endurskoðandi, félagsráðgjafi, lögfræðingur, lyfsali, læknir, prestur, sálfræðingur eða aðstoðarmaður einhvers þessara, eða í öðru starfi sem viðlíka trúnaðarskylda fylgir,
     c.     atriði sem það hefur komist að í opinberu starfi og á að fara leynt,
     d.     leyndarmál um viðskipti, uppgötvanir eða önnur slík verk sem það hefur komist að í starfi.
     3. Nú telur dómari hagsmuni aðila verulega meiri af því að upplýst verði um atriði skv. b- til d-lið 2. mgr. en hagsmuni hlutaðeiganda af því að leynd verði haldið, og getur hann þá eftir kröfu aðila lagt fyrir vitni að svara spurningu þótt leyfi sé ekki veitt til þess, enda feli þá svarið ekki í sér frásögn af einkahögum manns sem á ekki aðild að máli. Ef dómari telur óvíst hvort þessum skilyrðum sé fullnægt getur hann lagt fyrir vitni að tjá sér fyrst í trúnaði hvers efnis svar þess yrði.

54. gr.

    1. Aðili, sem óskar eftir að leiða vitni, annast boðun þess á dómþing.
     2. Aðila er rétt að boða vitni á dómþing með skriflegri kvaðningu sem hann gefur út sjálfur eða leggur fyrir dómara til útgáfu. Í kvaðningu skal greint nafn og heimili vitnis, tilefni boðunar í aðalatriðum, nafn dómstóls, hvar og hvenær vitnaleiðslan fer fram og hverjar afleiðingar það geti haft að vitni mæti ekki. Kvaðningu skal birta með sama hætti og fyrirvara og stefnu.
     3. Ef vitni er statt á dómþingi er því skylt að bera þegar vætti þótt það hafi ekki verið boðað í því skyni.

55. gr.

    1. Nú kemur vitni ekki fyrir dóm samkvæmt löglega birtri kvaðningu án þess að um lögmæt forföll sé að ræða, og getur þá dómari orðið við kröfu aðila um að leita til lögreglu um að sækja vitnið. Lögreglu er skylt að verða við slíkum fyrirmælum dómara.
     2. Ef vitni kemur fyrir dóm en fullnægir annars ekki vitnaskyldu sinni getur dómari að kröfu aðila gert því sekt með úrskurði. Viðurlög eftir úrskurðinum falla niður ef vitni fullnægir síðan skyldu sinni eða aðili hverfur frá því að krefja það vættis.
     3. Ef vitni kemur fyrir dóm en getur ekki fullnægt vitnaskyldu sinni vegna ástands síns, svo sem vegna ölvunar eða geðshræringar, getur dómari gert nauðsynlegar ráðstafanir til að tryggja að það geti leyst skyldu sína af hendi síðar.

56. gr.

    1. Þegar vitni kemur fyrir dóm lætur dómari það fyrst gera grein fyrir nafni sínu, kennitölu og heimili, en prófar svo eftir þörfum hvort því sé rétt eða skylt að bera vætti. Síðan brýnir dómari alvarlega fyrir vitni skyldu þess til að skýra satt og rétt frá og draga ekkert undan, og leiðir athygli þess að þeirri refsiábyrgð sem er samfara vísvitandi eða gáleysislega röngum framburði.
     2. Að svo búnu verða spurningar lagðar fyrir vitni. Dómara er rétt að láta aðila um að spyrja vitni, en þá skal sá sem kvaddi vitni leggja spurningar fyrir það fyrst og síðan gagnaðili. Dómara er rétt að umorða, laga og skýra spurningar aðila áður en vitni svarar og koma í veg fyrir að spurningar séu lagðar fyrir vitni sem eru óákveðnar, tvíræðar, veiðandi, óþarflega móðgandi eða særandi, lagaðar til að villa um fyrir vitni eða sýnilega tilgangslausar. Dómari getur svipt aðila, sem brýtur gegn þessu, rétti til að leggja spurningar fyrir vitni og tekið skýrslutöku í sínar hendur. Dómara er og rétt að krefja vitni frekari skýringa á svari þannig að efni þess komi skýrt fram, svo og að leggja spurningar sjálfstætt fyrir vitni.
     3. Hvert vitni skal að jafnaði prófa sér án þess að önnur vitni hlýði á. Að kröfu aðila getur dómari þó ákveðið að vitni verði samprófað við annað vitni eða aðila.
     4. Nú er dómþing háð fyrir opnum dyrum og spurningu til vitnis er þannig háttað að svar við henni varðar einkahagi þess eða annarra, og getur þá dómari látið vitnið svara skriflega. Skal þá bókað um svarið og aðilum og vitninu gefinn kostur á að ganga úr skugga um að bókun sé rétt án þess að hún sé lesin upp.
     5. Dómari leiðbeinir vitni um atriði sem lúta að skyldu og heimild þess til vitnisburðar. Ef vitni telur sér óskylt að gefa skýrslu eða svara einstökum spurningum eða heldur fram heimildarskorti ber því að leiða líkur að staðreyndum sem veltur á í þeim efnum. Dómari getur leyft vitni að leiða aðra fyrir dóm til skýrslugjafar í því skyni.

57. gr.

    1. Við skýrslugjöf vitnis leitar dómari eftir þörfum vitneskju um atriði sem varða mat á trúverðugleika þess. Í þeim efnum skal dómari jafnan leitast við að ganga úr skugga um hvort skýrsla vitnis sé reist á skynjun þess sjálfs eða sögusögn annarra. Þá skal dómari gera sér far um að leiða í ljós hvort horf vitnis til máls eða aðila sé með einhverjum þeim hætti að það geti haft áhrif á sönnunargildi framburðar þess.
     2. Eftir kröfu aðila skal dómari láta vitni staðfesta framburð sinn með eiði eða drengskaparheiti þegar það hefur lokið skýrslugjöf. Vitni verður þó ekki látið staðfesta framburð sinn ef:
     a.     það hefur ekki náð 15 ára aldri,
     b.     því er svo vitsmuna vant eða geðbilað að það beri ekki skyn á eða er ófært um að meta helgi eða þýðingu staðfestingar,
     c.     það er undir ákæru fyrir rangan framburð eða hefur verið sakfellt fyrir slíkt brot,
     d.     það færist undan staðfestingu og ákvæði 1.–3. mgr. 52. gr. eiga við,
     e.     dómari telur það svo tengt aðila eða hafa slíka hagsmuni af málsúrslitum að staðfesting sé óviðeigandi.
     3. Áður en vitni staðfestir framburð sinn brýnir dómari fyrir því helgi og þýðingu staðfestingar, bæði fyrir úrslit máls og vitnið sjálft lagalega og siðferðislega.
     4. Ef vitni lýsir því yfir að gefnu tilefni frá dómara að það samrýmist afstöðu þess í trúarefnum að vinna eið og að það trúi á guð fer staðfesting þannig fram að vitnið lyftir upp hægri hendi og hefur þessi orð eftir dómara: Ég sver það og vitna til guðs míns að ég hef sagt það sem ég veit sannast og réttast og ekkert dregið undan.
     5. Ef ekki eru skilyrði til eiðvinningar skv. 4. mgr. vinnur vitni heit og fer staðfesting þannig fram að vitnið lyftir upp hægri hendi og hefur þessi orð eftir dómara: Ég lýsi því yfir og legg við drengskap minn og heiður að ég hef sagt það sem ég veit sannast og réttast og ekkert dregið undan.
     6. Eiður og heitvinning hafa sömu þýðingu að lögum.

58. gr.

1. Þeim aðila, sem leiðir vitni, er skylt að sjá því fyrir fram fyrir fé til greiðslu kostnaðar af ferð og dvöl á þingstað.
2. Ef vitni krefst þess að fullnægðum skyldum sínum ákveður dómari því greiðslu vegna útlagðs kostnaðar af rækslu vitnaskyldu og þóknun fyrir atvinnumissi sem má telja skipta það máli miðað við efnahag þess og aðstæður. Sá sem kveður vitni greiðir einn kostnað og þóknun um sinn, en hafi báðir aðilar krafist vættis eða haft not af því getur dómari ákveðið að skipta greiðslu milli þeirra sem þeir ábyrgjast þó í sameiningu. Greiðslu skal þegar inna af hendi.

59. gr.

Dómari metur sönnunargildi vitnisburðar við úrlausn máls. Í því sambandi skal meðal annars hugað að afstöðu vitnis til aðila, hagsmunum þess af málsúrslitum, þroska þess, áreiðanleika skynjunar þess á atvikum, minni, ástandi og hegðun þess við skýrslugjöf, öryggi þess og skýrleika í svörum og samræmi í frásögn.

IX. KAFLI

Matsgerðir.

60. gr.

    1. Skoðunar- og matsgerðir, lýsingar á hlutum og aðrar rannsóknargerðir kallast hér einu nafni matsgerðir eða mat og athafnir sem lúta að þeim að meta.
     2. Dómari leggur sjálfur mat á atriði sem krefjast almennrar þekkingar og menntunar eða lagaþekkingar.
     3. Ef opinber starfsmaður er skipaður í eitt skipti fyrir öll til að meta tiltekin atriði getur aðili snúið sér beint til hans ef honum er skylt að framkvæma matið eða hann er fús til þess án dómkvaðningar, enda sé það í verkahring hans.

61. gr.

    1. Ef ekki verður farið svo að sem segir í 2. eða 3. mgr. 60. gr. kveður dómari einn eða tvo matsmenn til að framkvæma mat eftir skriflegri beiðni aðila. Í beiðni skal koma skýrlega fram hvað eigi að meta, hvar það er sem meta á og hvað aðili hyggst sanna með mati.
     2. Aðilar skulu kvaddir á dómþing þar sem matsbeiðni er tekin fyrir. Ef þeir koma sér saman um hæfan matsmann skal kveðja hann til starfans nema sérstakar ástæður mæli gegn því. Annars greinir dómari aðilum að öðru jöfnu frá því hvern hann hafi í hyggju að kveðja til matsstarfa.
     3. Þann einn má dómkveðja til að framkvæma mat sem er orðinn 20 ára að aldri, er að öllu leyti óaðfinnanlegt vitni um það atriði sem á að meta og hefur nauðsynlega kunnáttu til að leysa starfann af hendi eða annars þá kunnáttu sem bestrar er kostur. Maður getur ekki skorast undan að verða við kvaðningu ef honum væri skylt og heimilt að bera vitni um matsatriði og breytir engu þótt nauðsyn beri til að hann fari í aðra þinghá en þar sem hann á heimili til að rækja starfann. Dómara er þó rétt að taka rökstudda undanfærslu til greina, enda sé þá kostur jafnhæfs manns til starfans.
     4. Dómari getur dómkvatt matsmann sem er búsettur utan lögsagnarumdæmis hans.
     5. Dómkvaðning skal bókuð í þingbók. Í henni skal greina skýrt hvað skuli metið, hvenær mati skuli lokið og hverjum eigi að gefa kost á að gæta hagsmuna sinna við framkvæmd þess. Þá skal tekið fram að matsmanni beri að vinna verk sitt af bestu vitund og semja rökstudda matsgerð sem hann megi vera viðbúinn að þurfa að gefa skýrslu um fyrir dómi.
     6. Ef matsmaður deyr, forfallast, reynist óhæfur til starfans eða vanrækir það kveður dómari annan í hans stað að kröfu matsbeiðanda.

62. gr.

    1. Matsbeiðandi tilkynnir matsmanni um dómkvaðningu og lætur honum í té endurrit af bókun um hana.
     2. Matsmaður tilkynnir aðilum svo fljótt sem verða má og með sannanlegum hætti hvar og hvenær verði metið. Aðilum og dómara ber að veita matsmanni leiðbeiningar eftir föngum um matsatriði. Matsmanni er rétt að afla sér gagna til afnota við matið, en aðilum, sem eru viðstaddir, skal þá gefinn kostur á að tjá sig um þau eftir þörfum. Ef vitnaleiðsla reynist nauðsynleg til skýringar á matsatriði er dómara rétt að láta hana þegar fara fram.
     3. Þeim sem hefur umráð þess sem matsgerð lýtur að er skylt að veita matsmanni aðgang að því nema hann megi skorast undan vitnaskyldu um matsatriði eða sé óheimilt að bera vitni um það.
     4. Matsmaður framkvæmir starf sitt þótt aðilar mæti ekki þegar metið er, nema upplýsingar vanti sem þeir hefðu mátt veita.

63. gr.

1. Matsmaður skal semja rökstudda matsgerð þar sem þau sjónarmið eru greind sem álit hans er reist á. Matsgerð skal fengin matsbeiðanda í hendur, en matsmanni er þó rétt að krefjast áður greiðslu skv. 2. mgr.
2. Matsmaður á rétt á hæfilegri þóknun fyrir störf sín samkvæmt reikningi og endurgreiðslu útlagðs kostnaðar úr hendi matsbeiðanda. Matsmanni er rétt að krefjast greiðslu fyrir fram vegna ferðakostnaðar, svo og tryggingar samkvæmt ákvörðun dómara fyrir þóknun sinni ef með þarf.

64. gr.

Aðili getur krafist yfirmats þar sem tekin verði til endurmats þau atriði sem hafa áður verið metin. Yfirmatsmenn skulu vera fleiri en matsmenn voru, en að öðru leyti gilda ákvæði 61.–63. gr. um yfirmat.

65. gr.

Að kröfu aðila ber matsmanni að koma fyrir dóm til að gefa skýrslu til skýringar og staðfestingar á matsgerð og um atriði sem tengjast henni. Ákvæðum VIII. kafla verður beitt um skýrslugjöf matsmanns eftir því sem þau geta átt við.

66. gr.

1. Dómari leysir úr ágreiningi sem lýtur að dómkvaðningu og hæfi matsmanns og um greiðslur til hans með úrskurði. Dómari getur enn fremur úrskurðað um atriði sem varða framkvæmd matsgerðar, svo sem hvort það hafi verið metið sem skyldi meta samkvæmt dómkvaðningu eða hvort matsgerð sé nægilega rökstudd, ef ágreiningur rís um kröfu um endurskoðun hennar eða endurmat.
2. Dómari leggur mat á önnur atriði varðandi matsgerð, þar á meðal sönnunargildi hennar þegar leyst er að öðru leyti úr máli.

X. KAFLI

Skjöl og önnur sýnileg sönnunargögn.

67. gr.

    1. Ef aðili skírskotar til skjals sem er í vörslum hans skal hann leggja það fram eftir kröfu gagnaðila ef taka á tillit til þess við úrlausn máls.
     2. Nú skorar aðili á gagnaðila að leggja fram skjal sem hann hefur í vörslum sínum, og ber þá gagnaðila að verða við því ef aðili á rétt til skjalsins án tillits til málsins eða efni skjalsins er slíkt að gagnaðila væri skylt að bera vitni um það ef hann væri ekki aðili að málinu.
     3. Nú er skjal í vörslum manns sem er ekki aðili að máli, og getur þá aðili krafist að fá það afhent til framlagningar í máli ef vörslumanni skjalsins er skylt að afhenda það aðilanum án tillits til málsins eða efni skjalsins er slíkt að vörslumanni sé skylt að bera vitni um það í málinu.
     4. Aðili, sem krefst skjals skv. 2. eða 3. mgr., ber sönnunarbyrði fyrir því að skjalið sé til og í vörslum þess sem hann heldur fram. Ef staðhæfingum aðila um það er mótmælt ber honum að leggja fram eftirrit af skjalinu ef þess er kostur, en lýsa ella efni þess eftir föngum, og skal greina frá því hvað eigi að leiða í ljós með skjalinu.

68. gr.

    1. Nú verður aðili ekki við áskorun skv. 2. mgr. 67. gr. um að leggja fram skjal sem þykir sannað að hann hafi undir höndum, og getur þá dómari skýrt það svo að hann samþykki frásögn áskoranda um efni skjalsins, sbr. þó 69. gr.
     2. Ef vörslumaður skjals verður ekki við kröfu aðila um að láta það af hendi getur aðili lagt þau gögn, sem getur í 4. mgr. 67. gr., fyrir dómara, ásamt skriflegri beiðni um að vörslumaður verði skyldaður með úrskurði til að afhenda skjalið fyrir dómi. Ef dómari telur ekki útilokað að skjalið hafi þýðingu í málinu kveður hann aðila og vörslumann fyrir dóm og gefur þeim kost á að tjá sig um beiðnina. Að því loknu kveður dómari upp úrskurð ef með þarf um skyldu vörslumanns til að afhenda aðila skjalið, sbr. þó 69. gr. Í úrskurði má ákveða að leysa beri þessa skyldu af hendi innan tiltekins tíma að viðlögðum dagsektum til aðilans sem skyldan er við. Úrskurðinum má einnig fullnægja með aðför eftir aðalefni sínu.
     3. Ef vörslumaður mætir ekki fyrir dóm skv. 2. mgr. getur dómari leitað til lögreglu um að sækja hann ef aðili krefst.

69. gr.

    1. Nú hefur skjal, sem er skylt að láta af hendi skv. 67. gr., að geyma atriði sem hlutaðeiganda væri óskylt eða óheimilt að bera vitni um, og getur þá dómari ákveðið að skjalið verði lagt fyrir hann í trúnaði og gegn þagnarskyldu og annaðhvort að hann taki eftirrit af því úr skjalinu sem er skylt og heimilt að láta uppi eða geri skýrslu um þau atriði.
     2. Ef sá sem er skylt að láta af hendi skjal skv. 67. gr. gerir sennilegt að það baki sér tjón eða óhagræði að verða við þeirri skyldu getur dómari ákveðið að láta við það sitja að skjalið verði afhent fyrir dómi til eftirritunar. Það sama á við ef skjal er verðmætt fyrir hlutaðeiganda eða sérstök hætta er á því að það glatist eða spillist ef það er látið af hendi. Hlutaðeigandi getur einnig krafist að trygging verði sett fyrir tjóni sem afhending skjals kann að baka honum áður en hann lætur það frá sér.
     3. Frumrit skjala, sem ákvæði 1. og 2. mgr. taka til, skulu afhent hlutaðeiganda um leið og afnotum er lokið.

70. gr.

Eftir því sem átt getur við gilda ákvæði 67.–69. gr. um skyldu til að sýna og afhenda önnur sýnileg sönnunargögn en skjöl og til að leyfa afnot af og veita aðgang að þeim.

71. gr.

    1. Opinber eru þau skjöl sem embættis- eða sýslunarmenn gefa út í embættisnafni um það sem gerist í embætti þeirra eða sýslan.
     2. Þar til annað sannast skal telja íslenskt opinbert skjal ófalsað ef það stafar frá embættis- eða sýslunarmanni eftir formi sínu og efni. Það sama á við um erlent opinbert skjal ef ræðismaður eða annar trúnaðarmaður íslenska ríkisins í hlutaðeigandi ríki vottar að útgefandi skjals hafi heimild til þess eftir lögum þess ríkis eða það er sýnt með öðrum fullnægjandi hætti.
     3. Þar til annað sannast skal efni opinbers skjals talið rétt ef það varðar tiltekin atvik sem er sagt að hafi gerst í embætti eða sýslan útgefanda.

72. gr.

    1. Einkaskjal með eiginhandarnafni útgefanda telst gefið út af honum með því efni sem það hefur að geyma þar til það gagnstæða er sannað eða gert sennilegt.
     2. Nú kemur sá sem tjáist vera útgefandi skjals fyrir dóm til skýrslugjafar og því er borið við í máli að undirritun á skjali sé fölsuð eða efni þess breytt, og getur þá dómari eftir kröfu aðila lagt fyrir hlutaðeiganda að gefa sýnishorn af rithönd sinni. Ef slíkri kröfu er beint að aðila og hann neitar að verða við henni skal að öðru jöfnu líta svo á að hann samþykki staðhæfingar gagnaðila um skjalið. Ef vitni neitar að verða við slíkri kröfu má beita það viðurlögum skv. 2. mgr. 55. gr.
     3. Dómari metur sönnunargildi einkaskjals með hliðsjón af atvikum hverju sinni.

XI. KAFLI

Öflun sönnunargagna fyrir öðrum dómi.

73. gr.

    1. Nú óskar aðili að gefa skýrslu, leiða vitni, fá matsmann kvaddan eða afla skjala eða annarra sýnilegra sönnunargagna fyrir öðrum dómi en þar sem mál er rekið, og leggur hann þá skriflega beiðni um það fyrir dómara í málinu. Í beiðni skal greint frá ástæðum fyrir henni, hvar sé óskað að gagnaöflun fari fram, hver gögn þurfi að senda hlutaðeigandi dómi, hverjum eigi að gera aðvart um þinghald þar og um hverja gagnaöflun sé nánar að tefla. Ef óskað er að leiða vitni skal þannig greint frá nafni þess, kennitölu og heimili, svo og þeim atriðum nákvæmlega sem vætti á að varða. Sé óskað dómkvaðningar matsmanns skal beiðni um hana að jafnaði fylgja.
     2. Beiðni skv. 1. mgr. skal tekin fyrir í þinghaldi í málinu. Dómari getur sett það skilyrði fyrir að sinna beiðni að aðili greiði fyrir fram kostnað eða setji tryggingu fyrir greiðslu kostnaðar af málaleitan sinni.
     3. Ef dómari telur skilyrðum 1. mgr. 47. gr. fullnægt til að verða við beiðni bókar hann ákvörðun sína um það í þingbók. Úrskurður skal kveðinn upp ef krafist er.

74. gr.

1. Ef gagnaöflun á að fara fram fyrir öðrum dómi hér á landi sendir dómari í málinu hlutaðeigandi dómi skriflegt erindi ásamt beiðni aðila, frumritum eða myndritum nauðsynlegra gagna og endurritum úr þingbók.
2. Nú á gagnaöflun að fara fram fyrir dómi í öðru ríki, og aflar þá dómari í málinu þýðingar á þeim gögnum sem um ræðir í 1. mgr. á kostnað aðila. Dómari sendir skriflegt erindi sitt og önnur gögn ásamt þýðingum til hlutaðeigandi dóms, eftir atvikum fyrir milligöngu Stjórnarráðsins.

75. gr.

    1. Þegar gagnaöflun eftir fyrirmælum þessa kafla fer fram fyrir dómi hér á landi skal farið eftir ákvæðum II. og VII.–X. kafla eftir því sem átt getur við. Dómari, sem gagnaöflun fer fram fyrir, tekur ákvarðanir og úrskurðar um atriði varðandi framkvæmd hennar.
     2. Ef sérstakt tilefni verður til þess meðan á gagnaöflun stendur fyrir öðrum dómi getur aðili óskað eftir því að frekari gagna verði aflað þar en var beiðst í byrjun. Ákveður hlutaðeigandi dómari hvort orðið verði við slíkri ósk.
     3. Ef ekki er sótt þing við gagnaöflun fyrir öðrum dómi af hálfu þess sem beiddist hennar skal telja beiðni hans um hana fallna niður nema gagnaðili mæti og krefjist að hún fari allt að einu fram. Útivist hefur ekki aðrar afleiðingar, sbr. þó 4. mgr.
     4. Falli beiðni niður skv. 3. mgr. skal tekið tillit til þess kostnaðar sem hún hefur bakað gagnaðila við endanlega ákvörðun málskostnaðar hvernig sem málið fer.

76. gr.

Eftir því sem átt getur við skal ákvæðum 75. gr. beitt þegar gagna er aflað í héraði í tengslum við rekstur máls fyrir æðra dómi.

XII. KAFLI

Öflun sönnunargagna án þess að mál hafi verið höfðað.

77. gr.

    1. Aðila, sem hefur lögvarinna hagsmuna að gæta, er heimilt að beiðast dómkvaðningar matsmanns þótt hann hafi ekki haft uppi kröfu vegna matsatriðis í dómsmáli ef það er gert til að staðreyna kröfu eða sanna atvik að baki henni.
     2. Nú er hætta á að kostur fari forgörðum á því að afla sönnunar um atvik sem varðar lögvarða hagsmuni aðila eða að það verði verulega erfiðara síðar, og er honum þá heimilt að leita sönnunar um atvikið fyrir dómi með vitnaleiðslu eða öflun skjals eða annars sýnilegs sönnunargagns þótt hann hafi ekki haft uppi kröfu í tengslum við atvikið í dómsmáli. Aðila er með sama hætti heimilt að leita sönnunar fyrir dómi um atvik sem varða lögvarða hagsmuni hans og geta ráðið niðurstöðu um hvort hann láti verða af málshöfðun vegna þeirra.
     3. Heimildum 1. og 2. mgr. verður ekki beitt til að afla sannana um refsiverða háttsemi þar sem ákæruvaldið ætti sókn sakar.

78. gr.

    1. Aðili, sem vill leita sönnunar skv. 77. gr., skal beina skriflegri beiðni um það til dómara í þinghá þar sem mætti höfða mál um kröfu hans, vitni er statt, sýnilegt sönnunargagn er að finna eða hlutur er niður kominn sem matsgerð varðar.
     2. Í beiðni skal greina skýrt frá því atviki sem aðili vill leita sönnunar um, hvernig hann vill að það verði gert, hver réttindi eru í húfi og hverja aðra sönnunin varðar að lögum. Ef sönnunar er leitað skv. 2. mgr. 77. gr. skal enn fremur rökstutt hvers vegna sönnunarfærsla þolir ekki bið eða getur ráðið niðurstöðu um hvort mál verði síðar höfðað.
     3. Dómari metur af sjálfsdáðum hvort skilyrði séu til að fallast á beiðni. Ef hann telur að svo sé ekki eða ágreiningur rís um það kveður hann upp úrskurð þar um.
     4. Dómari kveður aðila fyrir dóm þar sem sönnunarfærsla fer fram. Ef beiðni varðar aðra aðila skulu þeir einnig kvaddir fyrir dóm, enda þoli málefnið þá bið sem leiðir af því.

79. gr.

    1. Við öflun sönnunar eftir fyrirmælum þessa kafla skal farið eftir ákvæðum II. og VII.–X. kafla eftir því sem átt getur við. Dómari, sem öflun sönnunar fer fram fyrir, tekur ákvarðanir og úrskurðar um þau atriði varðandi hana sem hefðu ella borið undir dómara við sönnunarfærslu við rekstur máls.
     2. Ef sérstakt tilefni verður til þess meðan á öflun sönnunar stendur getur aðili óskað eftir því að frekari gagna verði aflað en var beiðst í byrjun. Dómari ákveður hvort orðið verði við slíkri ósk.
     3. Nú er ekki sótt þing af hálfu þess sem beiðni stafar frá, og verður þá ekki af öflun sönnunar nema annar mæti sem hefur lögvarinna hagsmuna að gæta, hann óskar að athöfn fari allt að einu fram og dómari telur efni til að verða við ósk hans.
     4. Sá sem biður um öflun sönnunar greiðir kostnað sem hlýst af því. Ef aðrir sækja þing og krefjast þess getur dómari úrskurðað þeim ómaksþóknun úr hendi hans.

3. ÞÁTTUR

Almennar reglur um meðferð máls í héraði.

XIII. KAFLI

Stefna og stefnubirting.

80. gr.

    1. Í stefnu skal greina svo glöggt sem verða má:
     a.     nöfn aðila, kennitölu og heimili eða dvalarstað,
     b.     nöfn fyrirsvarsmanna aðila, ef því er að skipta, stöðu þeirra og heimili eða dvalarstað,
     c.     hver eða hverjir flytji málið fyrir stefnanda,
     d.     dómkröfur stefnanda, svo sem fjárhæð kröfu í krónum, bætur fyrir tiltekið skaðaverk án fjárhæðar ef enn er óvíst um hana, vexti ef því er að skipta, viðurkenningu á tilteknum réttindum, ákvörðun á eða lausn undan tiltekinni skyldu, refsingu fyrir tilgreind orð eða athafnir, ómerkingu tiltekinna ummæla, málskostnað o.s.frv.,
     e.     málsástæður sem stefnandi byggir málsókn sína á, svo og önnur atvik sem þarf að greina til þess að samhengi málsástæðna verði ljóst, en þessi lýsing skal vera gagnorð og svo skýr að ekki fari milli mála hvert sakarefnið er,
     f.     tilvísun til helstu lagaákvæða eða réttarreglna sem stefnandi byggir málatilbúnað sinn á,
     g.     helstu gögn sem stefnandi hefur til sönnunar og þau gögn sem hann telur að enn þurfi að afla,
     h.     þá sem stefnandi hyggst leiða fyrir dóm til skýrslugjafar um atvik máls,
     i.     dómþing þar sem mál verður þingfest, stað þess og stund, svo og stefnufrest,
     j.     áskorun til stefnda um að koma fyrir dóm þegar málið verður þingfest, svara þar til sakar og leggja fram gögn,
     k.     viðvörun um að útivistardómur geti gengið ef stefndi sækir ekki þing við þingfestingu málsins.
     2. Ef stefnandi hefur aðeins uppi kröfur í máli sem er unnt að fullnægja með aðför skal eitt eintak stefnu ritað á löggiltan skjalapappír í stærðinni A4 með a.m.k. 4 sm spássíu vinstra megin á framhlið blaðs og hægra megin á bakhlið. Skal þetta eintak afhent dómara aukalega við þingfestingu máls nema sátt sé þá þegar gerð í því eða stefndi samþykkir kröfur stefnanda eða leggur fram greinargerð.
     3. Stefnanda er jafnan rétt að gefa út stefnu sjálfur. Honum er einnig heimilt að leggja stefnu fyrir dómara til útgáfu, enda sé þá orðalag hennar tilhlýðilegt. Sé leitað til dómara um útgáfu stefnu skal hann benda stefnanda á galla sem hann sér á málatilbúnaði og geta varðað frávísun, en ekki má hann synja um útgáfu stefnu af þeim sökum, enda er hann óbundinn af slíku áliti sínu við úrlausn máls.

81. gr.

    1. Til að birta stefnur, kvaðningar og aðrar tilkynningar skipar sýslumaður a.m.k. einn mann í hverju sveitarfélagi í umdæmi sínu og annan til vara til að gegna þeim störfum í forföllum. Enginn má víkjast undan skipun sem fullnægir skilyrðum 2. mgr.
     2. Ekki má skipa mann stefnuvott nema hann sé orðinn 25 ára að aldri, hafi óflekkað mannorð og sé svo heill og hraustur að hann geti gegnt starfanum.
     3. Áður en stefnuvottur tekur til starfa skal hann undirrita drengskaparheit, sem sýslumaður varðveitir, um að hann muni rækja starfann af trúmennsku og samviskusemi.
     4. Dómsmálaráðherra skal setja gjaldskrá vegna starfa stefnuvotta.

82. gr.

    1. Þar sem eftirfarandi ákvæði þessa kafla mæla fyrir um að stefna verði birt fyrir stefnda og öðrum sem tengjast honum, á stað sem varðar hann og með fresti sem tekur mið af högum hans eiga þær reglur við fyrirsvarsmann í stað stefnda ef fyrirsvarsmaður fer með mál hans.
     2. Stefna verður ekki birt fyrir manni sem er yngri en 15 ára að aldri.
     3. Stefnu má ekki birta fyrir gagnaðila stefnda eða manni sem gæti verið í fyrirsvari fyrir gagnaðila.

83. gr.

    1. Birting stefnu er lögmæt ef:
     a.     stefnuvottur eða lögbókandi vottar að hann hafi birt hana fyrir stefnda eða einhverjum sem er bær um að taka við henni í hans stað,
     b.     samrit hennar er sent í ábyrgðarbréfi sem er borið út og póstmaður vottar að hann hafi afhent bréfið stefnda eða öðrum sem er bær um að taka við stefnu í hans stað.
     2. Stefna telst einnig nægilega birt ef hún er auglýst í Lögbirtingablaði skv. 89. gr.
     3. Í stað stefnubirtingar skv. 1. mgr. og jafngilt henni má koma stefnu á framfæri með því að:
     a.     stefndi riti sjálfur undir yfirlýsingu á stefnu um að samrit hennar hafi verið afhent sér,
     b.     hæstaréttar- eða héraðsdómslögmaður riti undir sams konar yfirlýsingu þar sem einnig er tekið fram að stefndi hafi falið honum að sækja þing fyrir sig við þingfestingu máls.
     4. Ef stefndi sækir þing við þingfestingu máls breytir engu þótt stefna hafi ekki verið birt eða komið á framfæri við hann, galli hafi verið á birtingu eða birt með of skömmum fyrirvara.

84. gr.

    1. Þegar birta á stefnu skv. 1. mgr. 83. gr. afhendir stefnandi þeim sem annast birtingu frumrit hennar ásamt samriti handa hverjum sem á að birta fyrir. Hverju samriti skal fylgja opið umslag merkt með nafni og heimili stefnda og áritað um að það hafi að geyma stefnu í tilteknu máli og hvenær birting megi síðast fara fram til þess að stefnufresti verði náð. Þegar sá sem annast birtingu hefur gengið úr skugga um að samrit sé samhljóða frumriti stefnu setur hann samrit í umslagið og lokar því. Stefnandi skal einnig láta af hendi umslag merkt sjálfum sér og heiti máls undir frumrit stefnu.
     2. Þeim sem annast birtingu er rétt að áskilja fyrirframgreiðslu kostnaðar af henni úr hendi stefnanda.
     3. Sá er vanhæfur til að birta stefnu sem er aðili að máli, maki aðila eða skyldur eða mægður aðila í beinan legg eða annan lið til hliðar.

85. gr.

    1. Stefnubirting skal fara fram á virkum degi frá lokum áttundu stundar til loka tuttugustu og annarrar stundar. Birting má þó fara fram á öðrum degi eða tíma ef það er nauðsynlegt til þess að stefnufrestur náist.
     2. Stefna skal að jafnaði birt fyrir stefnda sjálfum á skráðu lögheimili hans eða þar sem hann hefur fasta búsetu, dvalarstað eða vinnustað. Birting er þó alltaf gild þótt hún fari fram á öðrum stað ef birt er fyrir stefnda sjálfum.
     3. Birting er einnig lögmæt þótt hún fari ekki fram skv. 2. mgr. ef:
     a.     birt er á skráðu lögheimili stefnda fyrir heimilismanni hans; sé heimilismanns ekki kostur má birta fyrir þeim sem dvelst á skráðu lögheimili stefnda, en sé ekki um neinn slíkan heldur að ræða má birta fyrir þeim sem hittist þar fyrir,
     b.     birt er á öðrum stað en skráðu lögheimili stefnda fyrir heimilismanni hans sem tjáir hann eiga þar fasta búsetu eða dvalarstað,
     c.     birt er á vinnustað stefnda fyrir vinnuveitanda hans eða nánasta yfirmanni eða samverkamanni.
     4. Nú er félagi stefnt, og má þá birting alltaf fara fram á stjórnarstöð þess þótt fyrirsvarsmaður hafi þar ekki fastan vinnustað, en þá skal að jafnaði birta fyrir æðsta starfsmanni þess sem verður náð til. Eins má fara að þegar öðrum lögaðila er stefnt, svo sem firma, samtökum, stofnun, ríkinu, stjórnvaldi eða sveitarfélagi.

86. gr.

    1. Þeim sem hittist fyrir þegar birta á stefnu er skylt að greina frá nafni sínu og öðrum atriðum sem lögmæti birtingar getur oltið á.
     2. Sá sem annast birtingu skal afhenda þeim sem er birt fyrir samrit stefnu og vekja athygli hans á því hver athöfn sé að fara fram. Ef birt er fyrir öðrum en stefnda skal honum bent á skyldur sínar skv. 3. mgr.
     3. Ef stefna er birt fyrir öðrum en stefnda ber þeim manni að viðlagðri sekt að koma samriti stefnu í hendur stefnda, en sé þess ekki kostur þá í hendur þess sem má telja líklegastan til að koma samriti til skila í tæka tíð.
     4. Nú kemur í ljós að stefnda sé ekki lengur að finna á þeim stað sem er getið í stefnu, og skal þá sá sem annast birtingu leita vitneskju um annan stað til birtingar eftir því sem kostur er. Verði ekki uppvíst um annan stað eða bresti þann, sem annast birtingu, heimild til birtingar þar skal stefnan þegar endursend stefnanda með boðum um vitneskju sem var aflað.

87. gr.

    1. Að lokinni stefnubirtingu skal sá sem annast hana gefa út dagsett og undirritað vottorð um birtinguna þar sem eftirfarandi kemur fram:
     a.     hvar birting fór fram og eftir atvikum hvort hermt var að þar sé skráð lögheimili stefnda, fastur búsetustaður, dvalarstaður eða vinnustaður,
     b.     fyrir hverjum var birt, en sé um annan en stefnda að ræða skal tiltekið hver tengsl voru sögð standa milli þeirra þannig að ráða megi um lögmæti birtingar,
     c.     hvenær birting fór nákvæmlega fram,
     d.     starfsheiti þess sem annast birtingu.
     2. Birtingarvottorð skal fært á frumrit stefnu eða blað sem er fest við það. Frumritið skal síðan afhent eða sent stefnanda.
     3. Efni birtingarvottorðs telst rétt þar til það gagnstæða sannast.

88. gr.

1. Nú er yfirlýsing skv. 3. mgr. 83. gr. rituð á stefnu, og skal þá telja undirskrift undir hana stafa frá stefnda eða eftir atvikum lögmanni hans þar til það gagnstæða sannast. Stefnandi verður ekki krafinn um sönnur fyrir að lögmaður, sem ritar undir slíka yfirlýsingu, hafi umboð stefnda til þess.
2. Ef yfirlýsing skv. 3. mgr. 83. gr. er ekki tímasett skal litið svo á að stefndi hafi fallið með bindandi hætti frá stefnufresti.

89. gr.

    1. Stefnu má birta í Lögbirtingablaði ef:
     a.     upplýsinga verður ekki aflað um hvar megi birta stefnu eftir almennum reglum,
     b.     erlend yfirvöld neita eða láta hjá líða að verða við ósk um birtingu skv. 90. gr.,
     c.     stefnu er beint að óákveðnum manni.
     2. Ef stefna er birt skv. 1. mgr. skal tiltekið í henni af hverri ástæðu það er gert.

90. gr.

Nú á stefndi þekkt heimili eða aðsetur erlendis eða það liggur annars fyrir að hann eigi heimili í tilteknu öðru ríki, og fer þá um birtingu stefnu eftir lögum þess ríkis ef birting getur ekki farið fram hér á landi eftir öðrum ákvæðum þessa kafla.

91. gr.

    1. Ef stefndi á skráð lögheimili, fasta búsetu eða dvalarstað í þeirri þinghá þar sem mál verður þingfest ber honum þriggja sólarhringa stefnufrestur. Það sama gildir ef þingstaður er sá sami fyrir tvær eða fleiri þinghár, stefndi á skráð lögheimili, fasta búsetu eða dvalarstað í einni þinghánni og mál verður þingfest í annarri. Í þessu tilliti skal litið svo á sem lögsagnarumdæmi héraðsdóma Reykjavíkur og Reykjaness væru til samans ein þinghá.
     2. Ef stefndi á annars skráð lögheimili, fasta búsetu eða dvalarstað hér á landi utan þinghár þar sem mál verður þingfest skal stefnufrestur vera ein vika.
     3. Ef stefndi á heimili eða dvalarstað erlendis eða ókunnugt er um hann eða heimili hans skal stefnufrestur vera einn mánuður.
     4. Nú er lögaðila stefnt og fyrirsvarsmaður hans á ekki skráð lögheimili, fasta búsetu eða dvalarstað í sömu þinghá og lögaðilinn hefur stjórnarstöð, og skal þá stefnufrestur miðast við þá þinghá þar sem stjórnarstöðin er ef það leiðir til skemmri stefnufrests.
     5. Ef stefna þarf upphaflegum málsaðila í meðalgöngusök, framhaldssök eða gagnsök ber honum þriggja sólarhringa stefnufrestur án tillits til ákvæða 2.–4. mgr. Birta má fyrir umboðsmanni aðilans í málinu.

92. gr.

1. Tilkynningar, sem dómari lætur frá sér fara til aðila, skulu birtar eða sendar honum eða umboðsmanni hans á sannanlegan hátt eftir ákvörðun dómara. Dómari ákveður hverju sinni hæfilegan frest í því skyni.
2. Ef tími til nýs þinghalds er ákveðinn á dómþingi er ekki þörf frekari tilkynninga um þá ákvörðun til aðila sem er staddur þar þegar hún er kynnt.

XIV. KAFLI

Málsmeðferð.

93. gr.

Mál telst höfðað þegar stefna er birt eða árituð um viðtöku samrits hennar, sbr. 3. mgr. 83. gr., eða stefndi mætir að öðrum kosti fyrir dómi þar sem stefnandi afhendir honum samrit stefnu og þingfestir mál.

94. gr.

    1. Mál er þingfest með því að stefna er lögð fram fyrir dómi.
     2. Nú sækir stefnandi ekki þing þegar þingfesta á mál hans og hefur ekki lögmæt forföll, og er þá málatilbúnaður hans ónýtur. Sæki stefndi þing getur dómari úrskurðað honum ómaksþóknun úr hendi stefnanda að kröfu hans.
     3. Gagnkrafa til skuldajafnaðar er þingfest þegar hún er gerð fyrir dómi.
     4. Þegar mál hefur verið þingfest verður dóms ekki krafist um þær kröfur sem eru gerðar í því í öðru máli. Ef dóms er krafist þannig um kröfu í öðru máli skal vísa henni frá dómi.

95. gr.

1. Við þingfestingu skal stefnandi leggja fram stefnu og þau skjöl sem varða málatilbúnað hans eða hann byggir annars kröfur sínar á, svo og skrá yfir þau skjöl sem hann leggur þá fram. Stefnanda er einnig heimilt að leggja fram skriflega aðilaskýrslu sína um atvik máls.
2. Dómari getur veitt stefnanda skamman frest til að leggja fram önnur gögn skv. 1. mgr. en stefnu ef aðilar eru á það sáttir eða dómari telur að stefnandi verði ekki krafinn um þau þá þegar.

96. gr.

    1. Nú sækir stefndi ekki þing þegar mál er þingfest og ekki er kunnugt að hann hafi lögmæt forföll, og skal þá málið tekið til dóms í þeim búningi sem það er, enda hafi stefnandi ekki fengið frest skv. 2. mgr. 95. gr. Verður málið þá dæmt eftir kröfum og málatilbúnaði stefnanda að því leyti sem er samrýmanlegt framkomnum gögnum nema gallar séu á málinu sem varða frávísun þess án kröfu.
     2. Ef stefndi sækir ekki þing síðar þegar mál er tekið fyrir og hann hefur ekki lagt fram greinargerð skal farið svo að sem segir í 1. mgr.
     3. Hafi stefndi lagt fram greinargerð áður en þingsókn hans fellur niður má gefa stefnanda kost á að svara vörnum hans í skriflegri sókn, en að henni framkominni verður málið tekið til dóms. Málið verður þá dæmt eftir framkomnum kröfum, gögnum og sókn stefnanda með tilliti til þess sem hefur komið fram af hálfu stefnda.
    4. Stefndi getur ekki skotið máli, sem er dæmt eftir 1.–3. mgr., til æðra dóms nema með gagnáfrýjun þegar stefnandi hefur áfrýjað fyrir sitt leyti. Stefndi getur beiðst endurupptöku þess í héraði eftir ákvæðum XXIII. kafla.

97. gr.

    1. Forföll aðila frá þinghaldi teljast lögmæt ef þau stafa af:
     a.     sjúkdómi hans sjálfs, heimilismanns hans eða annars manns sem hann þarf að annast eða leita læknishjálpar fyrir,
     b.     veðri, torfærum eða öðrum óviðráðanlegum atvikum,
     c.     því að hann yrði ella fyrir verulegum vinnumissi eða tjóni á atvinnu eða öðrum hagsmunum,
     d.     þörf á ferðalagi um langan veg,
     e.     embættis- eða sýslunarstörfum sem eru fyrir fram ákveðin og þola ekki bið,
     f.     áður ákveðnu þinghaldi.
     2. Lögmæt forföll umboðsmanns aðila jafngilda lögmætum forföllum aðilans sjálfs.
     3. Ef dómara er kunnugt um að aðili mæti ekki vegna lögmætra forfalla frestar hann máli og tilkynnir hvenær það verði tekið fyrir á ný.
     4. Nú hefur aðili ekki mætt í máli en haft lögmæt forföll sem dómara var ókunnugt um og ekki var unnt að tilkynna honum, og getur aðilinn þá snúið sér til dómara með sönnun fyrir forföllum sínum og skriflegri beiðni um endurupptöku máls, enda hafi dómur ekki gengið í því. Dómari tekur þá mál upp á ný með bókun í þingbók frá því aðili mætti síðast eða frá því mál skyldi þingfesta ef stefnandi mætti þá ekki og tilkynnir aðilum hvenær mál verði tekið fyrir á ný.

98. gr.

1. Nú sækir stefndi þing og samþykkir kröfur stefnanda í einu og öllu án þess þó að sátt takist um þær, og skal þá málið dómtekið og dómur lagður á það í samræmi við samþykki stefnda.
2. Um sáttaumleitan, gerð sáttar og áhrif hennar fer eftir ákvæðum XV. kafla.

99. gr.

    1. Ef stefndi sækir þing við þingfestingu máls á hann rétt á hæfilegum fresti til að taka afstöðu til krafna stefnanda og kanna framkomin gögn.
     2. Haldi stefndi uppi vörnum í máli skal hann leggja fram skriflega greinargerð um þær við lok frests skv. 1. mgr. Í henni skal greint frá aðilum, málflutningsumboði, kröfum stefnda, gögnum sem hann leggur fram og gögnum sem hann telur að enn þurfi að afla. Þá skal þar lýst á gagnorðan og skýran hátt málsástæðum stefnda og öðrum atvikum sem þarf að greina til þess að samhengi málsástæðna verði ljóst, auk þess að vísað skal til helstu lagaákvæða eða réttarreglna sem stefndi byggir málatilbúnað sinn á. Þá skulu þeir tilgreindir sem stefndi hyggst leiða til skýrslugjafar fyrir dómi um atvik máls. Dómari getur veitt stefnda frekari frest til að leggja fram greinargerð ef hann telur réttmæta ástæðu til þess.
     3. Stefnda er með sama hætti og stefnanda heimilt að leggja fram gögn og skriflega aðilaskýrslu sína um atvik máls.

100. gr.

    1. Þegar stefndi hefur lagt fram greinargerð athugar dómari hvort gallar séu á máli sem geta varðað frávísun þess án kröfu. Telji dómari slíka galla fyrir hendi gefur hann aðilum kost á að tjá sig um það munnlega. Ef mál skal sæta frávísun án kröfu kveður dómari upp úrskurð um frávísun þess þegar að því loknu.
     2. Nú krefst stefndi frávísunar máls í greinargerð, og skal þá málið flutt munnlega um þá kröfu áður en fjallað verður frekar um efni þess og leyst úr kröfunni í úrskurði. Frá þessu má víkja ef krafan byggist á ástæðum sem varða einnig efni máls og nægilegar upplýsingar þykja ekki komnar fram að því leyti.
     3. Nú hrindir dómari frávísunarkröfu, og er hann þá ekki bundinn af þeim úrskurði ef nýjar upplýsingar koma fram síðar undir rekstri máls um þau atriði sem úrskurðað var um.
     4. Ef dómari verður þess var eftir dómtöku máls að gallar séu á því sem varða frávísun á einni eða fleiri kröfum, en þó ekki þeim öllum, getur hann kveðið á um frávísun máls að hluta og leyst úr efni þess að öðru leyti í dómi. Það sama á við ef aðilar eru fleiri en einn til sóknar eða varnar og frávísun varðar einn eða fleiri þeirra en ekki þá alla.
     5. Nú fellir æðri dómur úr gildi úrskurð um frávísun máls að einhverju leyti eða öllu, og skal þá héraðsdómari taka málið upp á ný samkvæmt ákvæðum æðra dóms eins og það stóð þegar hann tók það til úrskurðar.

101. gr.

    1. Nú heldur stefndi uppi vörnum í máli og því verður ekki vísað frá dómi, og skal þá flytja það munnlega. Dómari getur þó ákveðið að mál verði skriflega flutt ef hann telur hættu á að það skýrist ekki nægilega með munnlegum málflutningi. Dómari getur einnig ákveðið að mál verði tekið til dóms án málflutnings ef aðilar eru sammála um það.
     2. Ef mál varðar flókin fjárviðskipti getur dómari gefið aðilum kost á að leggja fram útreikninga sem kröfur þeirra byggjast á, enda hafi slíkar upplýsingar ekki komið fram með fullnægjandi hætti í öðrum gögnum máls.
     3. Aðilum ber eftir föngum að gefa glöggar og greinilegar yfirlýsingar fyrir dómi. Dómara ber að fylgjast með máli í öllum atriðum og spyrja aðila um hvert það atriði, sem honum þykir óljóst og kann að hafa þýðingu, og skal hann kosta kapps um að yfirlýsingar þeirra verði nægilega glöggar.
     4. Dómara er skylt að leiðbeina aðila, sem er ólöglærður og flytur mál sitt sjálfur, um formhlið máls eftir því sem dómara virðist nauðsyn bera til.
     5. Málsástæður og mótmæli skulu koma fram jafnskjótt og tilefni verður til. Að öðrum kosti má ekki taka slíkar yfirlýsingar til greina nema gagnaðili samþykki eða aðili hefur þarfnast leiðbeininga dómara en ekki fengið þær.

102. gr.

    1. Þegar stefndi hefur lagt fram greinargerð sína skal mál jafnan tekið fyrir einu sinni til þess að leita sátta og gefa aðilum kost á að koma að sýnilegum sönnunargögnum sem ekki hefur áður verið tilefni eða tækifæri til að leggja fram. Í því þinghaldi skal eftir atvikum leitað svara aðila við því í hverju skyni þeir hyggjast sjálfir gefa skýrslur og leiða einstök vitni til þess að staðreyna hvort og að hverju marki skýrslugjafar sé þörf. Dómara er rétt að inna aðila eftir því hve langan tíma þeir þurfi fyrir málflutningsræður við aðalmeðferð og ákveður dómari síðan lengd hennar í ljósi þess.
     2. Dómari getur orðið við ósk aðila um að fresta máli frekar ef hann telur það vænlegt til að ná sáttum eða nauðsynlegt til að afla gagna sem nægilegur frestur hefur ekki áður verið til, en báðum aðilum ber þá jöfnum höndum að nota sama frest til gagnaöflunar. Að öðrum kosti synjar dómari að jafnaði um frest, þótt aðilar séu á einu máli um að æskja hans.
     3. Nú fær dómari vitneskju um að opinbert mál hafi verið höfðað eða opinber rannsókn standi yfir vegna refsiverðs athæfis og telja má að úrslit þess máls eða rannsóknar skipti verulegu máli um úrslit einkamálsins, og getur hann þá frestað máli af sjálfsdáðum þar til séð er fyrir enda opinbers máls eða rannsóknar. Með sama hætti má fresta máli ef annað einkamál hefur verið höfðað út af efni sem varðar úrslit þess verulega eða það efni hefur verið réttilega lagt til úrlausnar stjórnvalds.
     4. Dómari getur orðið við ósk aðila um að fá að gefa munnlega skýrslu fyrir dómi um atriði sem varða öflun gagna áður en komið er að aðalmeðferð máls. Eins er heimilt að taka skýrslu fyrir dómi áður en öflun sýnilegra sönnunargagna er lokið ef það þarf að gera eftir ákvæðum XI. kafla eða sá sem á að gefa skýrslu verður fjarverandi vegna lögmætra forfalla þegar þing er háð til aðalmeðferðar máls.
     5. Að jafnaði ákveður dómari ekki hvenær þing verði háð til aðalmeðferðar máls fyrr en aðilar hafa lýst lokið öflun sýnilegra sönnunargagna. Eftir það er aðilum að jafnaði óheimilt að leggja fram sýnileg sönnunargögn. Frá þessu getur dómari þó vikið ef það veldur ekki töfum á máli, ekki hefur áður verið unnt að afla tiltekinna gagna eða skort hefur á leiðbeiningar hans eða ábendingar.

103. gr.

    1. Þegar gagnaöflun er lokið skv. 102. gr. ákveður dómari með hæfilegum fyrirvara hvenær þing verði háð til aðalmeðferðar, en þá skulu að jafnaði fara fram í einni lotu skýrslutökur og munnlegur flutningur máls. Ef dómara þykir ástæða til getur hann beint því til aðila að þeir leggi fram skriflega kröfugerð og talningu málsástæðna við aðalmeðferð.
     2. Aðalmeðferð hefst með því að dómari gefur stefnanda kost á að gera stuttlega grein fyrir málinu og að því búnu á stefndi færi á að gera stuttar athugasemdir við lýsingu stefnanda. Síðan eru teknar skýrslur af aðilum og vitnum og gengið á vettvang ef því er að skipta.
     3. Að loknum skýrslutökum fer fram munnlegur flutningur máls. Stefnandi talar fyrst og síðan stefndi, en rétt er að talað sé tvisvar af hálfu hvors. Dómari getur leyft aðilum sjálfum að gera stuttar athugasemdir að loknum munnlegum málflutningi umboðsmanna þeirra. Dómari stýrir málflutningi og gætir þess að ræðumaður haldi sig við efnið og að málflutningur sé glöggur og sæmilegur. Dómari getur takmarkað málfrelsi þess sem lagar sig ekki að áminningum hans eða fer að mun fram úr þeim tíma sem hefur verið áætlað að málflutningur hans muni taka.
     4. Nú er mál skriflega flutt, og skal þá fresta því að loknum skýrslutökum til þess að stefnandi leggi fram sókn. Að henni fram kominni verður máli frestað á ný til þess að stefndi leggi fram vörn. Enn verður máli síðan frestað til þess að aðilar eigi báðir kost á að leggja fram skrifleg andsvör einu sinni.
     5. Að loknum málflutningi tekur dómari málið til dóms.

104. gr.

Nú verður dómari þess var eftir dómtöku máls að verulegur brestur sé á skýrleika í yfirlýsingum aðila eða upplýsingum um málsatvik og telja má brestinn stafa af því að dómari hafi ekki gætt nægilega að leiðbeiningum við aðila eða ábendingum til þeirra, og skal hann þá kveðja aðila fyrir dóm og eftir atvikum beina spurningum til þeirra eða benda þeim á nauðsyn þess að frekari gagna verði aflað. Fresta má málinu eftir þörfum, en að því búnu gefur dómari aðilum kost á að gera athugasemdir til viðbótar fyrri málflutningi sínum og tekur málið til dóms á ný.

105. gr.

    1. Mál verður fellt niður ef:
     a.     stefndi leysir af hendi þá skyldu sem hann er krafinn um í málinu,
     b.     stefnandi sækir ekki þing og hefur ekki lögmæt forföll,
     c.     stefnandi krefst þess,
     d.     stefnanda er vikið af dómþingi eða umboðsmanni hans þannig að enginn sé þá viðstaddur af hans hálfu,
     e.     stefnandi greiðir ekki lögmælt gjöld eftir kröfu dómara.
     2. Ef mál verður fellt niður skv. b- til e-lið 1. mgr. og stefndi sækir þing og krefst málskostnaðar úr hendi stefnanda kveður dómari upp úrskurð um kröfuna og niðurfellingu málsins. Slíkan úrskurð getur dómari fellt úr gildi ef stefnandi sannar að hann hafi haft lögmæt forföll þegar þingsókn hans féll niður.
     3. Í öðrum tilvikum en greinir í 2. mgr. verður mál fellt niður með bókun í þingbók nema ágreiningur standi um hvort það verði gert sem dómari tekur þá afstöðu til með úrskurði.

XV. KAFLI

Sáttir.

106. gr.

    1. Dómari leitar sátta ef aðilar fara með forræði á sakarefni nema hann telji víst að sáttatilraun verði árangurslaus vegna eðlis málsins, afstöðu aðila eða annarra ástæðna.
     2. Dómari leitar að jafnaði sátta eftir að stefndi hefur lagt fram greinargerð sína en áður en þing er háð til aðalmeðferðar. Dómara er heimilt að leita sátta fyrr, svo og við aðalmeðferð eða eftir að flutningi máls er lokið. Ekki stendur það í vegi sáttaumleitana að þær hafi áður verið reyndar án árangurs.
     3. Úrlausn héraðsdóms verður ekki ómerkt fyrir æðra dómi fyrir þær sakir að sátta hafi ekki verið leitað.

107. gr.

    1. Dómari getur orðið við ósk aðila um að vísa sáttaumleitunum í máli til sýslumannsins í þeirri þinghá þar sem mál var höfðað ef dómari telur það vænlegt til árangurs og ekki leiða til óþarfra tafa. Aðilum er og rétt að koma sér saman um að vísa máli sínu til sáttaumleitana sýslumanns án atbeina dómara milli þess að mál þeirra er tekið fyrir á dómþingi eða áður en mál er höfðað.
     2. Þegar sáttaumleitunum er vísað til sýslumanns skal sá sem gerir það láta honum í té málsgögn í þeim mæli sem þörf krefur. Skal sýslumaður síðan svo fljótt sem verða má kveðja aðila á sinn fund og reyna með þeim sættir.
     3. Sýslumaður fellir niður sáttaumleitanir ef sáttafundur er ekki sóttur af hendi beggja aðila eða þegar hann telur annars sýnt að þær beri ekki árangur.
     4. Ef sátt tekst fyrir sýslumanni skal hún bókuð í sérstakri gerðabók hans. Nú tekst sátt að nokkru leyti en ekki öllu, og fer þá um framhald máls fyrir dómi eftir 2. mgr. 108. gr.
     5. Sátt, sem er gerð fyrir sýslumanni, felur í sér lok dómsmáls, eftir atvikum að því leyti sem sátt hefur tekist. Fullnægja má skyldu samkvæmt sátt sem tekst fyrir sýslumanni með aðför.

108. gr.

    1. Dómari getur synjað aðilum um að gera dómsátt ef hann telur ólögmætt að gera hana, efni hennar óljóst eða ómögulegt að efna hana. Dómari kveður upp úrskurð um þetta ef þess er krafist.
     2. Dómsátt má gera um hluta máls og verður það þá rekið áfram að öðru leyti. Ef sátt tekst um annað en málskostnað skal hann ákveðinn með úrskurði.
     3. Sátt má gera um kröfur þótt þær hafi ekki verið gerðar fyrir dómi.
     4. Gera má dómsátt um málsefni sem hefur verið dæmt fyrir héraðsdómi á næstu níu mánuðum eftir uppkvaðningu dóms.

109. gr.

Dómsáttar skal getið í þingbók og tekur dómsáttin þá gildi. Dómsáttin skal gerð skriflega og undirrituð af aðilum. Ef hún er ekki skráð í heild sinni í þingbók skal leggja hana fram sem málsskjal. Ef mál heldur áfram að nokkru skal þess getið í bókuninni, en ella er því lokið.

110. gr.

    1. Dómsmál má höfða til að fá dómsátt ógilta að hluta eða öllu leyti.
     2. Ef aðili byggir rétt á dómsátt í dómsmáli getur gagnaðili vefengt gildi hennar. Það sama á við ef réttur er byggður á dómsátt við fullnustugerð eða búskipti.
     3. Í dómsmáli skv. 1. eða 2. mgr. er dómari bundinn af úrlausn hliðsetts dómara um atriði sem hann hefur tekið afstöðu til.
     4. Ákvæði 1. og 2. mgr. gilda um sátt sem tekst fyrir sýslumanni.

XVI. KAFLI

Dómsúrlausnir héraðsdóms.

111. gr.

    1. Dómari má ekki fara út fyrir kröfur aðila í dómi sínum eða úrskurði nema um atriði sé að ræða sem honum ber að gæta af sjálfsdáðum. Kröfu, sem kemur ekki fram í stefnu, skal vísað frá dómi nema stefndi hafi samþykkt að hún kæmist að án þess. Sama er um hækkun á kröfu eða aðrar breytingar stefnda í óhag.
     2. Dómari má ekki byggja niðurstöðu sína á málsástæðu eða mótmælum sem hefðu mátt koma fram en gerðu það ekki við meðferð máls. Nú er atviks getið í framlögðu skjali en aðili hefur ekki hreyft því sérstaklega sem málsástæðu við flutning máls, og metur þá dómari eftir atvikum hvort sú málsástæða komi til greina.
     3. Dómari metur eftir atvikum hvort þögn aðila við staðhæfingu eða kröfu gagnaðila skuli meta sem samþykki eða ekki.

112. gr.

    1. Að því leyti sem önnur ákvæði laga þessara mæla ekki á annan veg og ágreiningur er ekki uppi tekur dómari afstöðu til atriða sem varða rekstur máls með ákvörðun sem verður eftir atvikum skráð í þingbók. Slík atriði má einnig leiða til lykta með ákvörðun þótt ágreiningur sé um þau ef ágreiningsefnið sætir ekki kæru til æðra dóms.
     2. Dómari leysir úr öðrum atriðum sem þarf að ráða til lykta fyrir dómtöku máls með úrskurði. Úrskurð skal kveða upp þegar í stað í þinghaldi ef unnt er, en að öðrum kosti svo fljótt sem verða má.
     3. Úrskurður skal vera skriflegur og skráður í þingbók eða dómabók. Dómari skal færa rök fyrir niðurstöðu sinni í úrskurði án þess að greina frá atvikum máls eða kröfum eða rökstuðningi aðila, en niðurstaðan skal síðan dregin saman í úrskurðarorði.
     4. Feli úrskurður í sér lokaniðurstöðu máls skulu forsendur fylgja úrskurðarorði með sama hætti og ef um dóm væri að ræða. Ef máli er vísað frá dómi án kröfu stefnda eða það er fellt niður má dómari þó láta við það sitja að greina í forsendum úrskurðar frá aðilum og þingfestingardegi máls, kröfum aðila og rökstuðningi fyrir niðurstöðu.
     5. Dómari getur breytt ákvörðun sinni um atriði sem varða rekstur máls, svo og úrskurði sem felur ekki í sér lokaniðurstöðu máls, sbr. þó 2. mgr. 105. gr.

113. gr.

1. Nú hefur útivist orðið af hálfu stefnda án þess að greinargerð kæmi fram af hendi hans og kröfur stefnanda eru þess efnis að það sé unnt að fullnægja þeim með aðför. Ef dómari telur málatilbúnaði stefnanda í engu áfátt og að taka megi kröfur hans til greina má dómari ljúka máli með því að rita á stefnu að dómkröfurnar séu aðfararhæfar, svo og upphæð málskostnaðar eftir ákvörðun hans. Dómari getur um leið leiðrétt augljósar villur í stefnu til samræmis við þau skjöl sem stefnandi byggir á í málinu. Verði máli ekki lokið með þessum hætti skal kveðinn upp dómur eða úrskurður eftir almennum reglum.
2. Áritun dómara á stefnu skv. 1. mgr. hefur sama gildi og dómur. Henni verður ekki skotið til æðra dóms.

114. gr.

    1. Nú verður mál ekki fellt niður eða því vísað frá dómi eða lokið með sátt eða áritun skv. 113. gr., og skal þá saminn skriflegur dómur þar sem forsendur fylgja dómsorði. Í upphafi dóms skal koma fram heiti og númer máls, svo og hvar og hvenær hann sé kveðinn upp, en í forsendum skal síðan greina:
     a.     hvenær mál var höfðað og dómtekið,
     b.     nöfn og heimili aðila,
     c.     kröfur aðila,
     d.     stutt yfirlit um atvik að baki máli og ágreiningsefni í því,
     e.     helstu málsástæður aðila og réttarheimildir sem þeir byggja á,
     f.     rökstudda niðurstöðu um sönnunaratriði og lagaatriði,
     g.     athugasemdir um rekstur máls og réttarfarssektir,
     h.     málskostnað,
     i.     nöfn dómenda og hver sé dómsformaður ef dómur er fjölskipaður, svo og starfsheiti meðdómsmanna.
     2. Í dómsorði skal aðalniðurstaða máls dregin saman, svo sem sýkna ef sýknað er af öllum efniskröfum, kröfur stefnanda sem eru teknar til greina o.s.frv.
     3. Dómar skulu vera stuttir og glöggir.
     4. Ekki má skírskota í dómi til sannana eða atvika sem kunna síðar að koma fram. Þó má verða við kröfu um að stefnda verði gert að leysa af hendi skyldu gegn tilteknu gagngjaldi úr hendi stefnanda eða að skylda verði lögð á stefnda til annars en peningagreiðslu að viðlögðum dagsektum.
     5. Í dómi má eftir kröfu kveða á um aðfararfrest ef sérstök ástæða þykir til að víkja frá almennum reglum laga í þeim efnum. Þá má ákveða í dómi eftir kröfu ef mikilvægir hagsmunir þykja í húfi að áfrýjun málsins hindri ekki aðför eftir dóminum, en eftir atvikum má það vera háð því skilyrði að dómhafi setji þá tiltekna tryggingu við aðför. Kröfu um dómsákvæði sem þessi má setja fram við aðalmeðferð máls.

115. gr.

    1. Dómur skal kveðinn upp svo fljótt sem unnt er. Hafi dómur ekki verið kveðinn upp í máli sem var munnlega flutt innan fjögurra vikna frá því það var dómtekið skal það flutt á ný nema dómari og aðilar telji það óþarft.
     2. Ef dómur er fjölskipaður og mál munnlega flutt skulu allir dómendur hafa hlýtt á flutning þess. Geti þeir ekki allir tekið þátt í uppkvaðningu dóms skal nefna dómara í stað þess sem hefur misst við og endurtaka munnlegan flutning máls. Afl atkvæða ræður úrslitum um hvert atriði. Nú verður dómari í minni hluta um eitthvert atriði, og skal hann þá allt að einu taka þátt í ályktun um önnur atriði, en ágreiningsatriðis skal þá getið í dómi. Formaður dóms stýrir atkvæðagreiðslu og sér um samningu dóms.
     3. Dómari tilkynnir aðilum hvar og hvenær dómur eða úrskurður verði kveðinn upp ef vörnum hefur verið haldið uppi í máli. Við uppkvaðningu skal lesa upp dómsorð eða úrskurðarorð á dómþingi í heyranda hljóði. Endurrit af dómi eða úrskurði skal að öðru jöfnu vera til reiðu við uppkvaðningu hans.
     4. Frestir samkvæmt dómi eða úrskurði byrja að líða þegar við uppkvaðningu hans án tillits til þess hvort aðilar séu þar staddir.

116. gr.

    1. Dómur er bindandi um úrslit sakarefnis milli aðila og þeirra, sem koma að lögum í þeirra stað, um þær kröfur sem eru dæmdar þar að efni til.
     2. Krafa sem hefur verið dæmd að efni til verður ekki borin aftur undir sama eða hliðsettan dómstól framar en segir í lögum þessum. Nýju máli um slíka kröfu skal vísað frá dómi.
     3. Dómur er bindandi fyrir dómara þegar hann hefur verið kveðinn upp. Dómara er þó heimilt að leiðrétta ritvillur, reikningsskekkjur, nafnskekkjur og aðrar bersýnilegar villur í dómi, enda láti hann aðilum sem hafa fengið endurrit af dómi þá í té nýtt endurrit án tafar.
     4. Dómur hefur fullt sönnunargildi um þau málsatvik sem í honum greinir þar til það gagnstæða er sannað.

4. ÞÁTTUR

Afbrigðileg meðferð einkamála í héraði.

XVII. KAFLI

Mál um víxla, tékka og skuldabréf.

117. gr.

    Mál, sem fara eftir ákvæðum þessa kafla, eru:
     a.     víxilmál, en til þeirra teljast mál gegn útgefanda, framseljanda og samþykkjanda víxils á hendur öðrum manni og gegn útgefanda og framseljanda eigin víxils til greiðslu víxilkröfu eða til að koma fram endurgreiðslukröfu eftir víxilrétti, mál gegn útgefanda og framseljanda víxils vegna skorts á samþykki til greiðslu víxilupphæðar að öllu leyti eða nokkru og mál gegn ábyrgðarmönnum víxilupphæðar,
     b.     tékkamál, en til þeirra teljast mál um endurgjaldskröfu gegn tékkaskuldara samkvæmt lögum um tékka,
     c.     skuldabréfamál, en til þeirra teljast mál til greiðslu skuldar samkvæmt skuldabréfi, enda sé skráður samningur í texta þess um að mál samkvæmt því verði rekið eftir ákvæðum þessa kafla.

118. gr.

    1. Stefndi getur aðeins haft uppi eftirtaldar varnir um efni máls:
     a.     að mál sé höfðað af röngum aðila eða því sé ranglega beint að sér,
     b.     að aðila hafi skort hæfi að lögum til að taka á sig skuldbindinguna,
     c.     að undirskrift á skjali sé fölsuð eða efni skjals sé falsað.
     2. Í víxilmáli má stefndi einnig koma að vörnum sem varða form og efni víxils, aðferðina til að halda víxilkröfu í gildi og önnur atriði sem eru skilyrði til að koma fram víxilrétti eftir víxillögum. Það sama á við um tékkamál.
     3. Í skuldabréfamáli má stefndi einnig koma að vörnum ef hann á ekki að sanna þær staðhæfingar sem varnirnar byggjast á eða unnt er að sanna staðhæfingarnar með skjölum sem hann leggur þegar fram.
     4. Hafa má uppi gagnkröfu til skuldajafnaðar eða sjálfstæðs dóms í máli samkvæmt ákvæðum þessa kafla ef gagnkrafan er sams konar og aðalkrafan eða gagnkrafan styðst annars við víxil eða tékka. Í víxil- eða tékkamáli má einnig koma að gagnkröfu sem er sprottin af því að aðili hafi ekki gefið þær tilkynningar til formanna sinna á víxli eða tékka sem eru boðnar í víxillögum eða lögum um tékka.

119. gr.

    1. Ef stefnandi samþykkir má stefndi koma að frekari vörnum en er getið í 118. gr.
     2. Nú fer stefndi á mis við að koma vörnum að í máli vegna ákvæða 118. gr., og getur hann þá höfðað mál gegn stefnanda eftir almennum reglum til heimtu skaðabóta.
     3. Að öðru leyti fara mál samkvæmt þessum kafla eftir ákvæðum 3. þáttar.

XVIII. KAFLI

Ógildingar- og eignardómsmál.

120. gr.

1. Ógilda má glötuð eða horfin skuldabréf og hver önnur heimildarbréf með dómi eftir reglum þessa kafla, enda taki ekki sérstök ákvæði annarra laga til ógildingar á þeim. Ógildingardómur heimilar dómhafa að ráðstafa því sem skjalið hljóðar um eins og hann hefði skjalið undir höndum.
2. Mál til ógildingar á veðskuldabréfi skal höfðað í þeirri þinghá þar sem því var eða yrði þinglýst. Mál til ógildingar á öðru skjali skal höfða í þeirri þinghá þar sem það var gefið út. Ef þessu verður ekki komið við en skjal verður þó ógilt hér á landi skal höfða mál fyrir dómi í Reykjavík.

121. gr.

    1. Nú vill maður höfða mál til ógildingar á skjali, og skal hann þá afhenda dómara stefnu til útgáfu og endurrit af skjalinu eða nákvæma lýsingu á efni þess. Í stefnunni skal greint frá því sem er vitað um afdrif skjalsins og rökstutt hvernig hlutaðeigandi telji til réttar samkvæmt því.
     2. Ef dómari telur skilyrði fyrir ógildingardómi ekki vera fyrir hendi synjar hann um útgáfu stefnu. Skal kveðinn upp úrskurður um synjunina ef krafist er.
     3. Ef dómari telur skilyrðum fyrir ógildingardómi fullnægt gefur hann út stefnu, en í henni skal skorað á hvern þann sem kann að hafa skjalið undir höndum að koma með það fyrir dóm við þingfestingu málsins, því ella megi vænta að það verði ógilt með dómi. Stefnan skal birt einu sinni í Lögbirtingablaði.
     4. Nú kemur enginn fram með skjalið við þingfestingu máls og enginn mótmælir annars ógildingu þess, og skal þá ógildingardómur kveðinn upp nema gallar á málatilbúnaði leiði til frávísunar máls. Sé vörnum haldið uppi skal mælt fyrir í dómi um ógildingu skjals eða synjun um ógildingardóm.
     5. Að öðru leyti fer um ógildingardómsmál eftir ákvæðum 3. þáttar.

122. gr.

1. Nú sannar maður eða gerir sennilegt að hann hafi öðlast réttindi yfir fasteign, skrásettu skipi eða loftfari, skrásettri bifreið eða viðskiptabréfi með samningi eða hefð, en hann skortir skilríki fyrir rétti sínum, og getur hann þá leitað eignardóms. Eignardómur veitir dómhafa heimild til að ráða yfir og ráðstafa eigninni eins og hann hefði afsalsbréf fyrir henni eða annað viðeigandi skjal.
2. Um varnarþing í eignardómsmáli og meðferð þess fer eftir ákvæðum 2. mgr. 120. gr. og 121. gr. að breyttu breytanda.

XIX. KAFLI

Flýtimeðferð einkamála.

123. gr.

    1. Nú hyggst aðili höfða mál vegna ákvörðunar eða athafnar stjórnvalds eða verkfalls, verkbanns eða annarra aðgerða sem tengjast vinnudeilu og það færi ella eftir almennum reglum þessara laga. Getur hann þá óskað eftir því að málið sæti meðferð eftir ákvæðum þessa kafla ef brýn þörf er á skjótri úrlausn, enda hafi hún almenna þýðingu eða varði stórfellda hagsmuni hans.
     2. Aðili, sem æskir málsmeðferðar eftir reglum þessa kafla, skal afhenda forstöðumanni dómstóls stefnu ásamt skriflegri beiðni um útgáfu hennar og þeim málsgögnum sem geta stutt beiðnina. Í stefnu skal höfð eyða til þess að dómari geti skráð þar stað og stund til þingfestingar og stefnufrest og skal tekið fram í texta hennar að dómari hafi fallist á beiðni um að málið sæti meðferð eftir ákvæðum þessa kafla. Í beiðni skal rökstutt ítarlega hvernig megi telja skilyrðum 1. mgr. fullnægt.
     3. Ef skilyrðum 1. mgr. er ekki fullnægt synjar dómari um útgáfu stefnu. Skal kveðinn upp úrskurður um synjunina ef krafist er.
     4. Nú er fallist á að mál sæti meðferð eftir ákvæðum þessa kafla, og skal því þá þegar úthlutað dómara til meðferðar. Hann gefur út stefnu og ákveður um leið hvar og hvenær mál verður þingfest, sem að öðru jöfnu skal gert utan reglulegs dómþings, og hver stefnufrestur skuli vera, en hann má skemmstur vera einn sólarhringur.
     5. Ákvæðum þessarar greinar má beita við höfðun gagnsakar þannig að mál sæti upp frá því í heild sinni meðferð eftir reglum þessa kafla. Ef beiðni berst um slíkt gefur forstöðumaður dómstóls þó gagnaðila kost á að tjá sig um hana áður en afstaða er tekin til hennar.

124. gr.

    1. Ef vörnum er haldið uppi í máli skal því aðeins frestað í þeim mæli sem brýna nauðsyn ber til. Þeirra atriða, sem getur í 1. mgr. 102. gr., skal gætt í þinghaldi þegar stefndi leggur fram greinargerð og ber að öðru jöfnu að ljúka þá öflun sýnilegra sönnunargagna.
     2. Að kröfu aðila getur dómari ákveðið að vitni verði kvatt fyrir dóm með skemmri fyrirvara en getur í 2. mgr. 54. gr.
     3. Dómur skal kveðinn upp svo fljótt sem verða má eftir dómtöku máls.
     4. Ef úrskurður dómara um atriði, sem varðar rekstur máls, er kærður til æðra dóms skal sá frestur sem getur í 1. mgr. 149. gr. vera þrír sólarhringar.
     5. Frestur til að áfrýja máli, sem sætir meðferð eftir ákvæðum þessa kafla til æðra dóms án áfrýjunarleyfis, er þrjár vikur frá uppkvaðningu dóms. Nú er máli áfrýjað, og getur þá aðili leitað eftir undanþágu Hæstaréttar frá því að gera þurfi ágrip dómsgerða. Frestir í máli fyrir Hæstarétti skulu vera svo skammir sem verða má.
     6. Að öðru leyti fer um þessi mál eftir almennum reglum.

5. ÞÁTTUR

Gjafsókn, málskostnaður og réttarfarssektir.

XX. KAFLI

Gjafsókn.

125. gr.

    1. Í þessum kafla er orðið gjafsókn notað bæði um gjafsókn og gjafvörn.
     2. Dómsmálaráðherra skal skipa nefnd þriggja lögfræðinga, gjafsóknarnefnd, til fjögurra ára í senn til að veita umsögn um umsóknir um gjafsókn. Einn nefndarmanna skal skipaður eftir tilnefningu Lögmannafélags Íslands en annar eftir tilnefningu Dómarafélags Íslands.
     3. Umsókn um gjafsókn skal vera skrifleg og beint til dómsmálaráðherra. Í henni skal greint skýrlega frá máli sem hún varðar og rökstutt að skilyrðum fyrir gjafsókn sé fullnægt. Umsókn skulu fylgja gögn eftir þörfum.
     4. Dómsmálaráðherra veitir gjafsókn eftir umsókn aðila. Hún verður því aðeins veitt að gjafsóknarnefnd mæli með því.

126. gr.

    1. Gjafsókn verður aðeins veitt ef málstaður umsækjanda gefur nægilegt tilefni til málshöfðunar eða málsvarnar og öðru hvoru eftirfarandi skilyrða er að auki fullnægt:
     a.     að efnahag umsækjanda sé þannig háttað að kostnaður af gæslu hagsmuna hans í máli yrði honum fyrirsjáanlega ofviða, en við mat á efnahag hans má eftir því sem á við einnig tekið tillit til eigna og tekna maka hans eða sambýlismanns eða eigna og tekna foreldra hans ef hann er yngri en 18 ára,
     b.     að úrlausn máls hafi verulega almenna þýðingu eða varði verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjanda.
     2. Gjafsókn verður enn fremur veitt eftir því sem fyrir er mælt í öðrum lögum.
     3. Nú er gjafsókn veitt, og skal þá tekið fram í gjafsóknarbréfi til hvaða máls hún taki, hvort hún sé veitt til rekstrar máls fyrir héraðsdómi eða æðra dómi og hvort hún sé takmörkuð með tilteknum hætti.

127. gr.

     1. Að því leyti sem hér er ekki mælt á annan veg skuldbindur gjafsókn ríkið til að greiða þann málskostnað sem gjafsóknarhafi hefur sjálfur af máli. Gjafsókn má þó takmarka þannig að hún nái aðeins til tiltekinna þátta málskostnaðar eða geti hæst numið tiltekinni fjárhæð.
     2. Ef þóknun umboðsmanns gjafsóknarhafa fyrir flutning máls er ekki undanskilin gjafsókn skal hún ákveðin í dómi. Takist sátt í máli ákveður dómari þóknunina í úrskurði.
     3. Gjafsóknarhafi er undanþeginn öllum greiðslum í ríkissjóð vegna þess máls sem gjafsókn tekur til, þar á meðal greiðslum fyrir opinber vottorð og önnur gögn sem verða lögð fram í máli.
     4. Ef annað er ekki tekið fram í gjafsóknarbréfi nær gjafsókn einnig til kostnaðar af fullnustu réttinda gjafsóknarhafa með aðför og nauðungarsölu.
     5. Nú skýtur gagnaðili gjafsóknarhafa máli til æðra dóms, og nær þá gjafsókn einnig til málskostnaðar gjafsóknarhafa þar fyrir dómi, þar á meðal af gagnáfrýjun eða gagnkæru máls, ef annað er ekki tekið fram í gjafsóknarbréfi.

128. gr.

    1. Gjafsókn fellur ekki niður þótt gjafsóknarhafi látist.
     2. Dómsmálaráðherra má afturkalla gjafsókn ef í ljós kemur að hún var veitt að ófyrirsynju, hagur gjafsóknarhafa breytist svo að hennar sé ekki lengur þörf eða gjafsóknarhafi lætur hjá líða að krefjast málskostnaðar úr hendi gagnaðila síns. Við afturköllun fellur greiðsluskylda ríkisins niður án tillits til þess hvort þegar hefur verið stofnað til kostnaðar vegna málsins. Gjafsóknarhafi verður þó ekki krafinn um greiðslu gjalda sem hann hefur komist hjá skv. 3. mgr. 127. gr. áður en gjafsókn var afturkölluð.
     3. Gjafsókn breytir engu um að gjafsóknarhafa verði sjálfum gert að greiða gagnaðila sínum málskostnað.
     4. Nú verður gagnaðili gjafsóknarhafa dæmdur til að greiða málskostnað, og skal þá ekki tekið tillit til þess að gjafsókn hafi verið veitt við ákvörðun málskostnaðar. Ef gjafsóknarhafi hefur sjálfur haft kostnað af máli skal honum ákveðin greiðsla málskostnaðar að því leyti í dómi, en að öðru leyti verður málskostnaður dæmdur ríkinu.

XXI. KAFLI

Málskostnaður.

129. gr.

    1. Til málskostnaðar telst:
     a.     kostnaður af flutningi máls,
     b.     kostnaður af birtingu stefnu, kvaðninga og annarra tilkynninga,
     c.     gjöld sem renna í ríkissjóð vegna máls,
     d.     óhjákvæmilegur ferðakostnaður aðila og umboðsmanns hans,
     e.     þóknun matsmanns, vitnis, túlks, þýðanda og þingvotts,
     f.     kostnaður af endurritum, dómsgerðum og ágripi dómsgerða,
     g.     annar kostnaður sem stafar beinlínis af máli.
     2. Aðili, sem krefst dómsathafnar, greiðir kostnað af henni um sinn.
     3. Aðila er rétt að krefjast greiðslu málskostnaðar úr hendi gagnaðila síns, þar á meðal í gagnsök og meðalgöngusök, eftir mati dómsins eða samkvæmt sundurliðuðum reikningi sem er lagður fram ekki síðar en við aðalmeðferð máls. Málskostnaður verður því aðeins dæmdur að hans sé krafist.
     4. Málskostnaður, sem er dæmdur aðila úr hendi gagnaðila hans, ber dráttarvexti frá fimmtánda degi eftir uppkvaðningu dóms eða úrskurðar og til greiðsludags þótt þess sé ekki krafist sérstaklega eða getið í dómi eða úrskurði.

130. gr.

    1. Sá sem tapar máli í öllu verulegu skal að jafnaði dæmdur til að greiða gagnaðila sínum málskostnað.
     2. Stefnanda skal gert að greiða stefnda málskostnað ef máli er vísað frá dómi eða það er fellt niður af annarri ástæðu en þeirri að stefndi efni þá skyldu sem hann er krafinn um í máli.
     3. Nú vinnur aðili mál að nokkru og tapar því að nokkru eða veruleg vafaatriði eru í máli, og má þá dæma annan aðilann til að greiða hluta málskostnaðar hins eða láta hvorn þeirra bera sinn kostnað af málinu. Eins má fara að ef þeim sem tapar máli hvorki var né mátti vera kunnugt um þau atvik sem réðu úrslitum fyrr en eftir að mál var höfðað.
     4. Nú eru rekin fleiri dómsmál en eitt sem hefði mátt komast hjá með því að sækja kröfur í þeim öllum í einu máli, eftir atvikum sem gagnkröfu, og má þá lækka málskostnað handa þeim sem vinnur mál af tilliti til þess, sbr. einnig 2. mgr. 27. gr.

131. gr.

    1. Hvernig sem úrslit máls verða má dæma aðila til að greiða gagnaðila sínum málskostnað ef hann hefur:
     a.     höfðað mál að þarflausu eða án neins tilefnis af hendi gagnaðila,
     b.     valdið óþörfum drætti á máli af ásetningi eða með skeytingarleysi eða handvömm,
     c.     haft uppi kröfur, staðhæfingar eða mótbárur sem hann vissi eða mátti vita að væru rangar eða haldlausar.
     2. Ef sakir skv. 1. mgr. eru miklar má dæma aðila til að greiða gagnaðila álag á málskostnað.
     3. Án tillits til málsúrslita má einnig dæma aðila til að greiða sérstaklega þann kostnað sem hann hefur bakað gagnaðila með ráðstöfunum við rekstur máls eða í tengslum við það ef þær voru sýnilega þarflausar eða tilgangslausar.
     4. Nú hefur umboðsmaður aðila átt þátt í þeim ávirðingum sem getur í 1. og 3. mgr., og má þá dæma hann einan eða sameiginlega með aðilanum til að greiða gagnaðila málskostnað, þar á meðal álag skv. 2. mgr., hvort sem þess er krafist í máli eða ekki.

132. gr.

1. Ef dæma á samaðilum skv. 18. gr. málskostnað skal það að jafnaði gert í einu lagi. Eins skal farið að ef dæma á samaðila til greiðslu málskostnaðar, en þá ábyrgjast þeir greiðslu einn fyrir alla og allir fyrir einn.
2. Nú eru annars fleiri aðilar en einn til sóknar eða varnar í máli og þeim verður dæmdur málskostnaður, og skal hann þá ákveðinn handa hverjum þeirra fyrir sig. Ef dæma á slíka aðila til greiðslu málskostnaðar skal það að jafnaði gert í einu lagi þannig að þeir ábyrgist greiðslu einn fyrir alla og allir fyrir einn.

133. gr.

    1. Stefndi getur krafist þess við þingfestingu máls að stefnandi setji tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar ef:
     a.     stefnandi er búsettur erlendis og menn, sem eru búsettir hér á landi, eru ekki undanþegnir því að setja slíka tryggingu í heimalandi hans,
     b.     leiða má líkur að því að stefnandi sé ófær um greiðslu málskostnaðar.
     2. Dómari ákveður hvort stefnanda verði gert að setja tryggingu, hverrar fjárhæðar og í hverju formi hún verði og innan hvers frests það skuli gert. Leyst verður úr ágreiningi um þetta í úrskurði.
     3. Ef stefnandi setur ekki tryggingu eftir ákvörðun dómara skal máli vísað frá dómi.

XXII. KAFLI

Réttarfarssektir.

134. gr.

1. Dómari ákveður sektir samkvæmt reglum þessa kafla af sjálfsdáðum og renna þær í ríkissjóð.
2. Ef refsing liggur að auki eftir öðrum lögum við broti sem ákvæði þessa kafla taka til má koma henni fram í öðru máli án tillits til ákvörðunar um réttarfarssekt.

135. gr.

    1. Ákveða má sekt á hendur aðila fyrir:
     a.     að höfða mál að þarflausu,
     b.     að koma gagnaðila að ófyrirsynju í þá aðstöðu að honum var nauðsyn að höfða mál,
     c.     að valda af ásetningi óþörfum drætti á máli,
     d.     að hafa uppi vísvitandi rangar kröfur, staðhæfingar eða mótbárur,
     e.     ósæmileg skrifleg eða munnleg ummæli sem hann hefur uppi fyrir dómi um dómara, gagnaðila, umboðsmann gagnaðila eða aðra menn,
     f.     að misbjóða virðingu dóms á annan hátt með framferði sínu í þinghaldi.
     2. Umboðsmanni aðila, sem gerist sekur um brot skv. c- til f-lið 1. mgr., má ákveða sekt einum sér eða með aðilanum.
     3. Manni, sem gefur skýrslu fyrir dómi, má ákveða sekt fyrir brot gegn e- eða f-lið 1. mgr.
     4. Ákveða má sekt á hendur öðrum en þeim sem ákvæði 1.–3. mgr. taka til fyrir að hlýða ekki fyrirskipunum dómara sem miða að því að halda uppi reglu á dómþingi eða að koma þar annars hneykslanlega eða ósæmilega fram.
     5. Fyrir æðra dómi má ákveða sekt á hendur aðila, umboðsmanni hans eða þeim báðum í senn fyrir tilefnislaust málskot.

136. gr.

1. Ef dómur gengur í máli skal sekt á hendur aðila eða umboðsmanni hans ákveðin þar. Gangi úrskurður um frávísun máls frá dómi skulu sektir á hendur þeim ákveðnar þar. Ef mál er fellt niður skal kveðinn upp sérstakur úrskurður um sekt á hendur aðila eða umboðsmanni hans.
2. Sektir á hendur öðrum skulu ákveðnar í úrskurði jafnskjótt og brot er framið.

6. ÞÁTTUR

Endurupptaka og málskot.

XXIII. KAFLI

Endurupptaka útivistarmáls í héraði.

137. gr.

    1. Nú hefur dómur gengið eða stefna verið árituð skv. 113. gr. í máli þar sem stefndi sótti ekki þing eða þingsókn hans féll niður, og getur þá stefndi beiðst endurupptöku málsins innan þriggja mánaða frá því máli lauk í héraði, enda berist beiðnin dómara innan mánaðar frá því stefnda urðu málsúrslit kunn.
     2. Eftir að þrír mánuðir eru liðnir frá því máli lauk í héraði en innan árs frá því getur stefndi beiðst endurupptöku útivistarmáls ef beiðnin berst dómara innan mánaðar frá því stefnda urðu málsúrslit kunn og stefndi sýnir fram á að einhverju eftirfarandi skilyrða sé fullnægt:
     a.     að stefna hafi hvorki verið birt honum né öðrum sem mátti birta fyrir,
     b.     að átt hefði að vísa kröfum á hendur honum sjálfkrafa frá dómi að einhverju leyti eða öllu,
     c.     að átt hefði að sýkna hann án kröfu að einhverju leyti eða öllu,
     d.     að stefnandi sé samþykkur endurupptöku.
     3. Beiðni um endurupptöku verður ekki sinnt nema stefndi setji áður tryggingu, sem dómari tekur gilda, fyrir greiðslu þess málskostnaðar sem var lagður á hann í dómi eða áritaðri stefnu eða hann sanni að hann hafi greitt málskostnaðinn. Frá þessu má þó víkja með samþykki stefnanda.
     4. Stefndi getur ekki beiðst endurupptöku ef stefnandi hefur áfrýjað máli til æðra dóms.
     5. Þegar frestur skv. 2. mgr. er liðinn verður mál ekki tekið upp í héraði nema eftir ákvörðun Hæstaréttar, sbr. 1. mgr. 157. gr.

138. gr.

    1. Beiðni um endurupptöku skal beint til þess dóms þar sem dómur gekk eða stefna var árituð. Í beiðni skal greint skýrlega frá því hverra breytinga stefndi krefjist á fyrri málsúrslitum og á hverjum málsástæðum, réttarheimildum og sönnunargögnum það sé byggt, svo og hvenær og hvernig stefnda varð kunnugt um málsúrslit. Ef endurupptöku er beiðst skv. 2. mgr. 137. gr. skal að auki rökstutt að einhverju þargreindu skilyrði sé fullnægt. Gögn skulu fylgja beiðni.
     2. Ef beiðni er ófullnægjandi eða berst röngum dómi eða dómari telur sýnt að skilyrðum 137. gr. sé ekki fullnægt synjar hann þegar í stað um endurupptöku, en úrskurður skal kveðinn upp um synjunina ef krafist er. Að öðrum kosti boðar dómari báða aðila fyrir dóm til að taka beiðni fyrir.
     3. Sæki stefndi ekki þing þegar beiðni hans er tekin fyrir telst hún fallin niður. Sæki stefnandi þing getur dómari úrskurðað honum ómaksþóknun úr hendi stefnda að kröfu hans. Ekki verður þá beiðst endurupptöku öðru sinni.
     4. Nú sækir stefnandi ekki þing þegar beiðni er tekin fyrir, og verður málið þá endurupptekið og farið með það eftir ákvæðum 2. mgr. 140. gr.
     5. Ef báðir aðilar sækja þing þegar beiðni er tekin fyrir getur stefnandi haft uppi mótmæli gegn endurupptöku og skal þá leyst úr þeim með úrskurði áður en lengra er haldið. Að öðrum kosti er mál endurupptekið.

139. gr.

    1. Þegar mál hefur verið endurupptekið getur stefndi krafist þess að dómari kveði á um það í úrskurði að réttaráhrif dóms eða áritunar á stefnu falli niður að einhverju leyti eða öllu þar til máli lýkur á ný í héraði. Dómari metur eftir atvikum hvort eða að hverju leyti efni séu til að verða við slíkri kröfu.
     2. Endurupptaka máls hindrar ekki aðför á grundvelli dóms eða áritunar á stefnu nema að því leyti sem krafa stefnda skv. 1. mgr. hefur verið tekin til greina. Úrskurður skv. 1. mgr. haggar ekki gildi aðfarargerðar sem hefur áður farið fram.
     3. Upphaflegum dómi í máli verður ekki áfrýjað til æðra dóms eftir að það er endurupptekið nema endurupptöku ljúki með því að dómurinn standi óhaggaður skv. 2. eða 4. mgr. 140. gr. og stefnandi áfrýji.

140. gr.

    1. Þegar endurupptaka er ráðin verður rekstri máls fram haldið eftir reglum þessara laga frá því stigi sem útivist varð af hálfu stefnda, að því leyti sem annað leiðir ekki af ákvæðum þessa kafla.
     2. Mál verður ekki fellt niður þótt stefnandi sæki ekki þing eftir endurupptöku. Stefndi getur þó fallið þá frá endurupptöku og stendur þá upphafleg úrlausn óhögguð. Annars á stefndi þess þá kost að færa fram varnir og verður málið síðan dæmt á ný eftir framkomnum kröfum og málatilbúnaði aðilanna.
     3. Ef stefndi sækir ekki þing eftir endurupptöku skal farið svo að sem segir í 3. mgr. 96. gr. Gangi þá útivistardómur á hendur stefnda gilda ákvæði 4. mgr. 96. gr. um heimild hans til að skjóta máli til æðra dóms.
     4. Nú sækir hvorugur aðila þing eftir endurupptöku, og lýkur þá meðferð málsins þannig að upphafleg úrlausn stendur óhögguð.

141. gr.

    1. Nú lýkur máli hvorki skv. 2. eða 4. mgr. 140. gr. né með sátt, og kveður dómari þá upp nýjan dóm í málinu eftir almennum reglum nema því verði vísað frá dómi með úrskurði. Fellur þá fyrri úrlausn sjálfkrafa úr gildi.
     2. Gegn mótmælum stefnanda verður því aðeins tekið tillit til krafna, málsástæðna og sönnunargagna sem stefndi færir fram við endurupptöku að einhverju eftirfarandi skilyrða sé fullnægt:
     a.     að útivist stefnda í öndverðu verði talin afsakanleg,
     b.     að það ylli stefnda réttarspjöllum að ekki yrði tekið tillit til nýrrar kröfu eða málsástæðu hans eða nýrra sönnunargagna,
     c.     að krafa eða málsástæða lúti að atriði sem dómari átti að gæta af sjálfsdáðum í upphaflegri úrlausn máls.
     3. Í dómi eða úrskurði ákveður dómari málskostnað í einu lagi vegna málsins í heild. Að öðru jöfnu skal stefndi dæmdur til að greiða stefnanda allan málskostnað án tillits til þeirrar niðurstöðu sem fæst við endurupptöku.

142. gr.

    1. Mál verður ekki endurupptekið öðru sinni eftir ákvæðum þessa kafla.
     2. Stefnandi getur áfrýjað máli til æðra dóms eftir endurupptöku samkvæmt almennum reglum.
     3. Að fengnu áfrýjunarleyfi skv. 154. gr. getur stefndi áfrýjað máli til æðra dóms eftir að dómur hefur gengið við endurupptöku, enda hafi það þá ekki verið útivistardómur á hendur honum.

XXIV. KAFLI

Kæra.

143. gr.

    1. Úrskurðir héraðsdómara um eftirfarandi sæta kæru til Hæstaréttar:
     a.     hvort hann víki sæti í máli,
     b.     atriði varðandi skýrslugjöf aðila og vitna fyrir dómi,
     c.     atriði varðandi matsgerðir,
     d.     skyldu aðila eða vörslumanns til að láta skjal eða annað sýnilegt sönnunargagn af hendi eða veita aðgang að því,
     e.     synjun um heimild til að afla sönnunargagna fyrir öðrum dómi,
     f.     synjun um heimild til að afla sönnunargagna án þess að mál hafi verið höfðað,
     g.     ómaksþóknun, málskostnað eða gjafsóknarlaun, enda sé ekki kveðið á um annað í úrskurði,
     h.     að frestur skuli veittur,
     i.     synjun um endurupptöku máls vegna lögmætra forfalla frá þinghaldi,
     j.     að máli sé vísað frá dómi,
     k.     hvort mál verði fellt niður,
     l.     hvort synjað verði um heimild til að gera dómsátt,
     m.     synjun um útgáfu stefnu í ógildingar- eða eignardómsmáli,
     n.     synjun um útgáfu stefnu til flýtimeðferðar á máli,
     o.     málskostnaðartryggingu,
     p.     réttarfarssekt,
     q.     hvort dæmt mál verði endurupptekið,
     r.     hvort réttaráhrif dóms eða áritunar á stefnu falli niður vegna endurupptöku máls.
     2. Eftir að aðalmeðferð máls er hafin verður úrskurði héraðsdómara ekki skotið til æðra dóms nema úrskurður sé um:
     a.     skyldu vitnis til að koma fyrir dóm eða svara spurningu og vitnið kæri,
     b.     skyldu þriðja manns til að láta af hendi skjal eða veita aðgang að sýnilegu sönnunargagni og þriðji maður kæri,
     c.     að máli sé vísað frá dómi,
     d.     að mál sé fellt niður,
     e.     synjun um heimild til að gera dómsátt,
     f.     réttarfarssekt.
     3. Hverjum þeim, sem telur héraðsdómara hafa gert á sinn hluta í dómarastarfi, er rétt að kæra hann fyrir Hæstarétt og getur Hæstiréttur veitt dómara áminningu eða dæmt honum að greiða sekt í ríkissjóð.

144. gr.

    1. Nú vill maður kæra dómsathöfn, og afhendir hann þá héraðsdómara skriflega kæru áður en tvær vikur eru liðnar frá uppkvaðningu úrskurðar eða dómsathöfn ef hann eða umboðsmaður hans var þá staddur á dómþingi, en ella áður en tvær vikur eru liðnar frá því hann eða umboðsmaður hans fékk vitneskju um úrskurð eða dómsathöfn.
     2. Vitni eða matsmaður, sem er staddur á dómþingi við uppkvaðningu úrskurðar eða dómsathöfn, má þó lýsa yfir kæru munnlega og verður þá bókað um hana í þingbók.
     3. Kæra frestar frekari framkvæmdum á grundvelli úrskurðar þar til leyst er úr máli fyrir æðra dómi.

145. gr.

    1. Í kæru skal greina:
     a.     þá dómsathöfn sem er kærð,
     b.     kröfu um breytingu á henni,
     c.     ástæður sem kæra er reist á.
     2. Kæru má styðja við ný sönnunargögn. Vilji kærandi bera ný gögn fyrir sig skal hann greina frá þeim í kæru, svo og því hvað hann hyggst sanna með þeim. Slík gögn skulu fylgja kæru í frumriti eða staðfestu eftirriti.
     3. Kærandi greiðir héraðsdómara lögmælt dómgjöld fyrir Hæstarétti.

146. gr.

    1. Nú kemur kæra of seint fram, og beinir þá héraðsdómari því til kæranda að taka hana aftur.
     2. Ef kæra fullnægir ekki ákvæðum 1. mgr. 145. gr. brýnir héraðsdómari fyrir kæranda að bæta úr göllum á henni.
     3. Nú virðist héraðsdómara kæra á engum rökum reist, og getur hann þá ákveðið eftir kröfu að kæranda beri að setja tryggingu fyrir tjóni sem kæra kann að baka gagnaðila ef hún veldur frestun málsins. Tryggingu skal setja innan tveggja sólarhringa frá því kæru er lýst. Ella verður ekki frekar af kærumáli.

147. gr.

1. Héraðsdómari sendir svo fljótt sem verða má Hæstarétti kæruna ásamt endurritum úr þingbók og öðrum gögnum málsins í fjórriti nema hann kjósi sjálfur að fella kærðan úrskurð úr gildi.
2. Héraðsdómara er jafnan heimilt að láta skriflegar athugasemdir sínar um kæruefni fylgja málsgögnum til Hæstaréttar.

148. gr.

1. Þá er kæra er komin fram gefur héraðsdómari gagnaðila kæranda kost á að afhenda sér skriflega greinargerð sem geymi kröfur hans og málsástæður sem er byggt á. Honum er heimilt að byggja á nýjum sönnunargögnum og skal þá farið svo að sem segir í 2. mgr. 145. gr.
2. Hafi greinargerð skv. 1. mgr. ekki verið afhent héraðsdómara áður en hann sendir Hæstarétti málsgögnin skal henni beint til Hæstaréttar.

149. gr.

    1. Aðilar geta sent Hæstarétti greinargerðir sínar og ný skjöl innan viku frá því málsgögnin berast honum. Að þeim tíma liðnum getur Hæstiréttur lagt dóm á kæruefnið, en jafnan skal þó athuga skjöl sem berast síðar frá aðilum svo framarlega sem málinu er þá ekki lokið.
     2. Nú er kæra ekki gerð þannig úr garði sem segir í 1. mgr. 145. gr. eða málatilbúnaður er annars ófullkominn, og getur þá Hæstiréttur lagt fyrir kæranda að bæta úr því sem er ábótavant innan tiltekins frests. Verði kærandi ekki við því getur Hæstiréttur vísað kærumálinu frá sér.
     3. Hæstiréttur getur með þeim fyrirvara, sem hann telur hæfilegan, gefið aðilum kost á að flytja kærumálið munnlega.

150. gr.

    1. Hæstiréttur kveður upp dóm í kærumálinu eftir skjölum þess og munnlegum flutningi ef því er að skipta. Dómur skal kveðinn upp svo fljótt sem kostur er.
     2. Hæstiréttur kveður á um kærumálskostnað.
     3. Að gengnum dómi sendir Hæstiréttur héraðsdómara endurrit dóms. Héraðsdómari tilkynnir aðilum um niðurstöðu kærumáls.
     4. Að öðru leyti verður reglum um áfrýjunarmál beitt um kærumál eftir því sem átt getur við.

XXV. KAFLI

Áfrýjun.

151. gr.

    1. Með þeim takmörkunum, sem leiðir af öðrum ákvæðum þessara laga, er aðila heimilt að áfrýja héraðsdómi til Hæstaréttar. Við áfrýjun héraðsdóms má jafnframt áfrýja úrskurðum sem hafa gengið í málinu í héraði.
     2. Áfrýja má máli í því skyni að dómur verði ómerktur og máli vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar, máli verði vísað frá héraðsdómi, héraðsdómi verði breytt að efni til eða hann staðfestur.
     3. Rétt er að máli sé áfrýjað af hendi beggja eða allra aðila, en áfrýjunarmálin ber þá að sameina og flytja í einu lagi fyrir Hæstarétti.
     4. Héraðsdómara verður ekki stefnt við áfrýjun máls nema krafa sé gerð á hendur honum um refsingu eða skaðabætur.
     5. Afsal á rétti til áfrýjunar, hvort heldur er berum orðum eða þegjandi, verður ekki gefið fyrr en sá dómur eða úrskurður, sem afsalið á að taka til, er genginn.

152. gr.

    1. Nú varðar mál fjárkröfu einkaréttarlegs eðlis, og er það þá skilyrði áfrýjunar að fjárhæð hennar nemi 150.000 krónum. Þessari fjárhæð skal breyta um hver áramót miðað við breytingu lánskjaravísitölu frá gildistöku þessara laga, en dómsmálaráðherra auglýsir í Lögbirtingablaði nýja fjárhæð ekki síðar en 10. desember ár hvert.
     2. Áfrýjunarfjárhæð skal ákveða eftir kröfugerð í áfrýjunarstefnu. Ef fleiri kröfur en ein eru réttilega sóttar saman í máli skal leggja þær saman við ákvörðun áfrýjunarfjárhæðar. Nú er krafa höfð uppi og gagngreiðsla jafnframt boðin, og skal þá ekki litið til gagngreiðslunnar við ákvörðun áfrýjunarfjárhæðar.
     3. Nú varðar mál annars konar kröfu en fjárkröfu, og ákveður þá Hæstiréttur eftir að hafa leitað umsagnar aðila hvort verðmæti hagsmunanna sem eru í húfi teljist nema áfrýjunarfjárhæð.
     4. Hæstiréttur getur leyft áfrýjun máls þótt krafa nái ekki áfrýjunarfjárhæð.

153. gr.

    1. Máli verður áfrýjað innan þriggja mánaða frá uppkvaðningu héraðsdóms.
     2. Hæstiréttur getur leyft áfrýjun máls næstu níu mánuði eftir lok frests skv. 1. mgr. Slíks leyfis skal þá getið í áfrýjunarstefnu, en hana ber að gefa út innan fjögurra vikna frá útgáfu leyfis sem er að öðrum kosti fyrirgert.
     3. Nú áfrýjar aðili máli, og er gagnaðila þá rétt að gagnáfrýja á næstu fjórum vikum eftir birtingu áfrýjunarstefnu þótt áfrýjunarfrestur sé liðinn.
     4. Ef mál, sem hefur verið skotið til Hæstaréttar innan frests skv. 1. eða 2. mgr., fellur þar niður eða því er vísað frá dómi er aðila rétt að skjóta því þangað aftur þótt áfrýjunarfrestur sé þá liðinn, enda sé áfrýjunarstefna gefin út á ný innan fjögurra vikna frá uppkvaðningu dóms um niðurfellingu máls eða frávísun. Þessari heimild verður ekki beitt oftar en einu sinni.

154. gr.

1. Beiðni um áfrýjunarleyfi skal vera skrifleg og rökstudd og skal henni beint til Hæstaréttar. Hæstiréttur gefur öðrum aðilum kost á að tjá sig áður en ákvörðun er tekin um það hvort leyfið verði veitt.
2. Áfrýjunarleyfi skal að jafnaði því aðeins veitt að úrslit málsins séu mikilvæg frá almennu sjónarmiði eða varði mikilvæga hagsmuni aðilanna.

155. gr.

    1. Áfrýjanda ber að afhenda hæstaréttarritara áfrýjunarstefnu, en í henni skal greina:
     a.     þann dóm og eftir atvikum úrskurð sem er skotið til Hæstaréttar og skal dómsorð og eftir atvikum úrskurðarorð tekið orðrétt upp í stefnu,
     b.     nöfn áfrýjanda og stefnda, kennitölu og heimili eða dvalarstað,
     c.     nöfn fyrirsvarsmanna aðila, ef því er að skipta, stöðu þeirra og heimili eða dvalarstað,
     d.     í hverju skyni áfrýjað er og hverjar dómkröfur áfrýjandi gerir,
     e.     í hverjum starfsmánuði Hæstaréttar óskað er þingfestingar máls.
     2. Nú er farið fram á óhæfilega langan frest til þingfestingar, og leggur þá hæstaréttarritari málið fyrir forseta Hæstaréttar sem ákveður frestinn.
     3. Mál skal þingfesta fyrsta þingdag þess mánaðar sem er stefnt til, en forseta Hæstaréttar er þó rétt að ákveða annan þingfestingardag ef sérstaklega stendur á.
     4. Hæstaréttarritari gefur út áfrýjunarstefnu í nafni dómsins og áritar hana um þingfestingardag.
     5. Ákvæði XIII. kafla gilda um birtingu áfrýjunarstefnu og stefnufrest.

156. gr.

Um meðferð áfrýjunarmáls fyrir æðra dómi fer að öðru leyti eftir lögum um Hæstarétt Íslands.

XXVI. KAFLI

Endurupptaka óáfrýjaðs máls.

157. gr.

    1. Nú hefur héraðsdómur gengið í máli, sem hefur ekki verið áfrýjað, og áfrýjunarfrestur er liðinn, og getur þá Hæstiréttur orðið við beiðni um að málið verði endurupptekið í héraði ef eftirfarandi skilyrðum er fullnægt:
     a.     sterkar líkur eru leiddar að því að málsatvik hafi ekki verið leidd réttilega í ljós þegar málið var til meðferðar í héraði og aðilanum verður ekki kennt um það,
     b.     sterkar líkur eru leiddar að því að ný gögn muni verða til breyttrar niðurstöðu í mikilvægum atriðum,
     c.     önnur atvik mæla með því að leyfið verði veitt, þar á meðal að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi.
     2. Aðili getur ekki afsalað sér rétti til að beiðast endurupptöku.

158. gr.

    1. Skriflegri beiðni um endurupptöku skal beint til Hæstaréttar. Í henni skal rökstyðja ítarlega þær ástæður sem þykja standa til endurupptöku og skulu gögn fylgja henni eftir þörfum.
     2. Ef beiðni er bersýnilega ekki á rökum reist synjar Hæstiréttur þegar í stað um endurupptöku. Að öðrum kosti verða beiðnin og fylgigögn send gagnaðila og hann krafinn um skriflega greinargerð um viðhorf sín innan tiltekins frests.
     3. Hæstiréttur ákveður hvort af endurupptöku verði. Fallist Hæstiréttur á beiðni skal hann um leið taka afstöðu til þess hvort áhrif fyrri dóms falli niður meðan málið er rekið. Endurupptaka hindrar ekki aðför eftir dómi nema áhrif hans séu felld niður með þessum hætti.
     4. Nú hefur endurupptaka verið ákveðin en útivist verður við nýja meðferð málsins í héraði af hendi þess sem beiddist hennar, og fellur þá frekari meðferð málsins niður þannig að fyrri dómur stendur óhaggaður. Dómur skal hins vegar felldur á málið þótt gagnaðili sæki ekki þing.
     5. Að öðru leyti fer meðferð málsins fram á ný í héraði eftir reglum þessara laga.

7. ÞÁTTUR

Ýmis ákvæði.

XXVII. KAFLI

Gildistaka, brottfall laga o.fl.

159. gr.

Lög þessi öðlast gildi 1. júlí 1992.

160. gr.

    Við gildistöku laga þessara falla brott eftirfarandi lög og ákvæði einstakra laga:
     1.     Lög um meðferð einkamála í héraði, nr. 85 23. júní 1936, með áorðnum breytingum.
     2.     Í Norsku lögum Kristjáns V., 15. apríl 1687, í I. bók 6. kap. 11., 15. og 18. gr., og í I. bók 9. kap. 13. gr.
     3.     5. gr. tilskipunar um ráðstafanir til viðurhalds á eignum kirkna og prestakalla á Íslandi, og því, sem þeim fylgir, 24. júlí 1789.
     4.     Tilskipun um vitnisburð málflutningsmanna 19. júlí 1793.
     5.     34. gr. laga um verzlanaskrár, firmu og prókúruumboð, nr. 42 13. nóvember 1903.
     6.     20. gr. laga um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda, nr. 14 20. október 1905.
        Í 1. málsl 1. mgr. 11. gr. sömu laga orðin „kæra til sáttanefndar eða“.
        Í 2. málsl 1. mgr. 11. gr. sömu laga orðin „kæran eða“.
        Í 3. málsl 1. mgr. 11. gr. sömu laga orðin „eftir að málinu var vísað til dóms og laga frá sáttanefndinni“.
        Í 6. málsl 1. mgr. 11. gr. sömu laga orðin „hafið, eða“ og „hafið eða“.
     7.     Í 2. tölul. 1. mgr. 2. gr. laga um hagstofu Íslands, nr. 24 20. október 1913, orðið „sáttanefndarmál“.
     8.     Í 2. mgr. 17. gr. laga um áveitu á Flóann, nr. 68 14. nóvember 1917, orðin „ef hann á eigi hlut í áveitunni, ella næsti héraðsdómari“.
     9.     Í 1. mgr. 46. gr. erfðalaga, nr. 8 14. mars 1962, orðin „sbr. 158. gr. laga nr. 85/1936“.
     10.     Í 51. gr. laga um landsdóm, nr. 3 19. febrúar 1963, orðin „í héraði“.
     11.     2. mgr. 27. gr. og 2. málsl 3. mgr. 37. gr. laga um vörumerki, nr. 47 2. maí 1968.
     12.     3. mgr. 71. gr., 74. gr. og 1. og 2. mgr. 78. gr. laga um stofnun og slit hjúskapar, nr. 60 29. maí 1972.
        Í 1. mgr. 71. gr. sömu laga orðin „og vinna eið að skýrslu sinni“ og „eða vinna eið“.
        Í 2. mgr. 71. gr. sömu laga orðin „eða heitfesta hann vegna skýrslu hans“ og „eða vinna eið“.
        Í 2. mgr. 73. gr. sömu laga orðin „með þeim hætti, er segir í 195. gr. laga nr. 85/1936“.
     13.     Í 2. mgr. 2. gr. laga um framkvæmd eignarnáms, nr. 11 6. apríl 1973, orðin „36. gr.“, „nr. 85/1936,“ og „í héraði“.
     14.     Í 2. mgr. 18. gr. ættleiðingarlaga, nr. 15 8. maí 1978, orðin „Stefnandi nýtur gjafsóknarkjara.“
     15.     Í niðurlagi 1. mgr. 11. gr. laga um horfna menn, nr. 44 26. maí 1981, orðin „Fer um útgáfu stefnunnar eftir meginreglum 218. gr. laga nr. 85/1936.“
        Í 1. málsl. 1. mgr. 13. gr. sömu laga orðin „sbr. 21. gr. laga nr. 75/1973 um Hæstarétt Íslands“.
        Í 2. málsl 1. mgr. 13. gr. sömu laga orðin „innan 8 vikna frá uppsögu dóms“.
     16.     Í 3. mgr. 89. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt, nr. 75 14. september 1981, orðin „í héraði“.
     17.     Í 109. gr. siglingalaga, nr. 34 19. júní 1985, orðin „sbr. XIX. kafla l. nr. 85/1936“.
     18.     Í 1. mgr. 14. gr. vaxtalaga, nr. 25 27. mars 1987, orðin „þrátt fyrir ákvæði 88. gr., sbr. 193. gr. laga nr. 85/1936, sbr. lög nr. 28/1981“.
     19.     2. málsl. 4. mgr. 16. gr., 2. mgr. 31. gr. og 2. mgr. 32. gr. laga um eftirlit með skipum, nr. 51 30. mars 1987, svo og í 7. mgr. 29. gr. laganna orðin „almenn og“.
     20.     Í 2. mgr. 11. gr. laga um ríkisábyrgð á launum, nr. 88 19. júlí 1990, orðin „og má veita honum gjafsóknarleyfi þótt ekki sé fullnægt skilyrðum 172. gr. laga nr. 85 frá 1936 til þess“.
     21.     Í 3. mgr. 11. gr. laga um Háskóla Íslands, nr. 131 6. desember 1990, orðin „sbr. 36. gr. l. nr. 85/1936“.

161. gr.

    Við gildistöku laga þessara breytast eftirfarandi ákvæði laga sem hér segir:
     1.     Í 2. mgr. 4. gr. laga um hefð, nr. 46 10. nóvember 1905, falla niður orðin „kæru til sáttanefndar eða“. Í sama ákvæði falla síðan niður orðin „er sáttakæra eða dómstefna er dagsett“, en í stað þeirra kemur: sem dómsmál er höfðað.
     2.     Í 2. mgr. 5. gr. laga um skipströnd og vogrek, nr. 42 15. júní 1926, fellur niður orðið „sjódómslögum“, en í stað þess kemur: lögum.
     3.     Í 1. málsl. 2. mgr. 51. gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur, nr. 80 11. júní 1938, fellur niður orðið „stefnuvottum“, en í stað þess kemur: stefnuvotti.
        2. málsl. 2. mgr. 51. gr. sömu laga fellur niður.
        Í 2. mgr. 59. gr. sömu laga falla niður orðin „einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: um meðferð einkamála.
        Í 2. málsl. 67. gr. sömu laga fellur niður orðið „áfrýja“, en í stað þess kemur: kæra.
     4.     Í lögum um málflytjendur, nr. 61 4. júlí 1942, fellur niður 1. mgr. 5. gr.
        Í 2. málsl. 1. mgr. 6. gr. sömu laga falla niður orðin „verið sektaður þrisvar samkvæmt 188. gr. laga nr. 85 23. júní 1936“, en í stað þeirra kemur: þrisvar sætt réttarfarssektum.
        Í 4. mgr. 8. gr. sömu laga falla niður orðin „eftir 199. gr. laga nr. 85 23. júní 1936“, en í stað þeirra kemur: til Hæstaréttar.
        Í 2. mgr. 13. gr. falla niður orðin „eða gjafsóknar- eða gjafvarnarhafi“.
        Í 3. mgr. 14. gr. falla niður orðin „samkvæmt 32. gr. laga nr. 85 23. júní 1936, um meðferð einkamála í héraði“.
        Í 1. mgr. 18. gr. sömu laga falla niður orðin „og gjafsóknar- og gjafvarnarmál“.
        Í 22. gr. sömu laga falla niður orðin „sektum samkvæmt 188. gr. laga nr. 85 23. júní 1936“, en í stað þeirra kemur: réttarfarssektum.
     5.     20. gr. laga um prentrétt, nr. 57 10. apríl 1956, verður svohljóðandi:
                  Nú vill aðili ekki una synjun útgefanda (ritstjóra) skv. 19. gr., og getur hann þá höfðað mál á hendur útgefanda (ritstjóra) til þess að fá hann skyldaðan með dómi til þess að birta leiðréttinguna eða tilkynninguna í lögmætu formi að viðlögðum dagsektum í fyrsta tölublaði sem kemur út eftir birtingu dóms eða í síðasta lagi í öðru tölublaði ef um dagblað er að ræða.
     6.     Í 1. mgr. 14. gr. laga um vernd barna og ungmenna, nr. 53 13. maí 1966, falla niður orðin „ákvæði 36. gr. laga nr. 85/1936“, en í stað þeirra kemur: reglur laga um vanhæfi héraðsdómara til að fara með einkamál.
     7.     Í 2. mgr. 1. gr. laga um norræna vitnaskyldu, nr. 82 31. maí 1976, falla niður orðin „í héraði“.
        Í 1. mgr. 4. gr. sömu laga falla niður orðin „skv. 124. gr. 3. mgr. laga um meðferð einkamála í héraði, nr. 85 23. júní 1936“.
        Í 4. mgr. 4. gr. sömu laga falla niður orðin „nefnd eru í 148. gr. laga nr. 85 23. júní 1936, um meðferð einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: mælt er um í lögum um meðferð einkamála.
        Í 1. mgr. 5. gr. sömu laga falla niður orðin „í héraði“.
     8.     Í 1. mgr. 28. gr. þinglýsingalaga, nr. 39 10. maí 1978, falla niður orðin „samkv. meginreglum II. kafla laga nr. 75/1973“.
        Í 3. mgr. 50. gr. sömu laga falla niður orðin „með farið samkv. 220. gr. laga nr. 85/1936, ef réttindin varða þar greind verðmæti“, en í stað þeirra kemur: höfðað eignardómsmál eftir því sem skilyrði standa til.
     9.     Í barnalögum, nr. 9 15. apríl 1981, falla niður 3. mgr. 12. gr. og 2. mgr. 47. gr.
        Í 2. mgr. 6. gr. falla niður orðin „og er aðildareiður óheimill“.
        Í 1. mgr. 34. gr. sömu laga falla niður orðin „metur dómari þá eftir að gagna hefir verið aflað með þeim hætti, sem fyrir er mælt um mál þessi, hvort unnt sé að leyfa barnsmóður að styrkja framburð sinn með eiði eða drengskaparheiti. Að svo búnu tekur hann mál til efnisúrlausnar“, en í stað þeirra kemur: verður þá gagna aflað með þeim hætti sem er mælt fyrir um þessi mál og að því búnu verður mál tekið til efnisúrlausnar.
        Í 3. mgr. 49. gr. sömu laga falla niður orðin „nr. 85/1936“, en í stað þeirra kemur: um meðferð einkamála.
        1. mgr. 55. gr. sömu laga verður svohljóðandi:
                  Óska má endurupptöku á barnsfaðernismáli, sem hefur verið dæmt í héraði en ekki áfrýjað til Hæstaréttar, eftir almennum reglum laga um meðferð einkamála.
        2. mgr. 55. gr. sömu laga verður svohljóðandi:
                  Nú hefur barnsfaðernismál verið dæmt í Hæstarétti, og fer þá eftir almennum reglum laga um Hæstarétt Íslands hvort endurupptaka verði leyfð. Ef endurupptaka er leyfð getur Hæstiréttur ákveðið að mál skuli tekið til meðferðar á ný fyrir héraðsdómi.
     10.     Í 1. mgr. 10. gr. lögræðislaga, nr. 68 30. maí 1984, falla niður orðin „reglum II. kafla laga nr. 75/1973, um Hæstarétt Íslands“, en í stað þeirra kemur: almennum reglum um kæru í einkamálum.
     11.     Í 1. mgr. 33. gr. tollalaga, nr. 55 30. mars 1987, falla niður orðin „sem sett eru í 1.–6. tölul. 32. gr. laga nr. 85/1936, um meðferð einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: héraðsdómara að frátöldum skilyrðum um fyrri störf.
        Í 2. mgr. 98. gr. sömu laga falla niður orðin „nr. 85/1936, um meðferð einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: um meðferð einkamála.
     12.     Í 2. tölul. 1. mgr. 1. gr. laga um aðför, nr. 90 1. júní 1989, fellur niður orðið „áskorunarstefnum“, en í stað þess kemur: stefnum.
        Í 2. málsl. 1. mgr. 5. gr. sömu laga fellur niður orðið „áskorunarstefnu“, en í stað þess kemur: stefnu.
        Í 3. málsl. 1. mgr. 5. gr. sömu laga fellur niður orðið „áskorunarstefnu“, en í stað þess kemur: stefnu.
     13.     Í lögum um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði, nr. 92 1. júní 1989, falla niður 21. og 22. gr., svo og í 9. gr. orðið „kirkjudóm“.
        Í sömu lögum verður til ný grein, 8. gr. a., svohljóðandi:
                  Dómari skal bæta tjón af dómaraverkum sínum ef hann veldur því af ásetningi eða gáleysi. Um refsiábyrgð dómara fer samkvæmt almennum hegningarlögum og sérákvæðum einstakra laga.
                  Í æðra dómstóli má með dómi í aðalmálinu gera héraðsdómara að greiða skaðabætur vegna meðferðar sinnar á máli, enda hafi honum verið stefnt til greiðslu skaðabóta. Einnig má sækja slíkt mál sjálfstætt fyrir æðra dómi ef það er höfðað innan frests til að áfrýja þeirri dómsathöfn sem leiddi til tjóns.
                  Í héraði verður dómari eingöngu sóttur til greiðslu skaðabóta vegna dómaraverks í sambandi við opinbert mál út af því eða eftir að refsidómur hefur verið kveðinn upp yfir honum í opinberu máli fyrir afbrot í dómarastarfi.
                  Með dómi æðra dómstóls í aðalmálinu eða sjálfstætt má dæma héraðsdómara til sektar fyrir hvers konar misferli við meðferð þess, enda hafi honum verið stefnt til ábyrgðar.
     14.     Í 2. mgr. 5. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19 26. mars 1991, falla niður orðin „37. A gr. laga um meðferð einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: lögum um meðferð einkamála.
        Í 6. gr. sömu laga falla niður orðin „36. gr. laga um meðferð einkamála í héraði“, en í stað þeirra kemur: lögum um meðferð einkamála.

162. gr.

    Á lögum um Hæstarétt Íslands, nr. 75 21. júní 1973, með áorðnum breytingum, verða svofelldar breytingar:
     1.     2. mgr. 9. gr., 12.–38. gr. og 2. málsl. 61. gr. falla niður.
     2.     Núverandi 3. gr. fellur niður, en núverandi 2. gr. a. verður 3. gr. Á henni verða síðan svofelldar breytingar:
    a.         3. málsl. 2. mgr. verður svohljóðandi: Þrír dómarar geta skipað dóm í opinberu máli, ef hin almenna refsing sem liggur við broti er ekki þyngri en sektir, varðhald eða fangelsi allt að átta árum.
    b.         Við greinina bætist ný málsgrein, 5. mgr., svohljóðandi:
                            Þrír dómarar taka ákvörðun um áfrýjunarleyfi.
     3.     Í 4. gr. bætist ný málsgrein, sem verður 2. mgr., svohljóðandi:
                  Þegar svo stendur á sem segir í 1. mgr. getur dómsmálaráðherra einnig sett mann, sem hefur látið af embætti dómara við Hæstarétt fyrir aldurs sakir, til að gegna embætti um tiltekinn tíma eða til að sitja í dómi í einstaka máli. Hlutaðeiganda er þó óskylt að taka við setningu.
                  Eldri 2. mgr. 4. gr. verður þar með 3. mgr.
     4.     4. tölul. 1. mgr. 5. gr. verður svohljóðandi: Hefur verið þrjú ár hið skemmsta héraðsdómari, hæstaréttarlögmaður, hæstaréttarritari, prófessor í lögum við Háskóla Íslands, lögreglustjóri, sýslumaður, ríkissaksóknari, vararíkissaksóknari, saksóknari, ráðuneytisstjóri, skrifstofustjóri í dómsmálaráðuneytinu eða umboðsmaður Alþingis.
     5.     Við 44. gr. bætist nýr töluliður, 5. tölul., svohljóðandi: Áætlun um þann tíma sem hann ætlar að hann þurfi til munnlegs málflutnings.
     6.     Við 1. mgr. 49. bætist nýr málsliður, svohljóðandi: Málflytjendur skulu forðast málalengingar og beina málflutningi og upplestri úr ágripi einkum að þeim atriðum máls sem ágreiningur er um eða nauðsynlegt er að fjalla um til að varpa ljósi á ágreiningsefni.
     7.     2. mgr. 55. gr. verður svohljóðandi:
                  Alla dóma Hæstaréttar ásamt ágreiningsatkvæðum, svo og héraðsdóma í sömu málum, skal birta orðrétt í dómasafni Hæstaréttar. Í stað orðrétts dóms má þó birta útdrátt úr dómi, ef það er talið nægilegt til upplýsinga um málavexti og málsástæður. Hæstarétti er heimilt að setja reglur um nafnleynd. Rækileg efnisskrá skal fylgja hverju bindi hæstaréttardóma. Hæstiréttur felur einhverjum hæstaréttardómara eða öðrum hæfum manni að annast útgáfu dómasafns ásamt efnisskrá fyrir þóknun sem dómurinn ákveður.

XXVIII. KAFLI

Ákvæði til bráðabirgða.

163. gr.

Ef þingfesta á mál sem ákvæði þessara laga taka til eftir gildistöku þeirra skal stefna vera þannig úr garði gerð sem segir í 80. gr. þótt hún sé birt fyrir 1. júlí 1992.

164. gr.

1. Mál, sem hafa verið þingfest á bæjarþingi eða aukadómþingi fyrir 1. júlí 1992 en hefur ekki verið lokið þá, skulu rekin upp frá því fyrir þeim héraðsdómi sem tekur við lögsögu í hlutaðeigandi umdæmi þann dag. Ekki haggast af þeim sökum gildi þeirrar meðferðar sem mál hefur þegar sætt.
2. Ef máli hefur verið frestað á bæjarþingi eða aukadómþingi til tiltekins tíma eftir gildistöku þessara laga telst sú ákvörðun gilda sjálfkrafa um hvenær þing verði fyrst háð í málinu fyrir þeim héraðsdómi sem tekur við því.

165. gr.

    Mál, sem eiga undir ákvæði þessara laga og hafa verið þingfest en er ólokið í héraði 1. júlí 1992, skulu sæta meðferð upp frá því eftir reglum þessara laga að öðru leyti en hér segir:
     a.     hafi þriðja manni verið tilkynnt um málarekstur að hætti 52. gr. eldri laga og hann hefur sótt þing í máli gilda ákvæði 21. gr. þessara laga um stöðu hans þótt honum hafi ekki verið stefnt,
     b.     fram til 1. október 1992 má hafa uppi gagnkröfu til skuldajafnaðar eða höfða gagnsök í máli þótt frestir til þess séu liðnir skv. 28. gr.,
     c.     sakarefni verður ekki skipt skv. 31. gr. nema að ósk beggja aðila,
     d.     farið skal eftir ákvæðum eldri laga þegar metið er hvort mál hafi verið höfðað í réttri þinghá án tillits til ákvæða V. kafla og 120. gr. þessara laga,
     e.     boðun til vitnis og vitnastefna skv. 111. og 130. gr. eldri laga, sem hefur verið birt fyrir 1. júlí 1992, jafngildir kvaðningu til vitnis eftir 54. gr. þessara laga,
     f.     dómkvaðning matsmanns að hætti eldri laga haggast ekki af gildistöku þessara laga þótt matsgerð sé þá ólokið,
     g.     metið skal eftir ákvæðum 1. mgr. 88. gr. eldri laga hvort stefna sé fullnægjandi án tillits til 80. gr. þessara laga,
     h.     tekið verður tillit til þess sem kemur fram í greinargerð stefnanda skv. 1. mgr. 105. gr. eldri laga, en hafi honum verið veittur frestur til að leggja hana fram stendur sú ákvörðun óhögguð,
     i.     lögmæti stefnubirtingar skal metið eftir ákvæðum VIII. kafla eldri laga án tillits til reglna XIII. kafla þessara laga,
     j.     ákvæðum 103. gr. eldri laga verður beitt um það hvenær mál telst hafa verið höfðað,
     k.     hafi mál verið tekið til dóms eða úrskurðar um hvort því verði vísað frá dómi fyrir gildistöku þessara laga og úrlausn ekki gengið fer um form hennar eftir reglum eldri laga, en dómur um frávísun máls sætir þá kæru til æðra dóms,
     l.     útivistarmáli verður ekki lokið með áritun á stefnu skv. 113. gr. nema það hafi verið þingfest fyrir 1. júlí 1992 sem áskorunarmál að hætti eldri laga,
     m.     reglum 5. mgr. 114. gr. verður því aðeins beitt að mál sé dómtekið eftir gildistöku þessara laga nema þargreindar heimildir til ákvæða í dómi hefðu átt stoð í 4. mgr. 193. gr. eldri laga,
     n.     heimildar 5. mgr. 123. gr. verður ekki neytt ef aðalsök í máli hefur verið þingfest fyrir gildistöku þessara laga nema aðalstefnandi sé því samþykkur,
     o.     ákvæði XI. kafla eldri laga gilda um gjafsóknar- og gjafvarnarleyfi sem eru veitt fyrir gildistöku þessara laga,
     p.     ákvæði 4. mgr. 129. gr., 4. mgr. 130. gr. og b-liðar 1. mgr. 133. gr. gilda aðeins um mál sem eru þingfest eftir gildistöku þessara laga.

166. gr.

    1. Ákvæði 4. mgr. 96. gr. breyta því ekki að áfrýja má útivistarmáli til æðra dóms ef dómur er kveðinn upp í því fyrir 1. júlí 1992. Gangi dómur í útivistarmáli eftir gildistöku þessara laga verður máli ekki áfrýjað þótt það hafi verið þingfest fyrir þann tíma, en beita má ákvæðum XXIII. kafla til endurupptöku slíks máls í héraði.
     2. Hafi áskorunarstefna verið árituð um aðfararhæfi að hætti eldri laga fyrir gildistöku þessara laga má krefjast endurupptöku máls í héraði eftir ákvæðum XXIII. kafla. Áskorunarmáli verður ekki áfrýjað til æðra dóms eftir gildistöku þessara laga.
     3. Hafi mál verið þingfest sem áskorunarmál fyrir 1. júlí 1992 og því lýkur með áritun skv. 113. gr. gilda ákvæði 4. mgr. 96. gr. um það.
     4. Ákvæði XXVI. kafla gilda án tillits til þess hvenær dómur hefur gengið í máli.

167. gr.

1. Hafi dómsathöfn verið kærð til æðra dóms fyrir gildistöku þessara laga skal máli lokið þar eftir reglum eldri laga.
2. Ákvæðum þessara laga um skilyrði áfrýjunar verður beitt án tillits til þess hvenær mál hefur verið höfðað eða dómur gengið í því í héraði.

168. gr.

Áskorunarstefna, sem hefur verið árituð um aðfararhæfi fyrir gildistöku þessara laga, hefur sömu áhrif og áritun á stefnu skv. 113. gr.

169. gr.

Nú hefur skuldabréf, sem er gefið út fyrir 1. júlí 1992, að geyma ákvæði um að mál vegna þess megi reka eftir XVII. kafla laga nr. 85/1936, og jafngildir það þá samningi um að slíkt mál verði rekið eftir reglum XVII. kafla þessara laga.

Athugasemdir við lagafrumvarp þetta.

    Þetta frumvarp er samið að tilhlutan dómsmálaráðherra og á vegum réttarfarsnefndar. Við gerð þess hefur m.a. verið leitað ábendinga og tillagna frá stjórnum Dómarafélags Íslands, Lögmannafélags Íslands og Sýslumannafélags Íslands og frá dómurum við borgardómaraembættið í Reykjavík.
    Frumvarpið er samið sem þáttur í þeirri heildarendurskoðun réttarfarslöggjafar, sem hefur farið fram í tengslum við aðskilnað dómsvalds og framkvæmdarvalds ríkisins í héraði samkvæmt lögum nr. 92/1989. Því er einkum ætlað að leysa af hólmi lög um meðferð einkamála í héraði, nr. 85/1936. Einnig geymir frumvarpið ákvæði um málskot einkamála til Hæstaréttar og að nokkru um meðferð þeirra þar fyrir rétti, en að sama skapi er gert ráð fyrir afnámi reglna um þau efni í II. kafla laga um Hæstarétt Íslands, nr. 75/1973.
    Talsverðar breytingar hafa verið gerðar á lögum nr. 85/1936, en þær umfangsmestu voru með lögum nr. 28/1981 og 54/1988. Þá hafa ýmis ákvæði verið felld úr lögunum, t.d. við setningu laga um málflytjendur, nr. 61/1942, laga um Hæstarétt Íslands, nr. 57/1962, barnalaga, nr. 9/1981, og laga um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði, nr. 92/1989. Að orðnum þessum breytingum skortir mjög á að lög nr. 85/1936 hafi heildstæðan svip. Merki þess koma m.a. fram í því, að heilir kaflar hafa fallið úr lögunum án þess að upphaflegum númerum annarra greina hafi verið breytt, innskotsákvæði hafa verið sett inn milli eldri greina og stílbragð er talsvert ólíkt á því, sem stendur eftir af upphaflega textanum, og einstaka breytingalögum.
    Í tengslum við breytta skipan héraðsdómstóla samkvæmt lögum nr. 92/1989 og setningu nýrra heildarlaga á öðrum sviðum réttarfars er þörf allnokkurra breytinga á löggjöf um meðferð einkamála, auk þess að ýmis ákvæði laga nr. 85/1936 eru orðin úrelt eða þarfnast a.m.k. einhverra endurbóta. Breytingarnar, sem brýnust þörf er talin á að þessu sinni, eru að vísu ekki svo yfirgripsmiklar, að ekki hefði verið unnt að leggja þær til í frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 85/1936 með það fyrir augum að þær yrðu felldar inn í núverandi texta laganna. Sú leið hefði hins vegar aukið mjög á áðurnefnt ósamræmt yfirbragð þeirra. Meðal annars af þeirri ástæðu þótti betra að semja frumvarp til nýrra heildarlaga um þetta efni. Á þann hátt gafst um leið kostur á gera tillögur um fjölmargar minni háttar breytingar, sem hefði ekki verið fengist við að öðrum kosti.

Helstu efnisatriði frumvarpsins.
I.

    Ákvæði frumvarpsins byggja að meginstefnu til á núgildandi réttarfarsreglum eins og þær koma fram í lögum nr. 85/1936 og 75/1973, sem þeim er ætlað að koma í stað fyrir. Efnisröð í frumvarpinu er á hinn bóginn nokkuð frábrugðin þeirri, sem er í lögum nr. 85/1936, en henni er nánar lýst í II. kafla þessara almennu athugasemda hér á eftir. Er reynt með þessu móti að gera reglur frumvarpsins aðgengilegri en ákvæði núgildandi laga og að gæta samræmis í framsetningu við nýsett lög um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.
    Lög nr. 85/1936 bera sem fyrr segir heitið lög um meðferð einkamála í héraði. Þetta frumvarp er hins vegar til laga um meðferð einkamála og er þannig gert ráð fyrir breyttu heiti laga, ef frumvarpið nær fram að ganga. Þessi breyting er gerð þar sem ákvæði frumvarpsins taka ekki aðeins til málsmeðferðar fyrir héraðsdómi, heldur einnig til meðferðar kærumála í einkamálum í heild fyrir Hæstarétti og til meðferðar áfrýjunarmála þar að nokkru marki. Yrði því rangnefni að kenna frumvarpið aðeins við meðferð einkamála í héraði. Að auki samrýmist heiti frumvarpsins betur heitinu á lögum nr. 19/1991, sem eru um meðferð opinberra mála.
    Að öðru leyti má telja helstu nýmæli í frumvarpinu og tillögur um breytingar frá núgildandi lögum eftirfarandi:
q. Í 17. gr. er að finna reglur um málflutningshæfi og fyrirsvar sem er ekki mælt fyrir um í lögum nr. 85/1936. Ákvæði 1., 3. og 4. mgr. 17. gr. eru áþekk reglum í 1. mgr. 5. gr. laga um málflytjendur, nr. 61/1942, sem er gert ráð fyrir að falli niður í 161. gr. frumvarpsins. Reglur 5. mgr. 17. gr., sem varða fyrirsvar fyrir það opinbera, og 6. mgr., sem snúa að tilvikum þegar menn sem skortir málflutningshæfi, leitast við að flytja mál sín sjálfir, eiga sér hins vegar ekki hliðstæðu nú í settum lögum.
r. Í 19., 27., 28. og 30. gr. eru reglur um heimildir til þess að tveir eða fleiri standi saman að málsókn eða henni sé beint að mörgum í senn, að fleiri en ein krafa verði sótt í einu máli, að gagnsök verði höfðuð og að tvö eða fleiri sjálfstæð mál verði sameinuð eða eitt mál verði greint í fleiri. Í núgildandi ákvæðum 47., 49., 70. og 117. gr. laga nr. 85/1936, sem eru efnislega mjög áþekkt þessum reglum frumvarpsins, er miðað við að heimildir í þessum efnum ráðist einkum af því, hvort tvær eða fleiri kröfur séu af sömu rót. Í framkvæmd hefur gætt nokkurs ósamræmis í mati á þessu skilyrði, enda stundum vandmeðfarið. Í fyrrnefndum ákvæðum frumvarpsins er reynt að afmarka sambærilegt skilyrði á mun skýrari hátt, en sú afmörkun felur einnig í sér vissa rýmkun ef tekið er mið af framkvæmd núgildandi laga.
s. Í 2. mgr. 19. gr. er kveðið á um heimild til svonefndrar varaaðildar til varnar í dómsmáli, sem felst í því, að kröfum sé aðallega beint að einum varnaraðila og að öðrum til vara. Sambærileg fyrirmæli eru ekki fyrir hendi í lögum nr. 85/1936, en þessari aðferð við málsókn hefur verið beitt á grundvelli dómvenju.
t. Í 21. gr., þar sem fjallað er um réttargæsluaðild, er kveðið nokkuð á um stöðu slíks aðila við rekstur máls, en engin fyrirmæli koma fram um þetta í núgildandi ákvæðum um heimild til slíkrar aðildar í 52. gr. laga nr. 85/1936.
u. Í 25. gr. er að finna tvenn nýmæli. Annars vegar er í 2. mgr. mælt fyrir um heimild sóknaraðila til að leita dóms um viðurkenningu á réttindum sínum þótt þannig standi á, að hann geti gert kröfu á grundvelli réttinda sinna um að skylda verði lögð á gagnaðila hans, sem má fullnægja með aðför. Þetta hefur almennt ekki þótt heimilt eftir núgildandi lögum nema við þröngar aðstæður, sbr. 2. mgr. 69. gr. laga nr. 85/1936. Hins vegar er í 3. mgr. kveðið á um heimild félaga og samtaka til að höfða mál í eigin nafni til að leita dóms um viðurkenningu á réttindum félagsmanna sinna. Þessa leið hefur ekki mátt fara eftir núgildandi lögum, en við því hefur oft verið brugðist á þann hátt að stéttarfélög eða hagsmunasamtök hafi þá fengið einhvern félagsmanna sinna til þess að höfða mál um sína eigin hagsmuni og hafa félögin eða samtökin þá staðið straum af kostnaði af rekstri máls til þess að fá fordæmi í dómsúrlausn um réttindi annarra félagsmanna. Sú leið, sem hér er lögð til, þykir ólíkt einfaldari og eðlilegri, en í erlendum rétti má finna ýmis afbrigði af heimildum sem þessum.
v. Í V. kafla frumvarpsins, sem geymir ákvæði þess um varnarþing, er að finna tillögur um nokkrar breytingar. Af þeim má helst nefna að í 32. og 33. gr. er leitast við að setja fram mun skýrari reglur um heimilisvarnarþing en koma fram í 73.–76. gr. laga nr. 85/1936, reglum 34. gr. frumvarpsins um fasteignavarnarþing er breytt nokkuð frá 78. gr. núgildandi laga og gerð er tillaga um heimild til svokallaðs neytendavarnarþings í 37. gr. Slík heimild er ekki fyrir hendi í lögum nr. 85/1936, en fyrirmyndir að henni má finna víða í erlendri löggjöf.
w. Í 2. þætti frumvarpsins koma fram reglur um sönnun og sönnunargögn, sem byggja í helstu atriðum á núgildandi reglum X. kafla laga nr. 85/1936. Framsetning þessara ákvæða í frumvarpinu er þó frábrugðin þeirri, sem er í núgildandi lögum, að því leyti að í frumvarpinu er berum orðum miðað við þá aðalreglu að sönnunarfærsla fari fram undir rekstri máls fyrir þeim dómara, sem kemur til með að leysa úr því. Í lögum nr. 85/1936 er hins vegar eftir orðanna hljóðan jöfnum höndum miðað við að sönnunarfærsla fari fram óháð rekstri máls, þótt það hafi verið höfðað, t.d. með því að afla vættis í sjálfstæðum vitnamálum, en í framkvæmd hefur sá háttur verið hafður á um nokkurn tíma sem er byggt á í frumvarpinu. Af öðrum nýmælum í 2. þætti frumvarpsins, sem ástæða er öðru fremur til að geta hér, má í fyrsta lagi nefna að í 51. gr. er að finna heimild til að taka munnlegar skýrslur gegnum síma eða önnur fjarskiptatæki, sem ekki er gert ráð fyrir í núgildandi lögum. Í öðru lagi má vekja athygli á XI. kafla, sem geymir sérreglur um öflun sönnunargagna fyrir öðrum dómi en þar sem mál er rekið, en um þetta eru ekki sambærilegar reglur í lögum nr. 85/1936. Í þriðja lagi er rétt að benda á ákvæði XII. kafla, þar sem mælt er fyrir um heimildir til að leita eftir öflun sönnunargagna fyrir dómi án þess að mál hafi verið höfðað. Ákvæði laga nr. 85/1936 eru ekki alls kostar sambærileg þessum reglum frumvarpsins. Loks má nefna í fjórða lagi að í frumvarpinu er ekki gert ráð fyrir heimildum til að láta úrslit máls ráðast af aðildareiði, en um slíkan eiðvinning eru nú sérreglur í 160.–170. gr. laga nr. 85/1936. Þessum reglum núgildandi laga hefur ekki verið beitt áratugum saman og er afnám þeirra þannig formsatriði.
x. Samkvæmt 88. og 105. gr. laga nr. 85/1936 ber sóknaraðila á frumstigum einkamáls, sem fer eftir almennum reglum laganna, að gera stefnu, sem þarf að birta fyrir gagnaðila og leggja síðan fram við þingfestingu málsins ásamt skriflegri greinargerð. Efni þessara tveggja sóknargagna, stefnu og greinargerðar sóknaraðilans, skarast að talsverðu leyti eftir fyrirmælum fyrrnefndra lagaákvæða og hefur verið nokkuð á reiki í framkvæmd hver atriði eigi að koma fram í hvoru skjali fyrir sig. Óvissa í þessum efnum hefur að nokkru komið til af því, að umræddum ákvæðum laga nr. 85/1936 hefur tvívegis verið breytt að þessu leyti á tiltölulega skömmum tíma, eða fyrst með lögum nr. 28/1981 og síðan með lögum nr. 54/1988. Í frumvarpinu er lögð til umtalsverð breyting varðandi þetta, með því að ráðgert er í 80. gr. þess að sóknaraðili greini í stefnu sinni frá þeim atriðum, sem hafa til þessa skipst milli stefnu og greinargerðar hans eftir núgildandi reglum, og að hann leggi því ekki fram sérstaka greinargerð af sinni hálfu, sbr. einnig 95. gr.
y. Í VIII. kafla laga nr. 85/1936 er kveðið á um þrenns konar aðferðir, sem má beita til að birta stefnu í einkamáli. Þær eru nánar tiltekið að tveir stefnuvottar annist verkið, að lögbókandi geri það eða að stefna verði birt í Lögbirtingablaði að vissum skilyrðum fullnægðum. Því til viðbótar getur stefndi mætt fyrir dómi án undangenginnar stefnubirtingar og samþykkt að mál á hendur sér verði þingfest, sbr. 103. gr. laganna. Í XIII. kafla frumvarpsins er gert ráð fyrir talsverðum breytingum í þessum efnum, sem taka að nokkru mið af erlendum fyrirmyndum. Að vísu er miðað við að lögbókandi geti eftir sem áður birt stefnu og að birta megi hana í Lögbirtingablaði við sömu aðstæður og nú er heimilað í lögum. Um birtingu stefnuvotts er sú breyting hins vegar ráðgerð í 83. gr. frumvarpsins, að einn stefnuvottur leysi verkið af hendi í stað tveggja eins og nú þarf. Þá er í nefndri 83. gr. að finna fyrirmæli um fleiri kosti um birtingu stefnu en nú eru leyfðir. Þannig er annars vegar mælt fyrir um heimild til að birta stefnu með því að senda hana í ábyrgðarbréfi, sem yrði borið út til viðtakanda, en sérstakar reglur koma fram í XIII. kafla frumvarpsins um hvernig staðið yrði nánar að slíkri birtingu og gerð vottorðs um hana. Hins vegar er þar að finna þau nýmæli að stefnubirting megi fara fram á þann hátt, að stefndi riti sjálfur undir yfirlýsingu á stefnuna um að hún hafi verið birt sér eða að lögmaður geri það fyrir hans hönd. Það má síðan leiða af fyrirmælum 93. gr. að eftir sem áður sé gert ráð fyrir þeim kosti, að stefndi geti mætt fyrir dóm án undangenginnar stefnubirtingar til þingfestingar máls. Að öðru leyti má vekja máls á því, að í XIII. kafla er að finna lítillega breyttar reglur frá núgildandi lögum um það, hvar megi birta stefnu og fyrir hverjum öðrum en stefnda sjálfum það verði gert, auk þess að nánar er kveðið á um hvernig þessi athöfn eigi að fara fram.
z. Ein veigamesta breytingin, sem er lögð til í frumvarpinu, snýr að meðferð útivistarmála, en svo eru þau mál almennt nefnd, þar sem stefndi mætir ekki fyrir dómi við þingfestingu eða þingsókn hans fellur síðar niður. Í framkvæmd munu liðlega níu af hverjum tíu einkamálum nú vera útivistarmál. Eftir almennum reglum núgildandi laga leiðir útivist stefnda til þess að mál er tekið til dóms og er síðan kveðinn upp dómur í samræmi við kröfur stefnanda eftir því sem framkomin gögn standa til þeirra málaloka, sbr. 118. gr. laga nr. 85/1936. Einfaldari aðferðum verður þó beitt við meðferð útivistarmáls, ef það er höfðað sem áskorunarmál eftir XX. kafla laganna. Í stað þess að kveða upp dóm lýkur dómari slíku máli með því að árita áskorunarstefnu um að kröfur samkvæmt henni séu aðfararhæfar, en þessi leið verður aðeins farin í vissum málaflokkum, sbr. 222. gr. laga nr. 85/1936. Hvort sem útivistarmáli er lokið með dómi eftir almennum reglum eða áritun áskorunarstefnu má stefndi áfrýja máli til Hæstaréttar. Afstaða verður þá aðeins tekin til varna hans á einu dómstigi, fyrir Hæstarétti, sem kemur þannig ekki að máli eins og endranær til þess að endurskoða úrlausn héraðsdómara á sömu forsendum og hann leysti úr máli. Í frumvarpinu eru tvær meginbreytingar lagðar til í þessum efnum. Annars vegar er ráðgert að ef stefndi mætir ekki fyrir héraðsdómi, kröfur eru aðeins hafðar uppi á hendur honum sem má fullnægja með aðför og málatilbúnaði stefnanda er í engu áfátt, þá geti dómari lokið máli með áritun á stefnu um að kröfur samkvæmt henni séu aðfararhæfar, sbr. 96. og 113. gr. Er þannig gert ráð fyrir afnámi áðurnefndra sérreglna um áskorunarmál og þess í stað lagt til að útivistarmálum verði almennt lokið með áritun dómara um aðfararhæfi, með líkum hætti og áskorunarmálum er lokið eftir núgildandi reglum. Má ætla að vel flestum útivistarmálum yrði lokið með þessum einfalda hætti, sem hefði mjög verulegan verksparnað í för með sér. Hins vegar kemur fram í 4. mgr. 96. gr. og XXIII. kafla frumvarpsins að stefndi geti ekki skotið útivistarmáli til Hæstaréttar nema því aðeins, að stefnandi í héraði áfrýji máli, en þá er ráðgert að stefndi geti gagnáfrýjað fyrir sitt leyti. Í stað málskots er miðað við að stefndi eigi kost á að koma fram endurupptöku útivistarmáls fyrir héraðsdómi eftir reglum XXIII. kafla, þar sem leyst yrði úr máli á nýjan leik, en heimild hans til að áfrýja máli eftir endurupptöku yrði þá háð þeim takmörkunum, að hann yrði að afla sér áfrýjunarleyfis Hæstaréttar, sbr. 3. mgr. 142. gr. Þessar reglur um endurupptöku útivistarmála fyrir héraðsdómi eiga sér hliðstæðu í lögum um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, sbr. einkum 126. gr. þeirra, og er vænst að þær geti leitt til greiðari málsmeðferðar í framkvæmd.
aa. Í frumvarpinu er gert ráð fyrir því að draga úr skyldu dómara til að liðsinna og leiðbeina ólöglærðum málsaðila sem flytur mál sitt sjálfur. Þannig er ekki tekin upp í frumvarpið sambærileg regla við 87. gr. laga nr. 85/1936 sem skyldar dómara til að semja stefnu fyrir ólöglærðan málsaðila. Þá er dregið úr skyldu dómara til að leiðbeina aðila við rekstur máls. Samkvæmt 114. gr. laga nr. 85/1936 ber dómara að veita leiðbeiningar um bæði formhlið máls og efnishlið þess, en í 4. mgr. 101. gr. frumvarpsins er aðeins mælt fyrir um sams konar skyldu varðandi atriði, sem snúa að formhlið máls. Raunhæft gildi þessarar breytingar yrði að vísu ekki tilfinnanlegt, enda er ekki sérlega algengt í framkvæmd að það reyni á þessar skyldur dómara. Á hinn bóginn má benda á að sú víðtæka liðveisla, sem núgildandi reglur leggja á dómara að veita málsaðila, hefur þá augljósu hættu í för með sér að dómari móti málatilbúnað annars eða jafnvel beggja aðilanna og felli síðan dóm á málið. Slíkt fær illa samrýmst því hlutleysi, sem dómara ber að gæta við úrlausn máls. Þá má einnig benda á að reglur um sambærilegar skyldur dómara hafa verið felldar úr lögum víða erlendis, t.d. í Danmörku fyrir rúmum áratug síðan.
ab. Í 100. gr. frumvarpsins kemur fram að dómara er ætlað að mæla fyrir um hvort máli verði vísað frá dómi í úrskurði, hvort sem kveðið yrði á um frávísun þess eða höfnun á kröfu um frávísun. Eftir reglum laga nr. 85/1936 verður máli vísað frá með dómi, en kröfu um frávísun er hafnað í úrskurði. Breytingin á sér hliðstæðu í lögum um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, en hún felur í raun aðeins í sér breytt heiti úrlausnar um frávísun máls, ekki breytt eðli eða áhrif hennar.
ac. Í XIV. kafla frumvarpsins er byggt á því, að haldi stefndi uppi vörnum í máli gefist aðilum fyrst kostur á að afla sýnilegra sönnunargagna, en að því loknu fari fram aðalmeðferð máls, þar sem munnlegar skýrslur verða teknar og málið flutt munnlega í einni lotu. Reglur frumvarpsins í þessum efnum eru keimlíkar ákvæðum IX. kafla laga nr. 85/1936, en þau ákvæði um aðalmeðferð voru tekin upp með lögum nr. 28/1981 og síðan breytt lítillega með lögum nr. 54/1988. Að því marki, sem stefnt er að breytingum í reglum frumvarpsins um aðalmeðferð mála, má heita að þær beinist einkum að því að stuðla að markvissari undirbúningi að henni. Þannig er t.d. í l. mgr. 102. gr. mælt fyrir um að aðilar upplýsi fyrir aðalmeðferð í hverju skyni þeir hyggist sjálfir gefa munnlegar skýrslur fyrir dómi og leiða vitni, til þess að ganga megi úr skugga um hvort skýrslugjafar sé í reynd þörf, og einnig að þeir tjái dómara hve langan tíma þeir ætli að muni þurfa til að flytja málflutningsræður við aðalmeðferð, þannig að ákveða megi fyrir fram hversu lengi hún standi yfir. Þá má einnig vísa í þessu sambandi til ákvæða 1. mgr. 103. gr., þar sem kveðið er á um heimild dómara til að beina því til aðila að þeir leggi fram skriflega kröfugerð og talningu málsástæðna sinna við aðalmeðferð, en slíkra gagna getur einkum verið þörf ef kröfur aðila og röksemdir þeirra hafa tekið breytingum vegna nýrra upplýsinga sem hafa komið fram undir rekstri máls.
ad. Í XV. kafla frumvarpsins er að finna reglur um sáttir í einkamálum, sem er ráðgert að geti komið til með tvennum hætti. Annars vegar er þar mælt fyrir um sáttaumleitanir dómara og gerð dómsáttar með nánast óbreyttum hætti frá ákvæðum I. kafla laga nr. 85/1936, eins og þeim var breytt með lögum nr. 28/1981. Hins vegar koma fram þau nýmæli í 107. gr., að aðilar geti óskað eftir því að mál þeirra verði lagt fyrir sýslumann til sáttaumleitana fyrir milligöngu dómara eða að þeir nýti eftir atvikum fresti í máli til þess að beina því sjálfir til sýslumanns í þessu skyni.
ae. Í 112. gr. er gert ráð fyrir nokkrum breytingum frá ákvæðum núgildandi laga um það, í hverju formi dómari taki afstöðu til atriða sem koma upp við meðferð máls og varða rekstur þess. Samkvæmt 1. mgr. 112. gr. er ætlast til þess að dómari geri þetta með ákvörðun, sem verður þá að jafnaði skráð í þingbók, ef um annað hvort er að ræða að ágreiningur sé ekki uppi um viðkomandi atriði eða, ef ágreiningur er, að ágreiningsatriðið verði ekki borið undir æðra dóm með kæru samkvæmt reglum 143. gr. Eigi þetta ekki við, leiðir af 2. mgr. 112. gr. að dómari taki afstöðu til atriðis um rekstur máls með úrskurði, en það sama á einnig að gilda í tilvikum þar sem önnur ákvæði frumvarpsins mæla beinlínis fyrir um að dómari kveði upp úrskurð um tiltekin efni. Að því leyti, sem hér hefur verið lýst, fela ákvæði 112. gr. í sér nýmæli, því ekki er mælt fyrir um það í lögum nr. 85/1936 hvenær dómari ráði atriðum til lykta með ákvörðun sinni og hvenær með úrskurði, en þetta hefur leitt til nokkurs misræmis í framkvæmd. Ákvæði 3. og 4. mgr. 112. gr. fela einnig í sér tillögur um breytingar frá 190. gr. laga nr. 85/1936 á því, hver atriði þurfi að koma fram í úrskurði sem verður kveðinn upp undir rekstri máls eða um frávísun þess. Er miðað við að slíkir úrskurðir geymi alltaf rökstuðning fyrir niðurstöðum, en annað ekki nema úrskurður feli í sér lokaniðurstöðu máls.
af. Í XIX. kafla frumvarpsins er að finna nýmæli um svokallaða flýtimeðferð einkamála, en með reglum kaflans er ætlunin að opna leið til skjótari meðferðar en ella á málum, sem varða ákvörðun eða athöfn stjórnvalds eða atriði í tengslum við vinnudeilur, ef dómari fellst á að aðili hafi brýna þörf á skjótri úrlausn og að málið hafi almenna þýðingu eða varði stórfellda hagsmuni. Áðurnefndir málaflokkar, sem eru sérstaklega tilgreindir í 123. gr., eru einkum valdir af tilliti til þess, að málsaðili getur almennt ekki farið þá leið að leita verndar á hagsmunum sínum í þessum tilvikum með lögbanni, en tafir við öflun dómsúrlausnar um hagsmunina eftir almennum reglum gætu leitt til þess að þeir glatist. Fyrirmæli XIX. kafla eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum.
ag. Í XX. kafla frumvarpsins, sem geymir fyrirmæli um gjafsókn, er að ýmsu leyti byggt á tillögum um breytta skipan hennar, sem komu fram í V. kafla frumvarps til laga um opinbera réttaraðstoð, en það var lagt fram á 113. löggjafarþingi og varð ekki útrætt þar.
ah. Í upphafi þessara athugasemda við frumvarpið var greint frá því, að það geymi að nokkru marki ákvæði um málskot til Hæstaréttar, en reglur í þeim efnum varðandi einkamál koma nú fram í lögum um Hæstarétt Íslands, nr. 75/1973. Þessi skipan er lögð til hér til samræmis við efni laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, sem geyma reglur um málskot á þeim vettvangi, en einnig má benda á að málskotsreglur koma fram í lögum um skipti á dánarbúum o.fl., nr. 20/1991, og lögum um gjaldþrotaskipti o.fl., nr. 21/1991, auk þess að gert er ráð fyrir slíkum reglum í frumvarpi til laga um nauðungarsölu, sem er vænst að verði lagt fram á Alþingi um líkt leyti og þetta frumvarp. Er með þessu horfið að mestu frá þeirri stefnu laga nr. 75/1973, að reglur um málskotsheimildir komi þar fram ásamt heildarfyrirmælum um meðferð mála fyrir æðra dómi. Í XXIV. og XXV. kafla frumvarpsins er nánar tiltekið að finna reglur um heimildir til kæru í einkamálum og meðferð kærumála, svo og reglur um heimildir til áfrýjunar einkamála. Ákvæðin sem eru tekin upp í frumvarpið svara til fyrirmæla II. kafla laga nr. 75/1973, en á hinn bóginn er miðað við að þar verði m.a. áfram reglur um meðferð áfrýjunarmála og dómsúrlausnir Hæstaréttar, sbr. III. og IV. kafla laganna. Af einstökum atriðum í XXIV. og XXV. kafla frumvarpsins má í fyrsta lagi geta þess, að í 143. gr. er að finna nokkrar breytingar á heimildum til að beita kæru til Hæstaréttar í einkamálum, en þær veigamestu felast í fyrirmælum 2. mgr., þar sem kveðið er á um sérstakar takmarkanir í þessum efnum eftir að aðalmeðferð máls er byrjuð fyrir héraðsdómi. Í öðru lagi má benda á að í XXV. kafla er gert ráð fyrir strangari skilyrðum fyrir áfrýjun máls en í núgildandi lögum, bæði varðandi þá lágmarkshagsmuni sem þurfa að vera í húfi í máli og fresti til áfrýjunar. Þá má nefna að í 154. gr. er mælt fyrir um að Hæstiréttur veiti áfrýjunarleyfi, hvort sem þess yrði þörf vegna þess að áfrýjunarfjárhæð væri ekki náð eða að almennir frestir til áfrýjunar væru liðnir, en eftir lögum nr. 75/1973 hefur dómsmálaráðherra þessar leyfisveitingar með höndum. Þessar breytingar á reglum um áfrýjun til Hæstaréttar eru sambærilegar þeim, sem voru lagðar til í frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973, en það var lagt fram á 113. löggjafarþingi og varð ekki útrætt. Þessu til viðbótar má vekja athygli á því, að í 162. gr. eru gerðar tillögur um breytingar á ákvæðum laga nr. 75/1973, sem ekki er gert ráð fyrir að falli brott í frumvarpinu, en þar eru að mestu leyti á ferð atriði, sem ætlað var að breyta á sama veg með fyrrnefndu frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973.
ai. Í XXVI. kafla frumvarpsins má loks finna sérreglur um heimildir til endurupptöku á málum, sem hafa verið dæmd fyrir héraðsdómi og ekki sætt áfrýjun til Hæstaréttar, eftir að frestir til áfrýjunar eru liðnir. Sambærilegar reglur eru ekki fyrir hendi í núgildandi lögum.
    Í upphafi þessa kafla athugasemdanna var vikið að því, að efnisröð ákvæða í frumvarpinu er nokkuð breytt frá núgildandi lögum, m.a. til þess að gæta samræmis við ákvæði laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991. Sú leið hefur ekki síst verið farin af tilliti til þess, að í lögum um meðferð opinberra mála og um meðferð einkamála er að finna þær reglur um málsmeðferð, sem skipta svo af ber mestu um rekstur mála fyrir héraðsdómstólum. Eftir gildistöku laga nr. 92/1989 verður leyst úr málum af báðum þessum sviðum fyrir sömu héraðsdómstólum og verður því að telja að það horfi til hagræðis og skýrleika að ákvæði um þau verði svo lík sem kostur er. Gildir þetta ekki aðeins um efnisröð ákvæða í löggjöf á báðum sviðum, heldur einnig um inntak þeirra, þótt vitanlega verði ekki litið framhjá þeim umtalsverða eðlismun sem er á einkamálum annars vegar og opinberum málum hins vegar. Við gerð þessa frumvarps hefur því verið leitast við að gæta samræmis við ákvæði laga nr. 19/ 1991, að því leyti sem það getur átt við, en þess má t.d. sjá talsverð merki í reglum II. og VIII. kafla frumvarpsins. Rétt er að geta þess einnig að frumvarp til nýrra heildarlaga um meðferð einkamála í héraði var flutt á 75. löggjafarþingi 1955 og endurflutt á 82. löggjafarþingi 1961, en varð ekki útrætt. Hefur verið litið sérstaklega til þess frumvarps við gerð þessa frumvarps og sóttar þangað fyrirmyndir í ýmsum efnum. Þá má taka fram að endingu í þessu sambandi að hugað hefur verið sérstaklega að danskri og norskri löggjöf um meðferð einkamála við samningu frumvarpsins.

II.

    Ákvæðum frumvarpsins er skipt í sjö þætti, en hver þáttur þess greinist aftur í kafla, sem halda þó samfelldri númeraröð gegnum frumvarpið og eru 28 talsins. Áður en komið er að því að fjalla nánar um einstakar greinar frumvarpsins þykir rétt að lýsa hér stuttlega efnisskipan þess.
    Í fyrsta þætti frumvarpsins, sem geymir almennar reglur um meðferð einkamála, er að finna fimm fyrstu kafla þess. Í I. kafla eru ákvæði um gildissvið frumvarpsins, dómendur í héraði, þar á meðal meðdómsmenn, og hæfi dómara til að leysa úr máli hverju sinni. Í II. kafla eru reglur um stjórn þinghalda, agavörslu í þeim og lokun þeirra fyrir almenningi, þingvotta, þýðingu munnlegra skýrslna og skjala, þingbækur og varðveislu og aðgang að gögnum sem eru lögð fram í dómsmáli. Í III. kafla frumvarpsins eru reglur um aðild að einkamálum og fyrirsvar fyrir málsaðila, en í IV. kafla frumvarpsins eru ákvæði um sakarefni. Í lokakafla 1. þáttar, V. kafla frumvarpsins, eru reglur um varnarþing.
    Annar þáttur frumvarpsins fjallar um sönnun og sönnunargögn í einkamálum. Þátturinn hefst með VI. kafla, sem geymir almennar reglur um sönnun. Í VII. kafla eru ákvæði um skýrslugjöf málsaðila eða fyrirsvarsmanns hans fyrir dómi. Í VIII. kafla eru síðan reglur um vitni og skýrslugjöf þeirra fyrir dómi. Í IX. kafla eru reglur um matsgerðir, en reglur X. kafla taka til skjala og annarra sýnilegra sönnunargagna. Í XI. kafla er mælt fyrir um heimildir til að afla sönnunargagna fyrir öðrum dómstól en þeim, sem mál er rekið fyrir. Í lokakafla 2. þáttar, XII. kafla frumvarpsins, eru síðan reglur um heimildir til að afla sönnunargagna fyrir dómi án þess að mál hafi þegar verið höfðað af viðkomandi tilefni.
    Þriðji þáttur frumvarpsins geymir almennar reglur um meðferð einkamála í héraði. Í fyrsta kaflanum, sem heyrir til þessa þáttar, XIII. kafla, eru fyrirmæli um stefnur og birtingu þeirra. Í XIV. kafla eru síðan reglur um meðferð mála fyrir dómi, en í XV. kafla frumvarpsins eru fyrirmæli um sáttaumleitanir dómara og fyrir sýslumanni, gerð sátta og áhrif þeirra. Í lokakafla þriðja þáttar, XVI. kafla frumvarpsins, eru reglur um dómsúrlausnir í héraði.
    Í fjórða þætti frumvarpsins er að finna þrjá kafla um afbrigðilega meðferð einkamála. Í þeim fyrsta, XVII. kafla frumvarpsins, eru sérreglur um meðferð mála um víxla, tékka og skuldabréf. Í XVIII. kafla eru ákvæði um ógildingardómsmál og eignardómsmál. Loks eru fyrirmæli um flýtimeðferð einkamála í XIX. kafla.
    Fimmti þáttur frumvarpsins geymir reglur um gjafsókn, málskostnað og réttarfarssektir. Í upphafskafla þessa þáttar, XX. kafla frumvarpsins, er kveðið á um gjafsókn. Í XXI. kafla er síðan fjallað um málskostnað, en fyrirmæli XXII. kafla varða ákvörðun dómara um réttarfarssektir vegna brota sem eiga sér stað við rekstur máls.
    Sjötti þáttur frumvarpsins geymir fyrirmæli um endurupptöku mála og málskot til Hæstaréttar. Í upphafskafla þáttarins, XXIII. kafla, eru reglur um endurupptöku útivistarmála fyrir héraðsdómi. Í XXIV. kafla eru reglur um kæru til Hæstaréttar í einkamálum, en í XXV. kafla eru fyrirmæli um áfrýjun einkamála til Hæstaréttar. Loks er mælt fyrir í XXVI. kafla frumvarpsins um heimildir til að leita ákvörðunar Hæstaréttar um endurupptöku máls í héraði, ef því hefur ekki verið áfrýjað til æðra dóms og frestir til áfrýjunar eru þegar liðnir.
    Sjöundi þáttur frumvarpsins geymir loks ýmis ákvæði í tveimur köflum. Í XXVII. kafla er mælt fyrir um gildistöku, brottfall lagaákvæða og breytingar á ákvæðum laga. Í lokakafla frumvarpsins, XXVIII. kafla, eru að endingu ákvæði til bráðabirgða í 163.–169. gr., þar sem mælt er fyrir um tengsl eldri reglna og yngri í ýmsum atriðum.

Athugasemdir við einstakar greinar frumvarpsins.

Um 1. gr.

Í 1. mgr. 1. gr. er gildissvið reglna frumvarpsins afmarkað í fáum orðum, þar sem segir að þær taki til dómsmála sem sæta hvorki sérstakri meðferð eftir fyrirmælum annarra laga né eiga undir sérdómstóla samkvæmt lögum. Sambærileg afmörkun kemur ekki fram í ákvæðum laga nr. 85/1936, en þessi fyrirmæli frumvarpsins eru í samræmi við hefðbundnar skilgreiningar á einkamálum í fræðikenningum, þar sem gengið er út frá því að til einkamála teljist öll mál, sem verða ekki talin til annars konar mála eftir fyrirmælum laga. Með þeim orðum 1. mgr. 1. gr., að dómsmál geti sætt sérstakri meðferð eftir ákvæðum annarra laga, er vísað til þess að önnur lög kveða á um meðferð vissra málaflokka, sem teljast þá ekki til einkamála eftir almennum reglum frumvarpsins. Utan marka frumvarpsins falla þannig t.d. opinber mál, eins og þau eru skilgreind í 1.–3. gr. laga nr. 19/1991, en þau sæta meðferð eftir öðrum ákvæðum þeirra laga. Það sama á við um mál sem tengjast aðfarargerðum, sbr. 13.–15. kafla laga nr. 90/1989, ágreiningsmál um framkvæmd kyrrsetningar, lögbanns eða löggeymslu, sbr. V. kafla laga nr. 31/1990, og ágreiningsmál um búskipti, sbr. XVI–XVIII. kafla laga nr. 20/1991 og XXIII–XXV. kafla laga nr. 21/1991. Um mál, sem fjögur síðastnefndu lögin taka til, ber að hafa í huga að þau verða rekin að talsverðu leyti eftir almennum reglum um meðferð einkamála á grundvelli beinna fyrirmæla þar um í ákvæðum laganna. Slíkar tilvísanir til reglna um meðferð einkamála má finna víða í lögum, þar sem er mælt fyrir um afbrigðilega meðferð mála, t.d. í ákvæðum laga um stofnun og slit hjúskapar, nr. 60/1972, og barnalaga, nr. 9/1981, en fyrirmælum 1. mgr. 1. gr. frumvarpsins er engan veginn ætlað að hrófla við gildi slíkra tilvísana. Þá er í 1. mgr. 1. gr. mælt fyrir um að ákvæði frumvarpsins taki ekki til mála, sem verða rekin fyrir sérdómstólum lögum samkvæmt, en með þessu er skírskotað til þess að rekstur mála fyrir t.d. félagsdómi, landsdómi og siglingadómi fari ekki eftir reglum frumvarpsins nema að því marki, sem sérlög um starfsháttu þeirra dómstóla vísa til löggjafar um almenna meðferð einkamála.
Í 2. mgr. 1. gr. segir að mál eftir reglum frumvarpsins eigi undir reglulegu héraðsdómstólana eftir löggjöf um skipan dómsvalds í héraði. Með þessum orðum er vísað til ákvæða I. kafla laga nr. 92/1989, sem geymir löggjöf um skipan dómsvalds í héraði, en þar er kveðið á um tilvist héraðsdómstóla, umdæmi þeirra og dómara við þá, svo eitthvað sé nefnt.

Um 2. gr.

Í 2. gr. er mælt fyrir um hversu margir dómarar skipi dóm í einkamáli hverju sinni. Aðalreglan í þessum efnum kemur fram í 1. mgr. ákvæðisins, þar sem segir að það skuli vera einn dómari. Samhljóða regla kemur ekki fram berum orðum í lögum nr. 85/1936, en hana má þó leiða af fyrirmælum 37. A gr. laganna. Hins vegar er að finna reglu sem er efnislega samhljóða 2. gr. frumvarpsins í 2. mgr. 4. gr. laga nr. 92/1989.
Í 2. og 3. mgr. 2. gr. er síðan mælt fyrir um heimildir dómara til að kveðja tvo meðdómsmenn til setu í dómi með sér, en líkt og í 1. og 2. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936 eru þessar heimildir tvenns konar. Í 2. mgr. 2. gr. frumvarpsins er dómara heimilað að kveðja til tvo sérfróða meðdómendur ef deila stendur um staðreyndir, sem dómari telur þörf sérkunnáttu til að leysa úr. Í 3. mgr. 2. gr. er síðan heimilað að dómari fari þá leið með samþykki forstöðumanns dómstólsins, að kveðja til tvo héraðsdómara sem meðdómsmenn, ef mál er umfangsmikið eða sakarefnið telst mikilvægt frá almennu sjónarmiði, en einnig getur dómari þá kvatt til einn héraðsdómara og einn sérfróðan mann til setu í dómi. Efnislega eru þessar reglur frumvarpsins þær sömu og koma fram í fyrrnefndum ákvæðum 37. A gr. laga nr. 85/ 1936, en þess er þó að geta að í 3. mgr. 2. gr. er gert ráð fyrir afnámi heimildar í 2. mgr. 37. A gr. til að kveðja dómarafulltrúa til starfa meðdómsmanna.

Um 3. gr.

    Í 1. mgr. 3. gr. eru talin þau almennu hæfisskilyrði, sem maður verður að fullnægja til þess að kveðja megi hann til starfa meðdómsmanns. Reglur frumvarpsins um þetta eru efnislega þær sömu og nú koma fram í 5. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936.
    Í 2. mgr. 3. gr. kemur sú almenna regla fram, að þeim sem fullnægja hæfisskilyrðum 1. mgr. sé skylt að verða við kvaðningu til starfa meðdómsmanns. Tilteknir embættismenn og starfsstéttir eru síðan undanþegnar þessari skyldu í sérstakri upptalningu í 2. mgr. 3. gr. Þessar reglur eru þær sömu og nú koma fram í 4. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936 að öðru leyti en því, að lítils háttar breyting er lögð til á talningu þeirra, sem verða undanþegnir skyldu til starfa meðdómsmanns, af tilliti til breyttra aðstæðna frá setningu núgildandi reglu.
    Í 3. mgr. 3. gr. eru sérstök fyrirmæli sem varða skyldu og heimild héraðsdómara til að gegna starfi meðdómsmanns við annan dómstól en hann starfar við. Er gert ráð fyrir því að bæði þurfi dómarinn sjálfur að vera þessu samþykkur og forstöðumaður þess dómstóls, sem hann starfar við. Bein fyrirmæli koma ekki fram um þetta í 37. A gr. laga nr. 85/1936, en telja verður eðlilegt að héraðsdómara verði ekki gert skylt að gegna störfum sem þessum gegn vilja sínum og einnig að yfirmaður hans samþykki þetta, enda geta meðdómsmannsstörf við annan dómstól raskað vinnulagi við þann dómstól, sem hlutaðeigandi dómari er í föstu starfi við.

Um 4. gr.

    Í l. mgr. 4. gr. kemur fram á hvaða stigi rekstrar máls meðdómsmenn verða að taka sæti í dómi og er í meginatriðum um sömu reglu að ræða hér og í 1. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936. Í 1. mgr. 4. gr. er síðan að finna nýmæli, þar sem kveðið er á um að dómara beri að öðru jöfnu að greina aðilum frá því með fyrirvara, að hann hyggist kveðja til meðdómsmenn og hverjir þeir séu, til þess að aðilum gefist kostur á að koma fram athugasemdum áður en kvaðning á sér stað. Með þessu er ekki ætlast til að aðilar hafi fremur en hingað til rétt til afskipta af því, hvort meðdómsmenn verði kvaddir til setu í dómi, eða tillögurétt um hverjir verði fyrir valinu í þeim efnum. Tilgangur þessarar reglu er á hinn bóginn sá að gefa aðilunum kost á að hreyfa athugasemdum um hæfi væntanlegra meðdómsmanna, ef tilefni þykir til, áður en meðdómsmennirnir taka sæti í dómi. Er ólíkt einfaldara að slíkt komi fram áður en af kvaðningu verður til þess að dómari geti þá eftir atvikum sneitt hjá því að leita til manns í þessum efnum, ef hæfi hans þykir orka tvímælis.
    Fyrirmæli 2. mgr. 4. gr. snúa að því, hvernig meðdómsmenn taka formlega til starfa og vinna eftir atvikum heit ef um aðra en embættisdómara er að ræða og þeir eru að gegna þessum störfum í fyrsta sinn. Þessi fyrirmæli eru sama efnis og ákvæði 7. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 4. gr. er mælt nokkuð fyrir um réttindi og skyldur meðdómsmanna í störfum þeirra að máli. Ákvæði 1. málsl. eru efnislega samhljóða 3. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936. Ákvæði í 2. málsl. 3. mgr. 4. gr. eru hins vegar sama efnis og 3. mgr. 5. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.
    Í 4. mgr. 4. gr. eru reglur um þóknun meðdómsmanna. Kemur hér fram að dómsformaður eigi að ákveða þóknun sérfróðra meðdómsmanna, sem eru kvaddir til skv. 2. mgr. 2. gr., en dómsmálaráðherra ákveði þóknun héraðsdómara, sem tekur sæti meðdómsmanns eftir 3. mgr. 2. gr. Í báðum tilvikum verður þóknunin greidd úr ríkissjóði, þótt það sé ekki mælt fyrir um það berum orðum í 4. mgr. 4. gr. Í 8. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936 er gert ráð fyrir því að dómsformaður ákveði alltaf þóknun meðdómsmanna og er þar ekki gerður greinarmunur á sérfróðum meðdómsmönnum og embættisdómurum sem gegna slíkum störfum, en dómsmálaráðherra er heimilað að kæra slíka ákvörðun til Hæstaréttar. Breytingarnar, sem eru lagðar til með 4. mgr. 4. gr., eru byggðar á því, að óeðlilegt er talið að héraðsdómari geti sem dómsformaður í fjölskipuðum dómi ákveðið launakjör starfsfélaga síns, sem gegnir starfi meðdómsmanns, auk þess að ekki þarf að vera sjálfgefið að héraðsdómari fái þóknun fyrir störf meðdómsmanns ef það eykur ekki starfsálag hans að mun. Þykir því eðlilegra að ráðherra taki ákvörðun um slíka þóknun, eftir atvikum á grundvelli tillögu frá dómsformanni. Þá er rétt að vekja athygli á því, að með 4. mgr. 4. gr. er gert ráð fyrir afnámi heimildar dómsmálaráðherra til að kæra ákvörðun þóknunar meðdómsmanna til Hæstaréttar, enda er sú heimild sérstæð í ljósi þess að slík þóknanaákvörðun er ekki dómsathöfn, heldur stjórnsýsluverk dómsformanns.

Um 5. gr.

    Í 5. gr. eru reglur um sérstakt hæfi dómara til að fara með mál hverju sinni, en þær taka jöfnum höndum til meðdómsmanna ef þeir eru kvaddir til setu í dómi. Þessar reglur eru í mörgum atriðum þær sömu og nú koma fram í 36. gr., sbr. 5. mgr. 37. A gr. laga nr. 85/1936, en til nánari skýringa er rétt að víkja lítillega að hverjum staflið 5. gr. fyrir sig og huga þar nánar að samanburði við núgildandi reglur.
    Í a-lið 5. gr. kemur fram að dómari sé vanhæfur til að fara með mál ef hann er aðili að því eða fyrirsvarsmaður aðila. Hér er um sjálfgefna reglu að ræða, enda getur maður ekki verið dómari í eigin sök. Með aðild í þessu ákvæði er átt við hvers konar aðild, sem fyrirmæli 18.–21. gr. taka til, en með fyrirsvari er átt við þá stöðu í máli, sem er kveðið á um í 3.–5. mgr. 17. gr. Regla a-liðar 5. gr. er samhljóða 1. málsl. 1. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936, en sérstök undanþága frá þessari aðalreglu, sem kemur fram í 2. málsl. lagaákvæðisins, er ekki tekin upp í frumvarpið. Í þeirri undanþágu kemur nánar tiltekið fram, að dómari þurfi ekki að víkja þótt hann hafi haft önnur afskipti af sakarefni vegna embættisstarfa sinna, en þessi fyrirmæli taka einkum mið af umboðsstörfum dómara og framkvæmdastörfum þeirra við t.d. búskipti. Slík umboðsstörf og framkvæmdastörf verða ekki framvegis í höndum dómara eftir gildistöku laga nr. 92/1989 og sérlaga á öðrum sviðum réttarfars og verða því fyrirmæli um undantekningu frá vanhæfi af þessum ástæðum því óþörf.
    Í b-lið 5. gr. kemur fram að dómari teljist vanhæfur ef hann hefur gætt réttar málsaðila varðandi sakarefnið eða veitt honum leiðbeiningar um það án þess að lagaskylda hafi staðið til þess, en slík lagaskylda ætti einkum stoð í 4. mgr. 101. gr. frumvarpsins. Þessi regla svarar til ákvæða 5. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936, eins og þau hafa mótast af dómafordæmum.
    Í c-lið 5. gr. segir að dómari sé vanhæfur ef hann hefur borið vitni um málsatvik, verið kvaddur til að gera það af réttmætu tilefni eða verið mats- eða skoðunarmaður um sakarefnið. Þessi regla svarar til ákvæða 4. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936 að öðru leyti en því, að þar er ekki minnst á hvort það valdi vanhæfi, að dómari sé kvaddur til vitnisburðar í málinu. Fyrirmæli c-liðar 5. gr. um að sú aðstaða valdi vanhæfi, ef réttmætt tilefni er til að kveðja dómara til vættis, verða að teljast eðlileg í ljósi þess, að ella væri hætt við að óhlutdrægni dómarans yrði dregið í efa. Hins vegar væri ófært að mæla fyrir um vanhæfi vegna þess eins, að aðili láti sér koma í hug að dómarinn ætti að gefa vitnaskýrslu, enda væri þá opnuð leið til að hafa uppi tilefnislausa kröfu um slíkan vitnisburð til þess eins að knýja dómara til að víkja sæti í máli. Eru ákvæði c-liðar 5. gr. því sett fram með þeim hætti, að dómari víki því aðeins af þessari ástæðu að telja megi réttmætt tilefni til að leita vitnisburðar hans.
    Í d-lið 5. gr. er mælt fyrir um vanhæfi dómara vegna tiltekins skyldleika eða tengda við aðila máls, en með aðila er hér átt við hvern þann, sem getur átt hlut að máli skv. 16. eða 18.–21. gr. frumvarpsins. Regla d-liðar svarar að mestu til ákvæða 2. tölul. 36. gr. laga nr. 85/ 1936. Þess er þó að geta að í reglu frumvarpsins er ekki getið að dómari verði vanhæfur ef hann er unnusti eða unnusta, fósturforeldri eða fósturbarn aðila, eins gert er í 2. tölul. 36. gr., en þessi leið er farin í ljósi þess að vanhæfi kæmi hvort eð er til á grundvelli g-liðar 5. gr. ef svo væri ástatt um tengsl dómara og aðila. Rétt er einnig að nefna að í d-lið 5. gr. kemur berum orðum fram að dómari verði talinn vanhæfur þótt hjúskap hans við málsaðila eða tiltekin skyldmenni aðilans hafi verið slitið, en gengið hefur verið út frá því að sama regla gildi þótt hún komi ekki fram í 2. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936. Um ákvæði d-liðar 5. gr. má að endingu taka fram að mörk skyldleika eða tengda milli dómara og málsaðila, sem geta valdið vanhæfi, eru þau sömu og í 2. tölul. 36. gr. núgildandi laga, eða að skyldleikinn eða tengdirnar séu í beinan legg eða að öðrum lið til hliðar, auk þess að hjúskapur dómara og aðila valdi vanhæfi. Gengið er út frá því að tilmæli um skyldleika að öðrum lið til hliðar verði skilin á sama veg og hefur verið gert við beitingu núgildandi laga, en litið hefur verið svo á að dómari sé vanhæfur samkvæmt þessu ef hann og málsaðili eiga sameiginlegan afa eða ömmu eða standi nær að skyldleika og gildir það sama um tengdir vegna hjúskapar.
    Í e-lið 5. gr. er kveðið á um að dómari teljist vanhæfur ef hann er skyldur eða tengdur fyrirsvarsmanni eða málflytjanda aðila með þeim hætti sem segir í d-lið greinarinnar. Með fyrirsvarsmanni er hér átt við þann, sem kemur fram af hálfu málsaðila skv. 3.–5. mgr. 17. gr., en til málflytjenda teljast lögmenn og aðrir þeir sem flytja mál fyrir aðila á grundvelli 5.,19. og 21. gr. laga nr. 61/1942. Ákvæði e-liðar 5. gr. fela í sér þá breytingu frá reglu 3. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936, að í síðarnefndu reglunni verður dómari vanhæfur vegna skyldleika eða tengda við fyrirsvarsmann eða málflytjanda að fyrsta lið til hliðar, en vegna tilvísunar e-liðar 5. gr. til d-liðar greinarinnar um skyldleika- og tengdamörkin hlýst vanhæfi af sambandi að öðrum lið til hliðar.
    Í f-lið 5. gr. er mælt fyrir um vanhæfi dómara ef hann tengist eða hefur tengst vitni, matsmanni, skoðunarmanni eða manni, sem neitar að láta af hendi sönnunargagn í máli, með áðurgreindum hætti d-liðar ákvæðisins. Hér er um strangari reglu að ræða en nú gildir, því eftir 6. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936 verður dómari aðeins vanhæfur vegna tengsla við vitni, matsmann eða skoðunarmann ef hann þarf að kveða upp úrskurð um skýrslugjöf hlutaðeiganda og skyldleiki þeirra eða tengdir eru að 1. lið til hliðar. Breytingarnar með ákvæðum f-liðar 5. gr. eru lagðar til í ljósi þess að yfirleitt yrði dómari hvort eð er talinn vanhæfur vegna umræddra tengsla við fyrrgreinda menn eftir reglu 7. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936 og verður að telja æskilegra að bein fyrirmæli standi þá til vanhæfis vegna þessara aðstæðna.
    Í g-lið 5. gr. er að endingu að finna almenna vanhæfisreglu, þar sem kemur fram að dómari teljist vanhæfur ef önnur atvik eða aðstæður en áður greinir eru fyrir hendi og þær teljast fallnar til að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa. Í 7. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936 er sambærileg regla orðuð með þeim hætti, að dómari sé vanhæfur ef hann er óvinur aðila, mál varðar dómarann eða venslamenn hans verulega fjárhagslega eða siðferðislega eða hætta er annars á að hann fái ekki litið óhlutdrægt á málavexti. Þótt orðalagi g-liðar 5. gr. sé óneitanlega hagað með talsvert ólíkum hætti, er efnislegt inntak reglunnar í raun það sama og áðurnefnds 7. tölul. 36. gr. núgildandi laga, eins og því ákvæði hefur verið beitt í ljósi 6. gr. Evrópuráðssamnings um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr. dóm Hæstaréttar uppkveðinn 9. janúar 1990. Sérstaklega ber að taka fram að ekki er ætlast til þess að g- liður 5. gr. verði talinn fela í sér breytingu frá núgildandi reglu, þótt ekki sé getið sérstaklega að óvinátta eða fjárhagslegir eða siðferðislegir hagsmunir valdi vanhæfi, enda má líta svo á að þau atriði séu aðeins nefnd í 7. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1936 sem dæmi af því sem geti talist valda hlutdrægni dómara.

Um 6. gr.

Reglur 6. gr. eru sama efnis og ákvæði l.–3. mgr. 37. gr. laga nr. 85/1936, eins og þeim hefur verið beitt í framkvæmd, og verður ekki séð að nein atriði þarfnist hér sérstakra skýringa.

Um 7. gr.

Í 1. mgr. 7. gr. koma fram almenn fyrirmæli um stjórn dómara á þinghaldi. Þessi fyrirmæli eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en gilda þó tvímælalaust sem óskráðar reglur.
Í 2. mgr. 7. gr. er að finna reglur um þingvotta, sem fela í sér tillögur um nokkra breytingu frá ákvæðum 41. gr. laga nr. 85/1936 um sama efni. Í fyrsta lagi má nefna að í 2. mgr. 7. gr. er aðeins áskilið að einn þingvottur sé „að jafnaði“ staddur við þinghald, en í núgildandi ákvæði er fortakslaust að einn vottur þurfi að vera viðstaddur ef dómur er ekki fjölskipaður. Þessi fyrirmæli í frumvarpinu verður að skilja á þann veg, að almennt sé ætlast til þess að þingvottur sé viðstaddur þinghald, en þó sé lagt á vald dómara að meta þarfirnar í þessum efnum eftir aðstæðum hverju sinni. Í öðru lagi má benda á að mun strangari hæfisskilyrði eru sett um þingvotta í 2. mgr. 7. gr. en nú gilda, en þess er varla að vænta að sú breyting verði tilfinnanleg í framkvæmd. Í þriðja lagi verður loks að vekja athygli á því, að tekið er fram í niðurlagi 2. mgr. 7. gr. að þingvottur fái ekki þóknun fyrir verk sitt ef hann er starfsmaður viðkomandi dómstóls, en í niðurlagi 41. gr. laga nr. 85/1936 er ráðgert að þingvottur fái jafnan þóknun eftir ákvörðun dómara. Þessi fyrirmæli frumvarpsins eiga sér hliðstæðu í 12. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, en telja verður óviðeigandi að fastir starfsmenn dómstóla fái sérstakar greiðslur úr hendi málsaðila þegar þeir gegna störfum gegn föstum launum.

Um 8. gr.

Í 8. gr. er mælt fyrir um þá meginreglu að þinghöld verði háð fyrir opnum dyrum, en síðan eru greindar undantekningar frá þeirri meginreglu, þar sem dómara er heimilað að ákveða af tilteknum ástæðum að loka þinghaldi að kröfu málsaðila eða án hennar og að takmarka aðgang að þinghaldi. Ákvæði 8. gr. eru talsvert ítarlegri en fyrirmæli um sama efni í 39. gr. laga nr. 85/1936 og sækja sér fyrirmyndir til 8. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/ 1991.

Um 9. gr.

Í 9. gr. er að finna reglur um ýmis atriði, sem varða agavörslu dómara í þinghöldum. Er m.a. mælt fyrir um bann við hljóðupptökum og myndatökum í þinghöldum, takmarkanir á heimildum til að greina frá atvikum sem þar ber á góma og heimildir dómara til að víkja manni úr þinghaldi vegna framferðis hans eða ástands. Að nokkru marki má finna sambærileg fyrirmæli í 39. gr. laga nr. 85/1936, en 9. gr. frumvarpsins á sér hliðstæður í 9. og 10. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.

Um 10. gr.

Í 1. mgr. 10. gr. er tekið fram með sama hætti og í upphafsorðum 1. mgr. 40. gr. laga nr. 85/1936 að þingmálið sé íslenska. Fyrirmælin, sem koma í kjölfarið í 2. og 3. mgr. 10. gr., um þýðingar á munnlegum skýrslum og erlendum skjölum, eru meira eða minna sama efnis og núgildandi reglur l. og 2. mgr. 40. gr. laga nr. 85/1936, eins og þeim hefur verið beitt í framkvæmd.
Í 4. mgr. 10. gr. er að finna nýmæli, þar sem kveðið er á um hvernig skýrsla verði tekin fyrir dómi af manni, sem er ekki fær um að eiga orðaskipti á mæltu máli. Er gert ráð fyrir því að kveðja megi til kunnáttumann til að túlka spurningar og/eða svör við skýrslugjöfina, en einnig er heimilað að skýrslugjöf fari fram skriflega við þessar aðstæður.

Um 11. gr.

    Í 1. mgr. 11. gr. er kveðið á um að þingbækur skuli vera fyrir hendi við héraðsdómstóla og í hverju formi þær megi vera. Um form þingbóka eru þeir kostir veittir, að um bækur geti verið að ræða í eiginlegum skilningi, þar sem bókanir verða handritaðar, eða að dómari geti ákveðið að bókanir verði vélritaðar eða ritaðar í tölvu og prentaðar út á laus blöð, en slík blöð verði síðan árituð af dómara um staðfestingu og heft eða bundin saman í bók. Þessar heimildir eru meira eða minna sama efnis og þær, sem nú er mælt fyrir um í 1., 2. og 5. mgr. 42. gr. laga nr. 85/1936. Vekja má athygli á því að í þessu ákvæði frumvarpsins er ekki gert ráð fyrir því, að þingbækur verði innsiglaðar og löggiltar af dómsmálaráðuneytinu eins og nú er gert, og er þannig lagt á vald forstöðumanns hvers dómstóls að ákveða hvort og þá hvernig bækur verði formlega gerðar úr garði til þessara þarfa.
    Í 2. mgr. 11. gr. er að finna reglur um hvað verði fært í þingbók vegna þinghalds í einkamáli. Þessar reglur eru fyrst og fremst til leiðbeiningar, en geyma ekki tæmandi afmörkun á því, hvað verði bókað um hverju sinni. Hliðstæðar reglur koma ekki fram í núgildandi lögum, en ákvæði 2. mgr. 11. gr. um þetta taka mið af venjum í þessum efnum. Í niðurlagi 2. mgr. 11. gr. kemur síðan fram að dómari ákveði að hverju marki hann kynni efni bókana sinna fyrir þeim, sem eru staddir á dómþingi, og hvort gengið verði eftir því að aðilar eða umboðsmenn þeirra undirriti bókun. Að þessu leyti felur ákvæðið í sér nokkra breytingu í orði kveðnu frá fyrirmælum 3. mgr. 42. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 11. gr. er mælt fyrir um aðferðir sem má beita við upptöku eða skráningu á munnlegum skýrslum sem eru gefnar fyrir dómi. Er lagt í hendur dómara að ákveða hverju sinni hvernig verði staðið að verki, en hann gæti valið úr þeim kostum, að framburður verði hljóðritaður eða tekinn á myndband eða að útdráttur úr honum verði ritaður í þingbók með einhverjum þeim hætti sem er heimilaður í 1. mgr. 11. gr. Efnislega er hér ekki um breytingar að ræða frá reglum 134. gr., sbr. 6. mgr. 42. gr. laga nr. 85/1936, nema að tvennu leyti. Annars vegar er ekki mælt sérstaklega fyrir í núgildandi lögum um heimild til að taka framburð upp á myndband, en sú aðferð hefur rutt sér nokkuð til rúms erlendis. Hins vegar fela ákvæði 3. mgr. 11. gr. í sér tillögu um afnám þeirrar reglu, sem kemur fram í 1. mgr. 134. gr. laga nr. 85/ 1936, að málsaðili eða skýrslugjafi geti neitað að hljóðritun verði beitt, með þeim afleiðingum að rita verði ágrip af skýrslu í þingbók, en slíkar neitanir eru fátíðar í framkvæmd og verður að telja óeðlilegt að binda hendur dómara með þeim hætti.

Um 12. gr.

Í þessari grein frumvarpsins er að finna stuttorð fyrirmæli um dómabækur og málaskrár héraðsdómstóla vegna einkamála. Ákvæði um dómabækur má finna í 1. mgr. 42. gr. laga nr. 85/1936, en um málaskrár er þar ekki mælt, þótt þær hafi verið færðar um áratugaskeið. Verður ekki séð að fyrirmæli 12. gr. þarfnist sérstakra skýringa.

Um 13. gr.

Í 13. gr. eru reglur um framlagningu skjala fyrir dómi, varðveislu skjala, afhendingu þeirra úr vörslum dómstóla eða eftirrita af þeim og varðveislu hljóðritana og myndbanda sem munnlegar skýrslur hafa verið teknar á. Þessar reglur eru að flestu leyti sama efnis og ákvæði 6. mgr. 42. gr. og 43. gr. laga nr. 85/1936 og verður ekki séð að einstök atriði þarfnist skýringa.

Um 14. gr.

Í 14. gr. eru fyrirmæli um eftirrit af málskjölum, úr þingbókum og af hljóð- eða myndbandsupptökum, þar á meðal um heimildir til að æskja þeirra úr hendi dómstóla og fresti dómara til að gera eftirrit til afhendingar. Efnislega eru þessi fyrirmæli eins og ákvæði 44. gr. og þarfnast ekki frekari skýringa.

Um 15. gr.

Í þessari grein er mælt fyrir um að dómsmálaráðherra setji nánari ákvæði í reglugerð um tiltekin atriði, sem reglur II. kafla frumvarpsins taka til. Þessi reglugerðarheimild á sér hliðstæðu í 18. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, en sambærilegar heimildir eru einnig fyrir hendi í lögum nr. 85/1936 um nokkur þeirra atriða, sem eru talin í 15. gr.

Um 16. gr.

Þessi grein er upphafsákvæði III. kafla frumvarpsins, sem geymir reglur um aðild og fyrirsvar fyrir aðila að einkamálum. Að frátöldum ákvæðum 17. gr. eiga flestar reglur þessa kafla sér hliðstæður í IV. kafla laga nr. 85/1936.
Í 16. gr. er mælt fyrir um hæfi til að eiga aðild að einkamáli og afleiðingar af aðildarskorti. Ákvæði greinarinnar eru í öllum atriðum eins og ákvæði 45. gr. laga nr. 85/1936, nema orðalagi er lítillega breytt.

Um 17. gr.

    Í 1. mgr. 17. gr. er að finna fyrirmæli um málflutningshæfi, þar sem segir að maður komi sjálfur fram í máli sínu ef hann er hæfur að lögum til að ráðstafa sakarefninu í því. Þessi regla felur í meginatriðum í sér skírskotun til reglna um lögræði, en í lögræðislögum, nr. 68/1984, er m.a. mælt fyrir um hvernig heimildir manna til að ráðstafa einstaka hagsmunum sínum eru háðar því að þeir séu sjálfráða eða fjárráða. Ákvæði 1. mgr. 17. gr. eiga sér hliðstæðu í upphafsorðum 1. mgr. 5. gr. laga um málflytjendur, nr. 61/1942, en betur þykir fara á því að fyrirmæli um þetta komi fram í löggjöf um meðferð einkamála og er því lagt til afnám umræddra ákvæða laga nr. 61/1942 í 161. gr. frumvarpsins.
    Í 2. mgr. 17. gr. kemur fram sérregla um málflutningshæfi erlendra manna við rekstur dómsmála hér á landi. Efnislega felst í þessu ákvæði að staða erlends manns verði metin hvort heldur eftir reglum heimalands hans eða íslenskum reglum, eftir því hvor niðurstaðan verði honum hagfelldari. Samsvarandi regla er ekki fyrir hendi í núgildandi lögum, en ætla má að þessi viðhorf yrðu lögð til grundvallar ef á þetta reyndi.
    Í 3. mgr. 17. gr. er mælt fyrir um fyrirsvar lögráðamanns fyrir ólögráða mann, sem á aðild að einkamáli og nýtur ekki réttar til áð ráðstafa hagsmunum sínum í því. Regla sama efnis kemur nú fram í 2. málsl. 1. mgr. 5. gr. laga nr. 61/1942, en með sama hætti og var getið hér á undan í umfjöllun um l. mgr. 17. gr. þykir fara betur á því að þessi regla verði í löggjöf um meðferð einkamála.
    Í 4. mgr. 17. gr. er kveðið á um fyrirsvar fyrir félög, stofnanir, samtök og aðra sambærilega lögaðila, sem falla ekki undir ákvæði 5. mgr. 17. gr. Segir í þessari reglu að fyrirsvar fyrir þessa lögaðila í einkamálum sé í höndum stjórnenda þeirra eftir því sem leiðir af almennum reglum. Með þessari tilvísun til almennra reglna er nánar tiltekið átt við lagareglur sem varða hvert afbrigði þeirra lögaðila, sem hér um ræðir, en eftir atvikum kunna slíkar lagareglur að hafa í för með sér að nánari ákvörðun um þetta forræði á hagsmunum lögaðila sé tekin í samþykktum eða öðrum reglum um innri málefni hvers og eins félags, stofnunar eða samtaka. Ákvæði 4. mgr. 17. gr. eiga sér hliðstæðu í lokamálslið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 61/1942 og er ekki ætlast til þess að breyting verði á ríkjandi viðhorfum og venjum um fyrirsvar fyrir þessa lögaðila.
    Í 5. mgr. 17. gr. er að finna nýmæli, þar sem mælt er fyrir um fyrirsvar fyrir ríkið, sveitarfélög, stofnun og fyrirtæki ríkisins og sveitarfélaga og einstök stjórnvöld. Segir í reglunni að fyrirsvar sé þá í höndum þess, sem hefur ákvörðunarvald um þá hagsmuni sem málið varðar, nema mælt sé beinlínis á annan veg í lögum. Í núgildandi löggjöf er nánast engin almenn fyrirmæli að finna um fyrirsvar fyrir opinbera aðila, en næst þessu er þó líklega komist í 7. mgr. 115. gr. laga nr. 85/1936. Í framkvæmd hefur verið staðið með mjög misjöfnum hætti að fyrirsvari í tilvikum, sem 5. mgr. 17. gr. tekur til, og hefur viðgengist að verulegu mismunandi leiðir hafi verið viðurkenndar varðandi fyrirsvar fyrir einn og sama málsaðila af þessum meiði. Með 5. mgr. 17. gr. er stefnt að þeirri breytingu frá ríkjandi framkvæmd, að fyrirsvar verði ákveðið með markvissari hætti fyrir opinbera aðila og látið verði af þeim sið að tveimur og jafnvel enn fleiri embættismönnum sé að ófyrirsynju ætlað að standa í fyrirsvari í sameiningu. Þessi stefnumörkun felst í þeim ummælum ákvæðisins, að fyrirsvarsmaður eigi að vera sá sem fer með ákvörðunarvald um sakarefni í máli. Í niðurlagi 5. mgr. 17. gr. er mælt fyrir um undantekningu frá þessari almennu reglu varðandi tilvik, þar sem fyrirsvar ræðst beinlínis af fyrirmælum laga, en dæmi af þessu má m.a. finna í 2. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1954 og 3. tölul. 154. gr. laga nr. 74/1974. Varðandi 5. mgr. 17. gr. má að öðru leyti nefna að orðalagi þar er háttað þannig, að reglur ákvæðisins eigi m.a. við ef ríkið á aðild að máli. Í framkvæmd hefur sú sérkennilega venja ríkt um áratugaskeið, að þessi lögpersóna hefur aldrei verið nefnd „ríkið“ þegar hún hefur átt aðild að máli, heldur hefur málum almennt verið beint að ríkissjóði, ráðuneyti eða embættisheiti ráðherra. Regla 5. mgr. 17. gr. kveður að vísu ekkert á um hvað þessi lögpersóna eigi að heita í dómsmáli, en reglan felur hins vegar í sér ábendingu um það heiti sem má ætla að sé eðlilegast að beita við þessar aðstæður.
    Í 6. mgr. 17. gr. er enn að finna nýmæli, sem taka til þeirrar aðstöðu að maður leitist við að flytja mál sitt sjálfur án þess að geta talist fær um að ráða þar yfir hagsmunum sínum. Tilvikin, sem þessi regla beinist að, mundu almennt koma upp með þeim hætti að málsaðili, sem telst fær frá formlegu sjónarhorni um að ráða yfir hagsmunum sínum í máli með því að vera lögráða, ætlar sér að flytja mál sitt sjálfur fyrir dómi, en framferði hans þar gefur berlega til kynna að hann skorti getu til þessa forræðis í reynd vegna t.d. andlegra annmarka. Tilvik af þessum toga eru sjaldgæf í framkvæmd, en hafa hins vegar orðið til verulegra vandkvæða, því reglur hefur skort um almenn úrræði til að bregðast við þeim. Þau viðbrögð við þessu, sem er mælt fyrir um í 6. mgr. 17. gr., felast í því að dómara er heimilað að beina því til aðila í þinghaldi að hann ráði sér hæfan umboðsmann til að flytja málið fyrir sína hönd, en verði aðilinn ekki við því megi dómari fara með málið eins og útivist hefði orðið af hendi aðilans í síðara þinghaldi. Ef um sóknaraðila væri að ræða hefði þetta í för með sér niðurfellingu máls, sbr. 105. gr., en gagnvart varnaraðila yrði beitt ákvæðum 96. gr. og mætti þá taka mál til dóms án þess að frekari vörnum yrði komið að.

Um 18. gr.

Í 18. gr. frumvarpsins er að finna fyrirmæli um það, þegar tveir eða fleiri eiga saman óskipt réttindi, sem þeir vilja sækja í máli og þegar tveir eða fleiri bera óskipta skyldu sem leita á dóms um. Undir þeim kringumstæðum verða hlutaðeigendur báðir eða allir að vera aðilar og er þá samaðild með þeim, eins og þetta hefur löngum verið nefnt í framkvæmd og fræðikenningum. Ef brugðið er út af skyldu til samaðildar leiðir það að meginreglu til frávísunar máls, sbr. 2. mgr. 18. gr. Undantekning er þó gerð þegar sá, sem sækir mál upp á sitt eindæmi, hefur ekki uppi kröfur sem varða hagsmuni þeirra sem hefðu átt að standa að máli með honum að öðrum kosti. Þessi fyrirmæli 18. gr. eru efnislega nánast þau sömu og nú koma fram í 1. mgr. 46. gr. laga nr. 85/1936, en eru þó orðuð með mun nákvæmari hætti. Ákvæði 3. og 4. mgr. 18. gr. eru sama efnis og 2. mgr. 46. gr. laga nr. 85/1936.

Um 19. gr.

    Í 1. mgr. 19. gr. er mælt fyrir um heimildir til þess að tveir eða fleiri aðilar sæki mál um kröfur sínar í félagi og að tveir eða fleiri aðilar verði sóttir um kröfur á hendur þeim í einu máli, en hér er um svonefnda samlagsaðild að ræða, sem nú er mælt fyrir um í 1. mgr. 47. gr. laga nr. 85/1936. Það skilyrði er sett fyrir samlagsaðild í l. mgr. 19. gr. að kröfurnar, sem er um að tefla, eigi rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings. Með þessu er að nokkru lögð til breyting frá skilyrðum samlagsaðildar í núgildandi lagareglu, þar sem er áskilið að kröfur þurfi að vera runnar af sömu rót. Út af fyrir sig mætti skýra þessi orð 1. mgr. 47. gr. laga nr. 85/1936 á þann veg, að það sama felist í þeim og orðalagi 1. mgr. 19. gr. Í framkvæmd hefur núgildandi regla hins vegar verið skýrð fremur þröngt. Dómafordæmi í þessum efnum eru þó ekki með öllu á einn veg. Tilgangur tillögu um þetta breytta orðalag er öðru fremur að afmarka með nákvæmari hætti en nú er gert hvenær kröfur geti talist af sömu rót og geta þá þargreind þrjú atriði að baki kröfum leitt til niðurstöðu um sameiginlegan uppruna þeirra. Með þessu er um leið leitast við að greiða fyrir notkun hagræðis af samlagsaðild, en með því er reynt að nálgast reglur nágrannaríkja um þetta efni. Í niðurlagi 1. mgr. 19. gr. er með sama hætti og í núgildandi lagareglu mælt fyrir um að máli verði vísað frá vegna óheimillar samlagsaðildar ef þess er krafist af varnaraðila.
    Í 2. mgr. 19. gr. er gerð tillaga um lögfestingu á heimild til að beita svonefndri varaaðild, en þessi háttur á málshöfðun er venjuhelgaður þótt ekki sé mælt fyrir um hann í núgildandi lögum. Varaaðild felst nánar tiltekið í því, að sóknaraðili beinir kröfu aðallega að einum varnaraðila og til vara að öðrum, með það fyrir augum að þeim síðarnefnda verði gert að þola dóm ef þeim fyrrnefnda verður það ekki. Samkvæmt 2. mgr. 19. gr. eru skilyrði fyrir varaaðild þau sömu og gengið hefur verið út frá í framkvæmd eða með öðrum orðum að kröfur á hendur aðalstefnda og varastefnda séu af sömu rót.
    Í 3. mgr. 19. gr. er mælt fyrir um heimild til sakaraukningar, eða höfðunar sakauka eins og hún er oftast nefnd. Þessi regla er hliðstæð núverandi heimild í 48. gr. laga nr. 85/1936.

Um 20. gr.

Í 20. gr. er kveðið á um heimild þriðja manns til að gerast meðalgönguaðili í máli annarra. Þetta ákvæði er efnislega eins og núgildandi regla 50. gr. laga nr. 85/1936 og verður því ekki séð að ástæða sé til frekari skýringa á því hér.

Um 21. gr.

Í 21. gr. er mælt fyrir um svokallaða réttargæsluaðild, sem kemur til með þeim hætti að stefnandi eða stefndi í máli beinir áskorun að þriðja manni um að veita sér styrk í því eða gæta þar réttar síns. Núverandi regla um þetta kemur fram í 52. gr. laga nr. 85/1936 og er hér gert ráð fyrir breytingum frá henni að tvennu leyti. Annars vegar er kveðið á um það í 1. mgr. 21. gr. að réttargæsluaðild komi til með stefnu á hendur þriðja manni, en í núgildandi reglu er ekkert kveðið á um þann hátt. Í framkvæmd er algengt að stefnu sé beint að þriðja manni í þessu skyni, en slíkt er þó ekki nauðsyn. Hins vegar er að finna fyrirmæli í 2. mgr. 21. gr. um stöðu þriðja manns, sem er stefnt til réttargæslu í máli, en um þetta er ekkert mælt í 52. gr. laga nr. 85/1936. Í 2. mgr. 21. gr. er gert ráð fyrir því, að ef þriðji maður mætir í máli en gerist ekki aðili að því, t.d. með meðalgöngu, vegna sakaraukningar eða með samkomulagi við upphaflega aðila, þá verði kröfur ekki gerðar á hendur honum og hann geti ekki gert kröfur fyrir sitt leyti um annað en málskostnað. Er tekið fram í ákvæðinu að hann megi þó afla gagna í máli og flytja það fyrir sitt leyti, að því marki sem málið varðar hann að lögum. Þessi fyrirmæli 2. mgr. geta talist í samræmi við venjur í núverandi framkvæmd.

Um 22. og 23. gr.

Í þessum greinum er mælt fyrir um aðilaskipti að máli, annars vegar til sóknar, sem 22. gr. tekur til, og hins vegar til varnar, sem 23. gr. lýtur að. Þessi ákvæði eru í flestum atriðum eins og núgildandi reglur í 53. og 54. gr. laga nr. 85/1936 og verður því ekki séð að þörf sé frekari skýringa á þeim hér.

Um 24. gr.

Með 24. gr. hefst IV. kafli frumvarpsins, sem geymir reglur um sakarefni í einkamálum. Í 1. mgr. 24. gr. kemur fram almenn regla um valdsvið dómstóla til að leysa úr sakarefni, en samhljóða ákvæði eru nú í 66. gr. laga nr. 85/1936.
Í 2. mgr. 24. gr. er kveðið á um hvernig verði brugðist við ef mál er höfðað sem einkamál, en það ætti með réttu annaðhvort að reka það fyrir öðrum dómstól eða eftir öðrum réttarfarsreglum en ákvæði frumvarpsins geyma. Fyrri annmarkinn, sem hér um ræðir, mundi stafa af því að mál ætti að réttu lagi að reka fyrir héraðsdómi í öðru umdæmi, fyrir sérdómstól, t.d. félagsdómi eða siglingadómi, eða fyrir æðra dómi, t.d. ef sótt er bótakrafa á hendur héraðsdómara. Síðari annmarkanum er lýst með þeim hætti í 2. mgr. 24. gr., að hann stafi af því að reka ætti mál eftir reglum um meðferð opinberra mála, sbr. lög nr. 19/1991, reglum um meðferð ágreiningsmála vegna fullnustugerða, sbr. lög nr. 90/1989 og 31/1990, eða reglum um meðferð ágreiningsmála vegna búskipta, sbr. lög nr. 20/1991 og 21/1991. Ef annmarkar af þessum toga eru uppi, leiðir af fyrirmælum 2. mgr. 24. gr. að dómari eigi að vísa máli frá. Þessi fyrirmæli 2. mgr. 24. gr. eru hliðstæð reglu 68. gr. laga nr. 85/1936.

Um 25. gr.

Í 1. mgr. 25. gr. kemur fram sú meginregla, að dómstólar verði ekki krafðir um álit á lögfræðilegu efni eða sönnun fyrir atviki nema þess álits sé þörf til úrlausnar á ákveðinni kröfu í dómsmáli. Þessi meginregla er efnislega samhljóða fyrirmælum 68. gr. laga nr. 85/1936.
Í 2. mgr. 25. gr. er að finna almenna heimild til að höfða mál og krefjast þar aðeins dóms um viðurkenningu á tilvist eða efni réttinda eða réttarsambands, en áskilið er að stefnandi þurfi þá að hafa lögvarða hagsmuni af því, að fá leyst úr um slíkt. Tekið er fram í niðurlagi ákvæðisins að þessi heimild sé einnig fyrir hendi, þótt stefnandi geti eins farið þá leið að krefjast dóms um skyldur gagnaðila síns, sem má fullnægja með aðför. Hliðstæðar reglur koma ekki fram berum orðum í núgildandi lögum, en langvarandi venja er fyrir því, að höfða megi mál um viðurkenningarkröfu ef sýnt er að stefnandi hafi lögvarða hagsmuni af því að fá dóm um hana. Hins vegar hefur verið uppi vafi um hvort höfða megi viðurkenningarmál ef stefnandi á þess allt eins kost að fá leyst úr um réttindi sín með því að hafa uppi kröfu, sem má fullnægja með aðför að gengnum dómi. Hér þykir rétt að taka af skarið um slíka heimild, enda verður ekki séð að það geti haft óheppilegar afleiðingar þótt stefnandi telji hagsmunum sínum best borgið með slíkri málsókn.
Í 3. mgr. 25. gr. koma fram nýmæli, þar sem kveðið er á um heimild félaga eða samtaka til að höfða mál í eigin nafni til viðurkenningar á tilteknum réttindum félagsmanna sinna eða lausnar þeirra undan tiltekinni skyldu. Er áskilið að það fái samrýmst tilgangi félags eða samtaka að gæta hagsmuna félagsmanna sinna með þessum hætti. Sambærileg heimild er ekki fyrir hendi í núgildandi lögum eða framkvæmd, en eins og nefnt var hér að framan í almennum athugasemdum við frumvarpið er þessu ákvæði ætlað að mæta þörfum í tilvikum, þar sem afla þarf úrlausnar dómstóla um lögvarða hagsmuni einhvers hóps manna. Við núverandi aðstæður verður þetta ekki gert á annan hátt en með því að hver og einn, sem hefur slíka hagsmuni, sæki mál fyrir sitt leyti eða eftir atvikum að rekið sé eitt svokallað prófmál um ágreiningsefni og fengin þannig úrlausn sem megi hafa til fyrirmyndar um lausn á hagsmunum annarra. Þetta hefur t.d. komið upp í sambandi við ágreining um kjaramál. Sú leið hefur þá verið farin að stéttarfélög hafa hlutast til um að einn félagsmanna sinna höfði mál um sína hagsmuni, eftir atvikum á kostnað félaganna. Þessi háttur er oft á tíðum aðeins til þyngsla og í raun óþarfi að haga löggjöf þannig að hann sé eini valkosturinn til að fá leyst úr álitaefni sem varðar hag fjölmargra í senn. Ákvæði 3. mgr. 25. gr. myndu til dæmis heimila stéttarfélagi að höfða mál til að afla viðurkenningardóms um réttindi félagsmanna sinna í stað þess að áðurnefnd leið verði farin. Undirstrika verður sérstaklega að þetta ákvæði breytir á engan hátt þeim almenna áskilnaði réttarfarsreglna, að dómstólar veiti eingöngu úrlausn um lögvarða hagsmuni. Ákvæðið miðar við að félagsmenn þurfi að hafa lögvarða hagsmuni af því, að fá úrlausn um réttindi sín eða réttarstöðu, en að því fullnægðu geti félag eða samtök rekið mál í þessu skyni í eigin nafni.

Um 26. gr.

Ákvæði 26. gr. eru sama efnis og 69. gr. laga nr. 85/1936 að öðru leyti en því, að fyrirmæli 2. málsl. 2. mgr. 69. gr. eru ekki tekin upp hér, enda falla þau undir reglu 2. mgr. 25. gr. frumvarpsins. Verður ekki séð að þessi grein þarfnist frekari skýringa.

Um 27. gr.

Í I. mgr. 27. gr. kemur fram heimild handa stefnanda til að höfða mál í einu lagi um fleiri en eina kröfu sína á hendur stefnda, en hér er um svokallað kröfusamlag að ræða. Eftir ákvæðinu er þessi heimild háð því, að kröfurnar þurfi annað tveggja að vera samkynja eða að eiga rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings. Þessi regla frumvarpsins er sama efnis og 1. mgr. 70. gr. laga nr. 85/1936 að því frátöldu, að skilyrðum kröfusamlags er þar lýst á þann hátt, að kröfur þurfi annaðhvort að vera samkynja eða af sömu rót. Breytingin, sem er lögð til með l. mgr. 27. gr., á sér sömu ástæður og sambærileg breyting á skilyrðum samlagsaðildar, sem var vikið að í athugasemdum við 1. mgr. 19. gr.
Ákvæði 2. mgr. 27. gr. eru samsvarandi 1. mgr. 71. gr. laga nr. 85/1936.

Um 28. gr.

    Í 28. gr. er að finna reglur um gagnkröfur og gagnsakir, sem svipar mjög til ákvæða í 49. gr. laga nr. 85/1936. Eins og í núgildandi ákvæðum er gerður greinarmunur í 28. gr. á gagnkröfum, sem má hafa uppi til skuldajafnaðar án gagnsakar, og á gagnsök, sem verður að höfða ef leita á sjálfstæðs dóms um gagnkröfu.
    Ákvæði 1. mgr. 28. gr. snúa að því fyrrnefnda af þessu tvennu, en þar kemur fram að stefndi geti aðeins haft uppi gagnkröfu í máli til skuldajafnaðar, ef hann á að komast hjá því að höfða gagnsök, og verður þá að vera fullnægt almennum skilyrðum fyrir skuldajöfnuði. Við þessar aðstæður getur stefndi ekki krafist dóms um þann hluta gagnkröfu sinnar, sem kynni að standa eftir að fengnum skuldajöfnuði. Þessi atriði 1. mgr. 28. gr. eru hliðstæð fyrirmælum 49. gr. laga nr. 85/1936, en tillaga er síðan gerð í niðurlagi 1. mgr. 28. gr. um þau nýmæli, að stefndi þurfi að koma gagnkröfu sinni fram í greinargerð, sem hann leggur fram í málinu skv. 99. gr. frumvarpsins. Í núgildandi lögum er ekki mælt fyrir um hvernig stefndi setji fram gagnkröfu eða innan hvers tíma hann þurfi að gera það, en af þessu hlýst að honum verði ekki meinað að gera þetta á síðari stigum máls. Slík síðbúin gagnkrafa í máli getur orðið til verulegra trafala og þykir eðlilegt að sporna við því að það gerist með þeim hætti sem kemur fram í frumvarpinu.
    Í 2. mgr. 28. gr. eru fyrirmæli um heimildir stefnda til að leita sjálfstæðs dóms um gagnkröfur sínar á hendur stefnanda. Eins og í 49. gr. laga nr. 85/1936 er jöfnum höndum gert ráð fyrir því hér, að stefndi höfði gagnsök og leiti skuldajafnaðar við kröfur stefnanda með kröfu sinni að því leyti, sem þörf krefur, og sjálfstæðs dóms fyrir afgangi hennar, og að stefndi hafi uppi kröfur í gagnsök sem verður ekki skuldajafnað. Til þess að höfða gagnsök með þessum hætti þarf einhverju þeirra þriggja skilyrða að vera fullnægt, að kröfur í gagnsök séu samkynja kröfum í aðalsök, að kröfur í gagnsök eigi rætur að rekja til sama atviks, aðstöðu eða löggernings og kröfur í aðalsök eða að samið hafi verið um að kröfur stefnda verði sóttar með þessum hætti. Þessi skilyrði gagnsakar eru þau sömu og nú gilda skv. 49. gr. laga nr. 85/1936, að því gættu að nánari afmörkun kemur fram í þessu ákvæði frumvarpsins á því hvernig kröfur verði taldar af sömu rót en í umræddu lagaákvæði. Sú breyting er sambærileg þeirri sem er lögð til varðandi skilyrði fyrir samlagsaðild í l. mgr. 19. gr. og áður var fjallað um. Í niðurlagi 2. mgr. 28. gr. er að finna tillögu um þau nýmæli, að stefnda verði settur tiltekinn frestur til að höfða gagnsök, eða í einn mánuð frá því stefnandi þingfestir aðalsök í máli. Slík fyrirmæli eru ekki fyrir hendi í núgildandi lögum, en þetta er lagt hér til af sömu ástæðu og býr að baki ákvæði 2. málsl. 1. mgr. 28. gr., sem var vikið að hér á undan.
    Í 3. mgr. 28. gr. kemur fram undantekningarheimild til að hafa uppi gagnkröfu eða höfða gagnsök síðar en mælt er fyrir um í 1. og 2. mgr. Telja verður að þetta ákvæði skýri sig sjálft.

Um 29. gr.

Heimildin í þessari grein handa stefnanda til að koma nýjum kröfum að í máli með framhaldsstefnu, eða framhaldssök eins og þetta er oft nefnt, er sama efnis og heimild í 2. mgr. 70. gr. laga nr. 85/1936, að öðru leyti en því að í 29. gr. er áskilið að höfða þurfi framhaldssök áður en komið er að aðalflutningi í frumsök. Sambærileg tímatakmörk eru ekki sett í þessum efnum í núgildandi lögum, en tillaga er hér gerð um þetta til að auka skilvirkni við rekstur máls og draga úr hættu á því að hróflað verði við grundvelli þess þegar komið er að lokastigum málarekstrar.

Um 30. gr.

Í þessari grein koma fram reglur um tvenns konar heimildir dómara, annars vegar til að sameina tvö eða fleiri mál, þannig að þau verði rekin og leyst úr þeim eins og um eitt mál hefði verið að ræða frá öndverðu, og hins vegar til að skilja að kröfur, sem eru sóttar í einu máli, þannig að rekið verði sérstakt mál um hverja þeirra og leyst þannig úr þeim. Sambærilegar reglur koma nú fram í l. mgr. 117. gr. laga nr. 85/1936. Hefur mjög lítið reynt á þær í framkvæmd, en vissara þykir að leggja til að þessar heimildir verði áfram í lögum. f þessu ljósi verður ekki séð að ástæða sé til að fjalla hér sérstaklega um einstök atriði 31. gr.

Um 31. gr.

Í 1. mgr. 31. gr. er mælt fyrir um heimild dómara til að verða við ósk annars málsaðila eða þeirra beggja um að skipta sakarefni í máli, þannig að fyrst verði dæmt um tiltekin atriði þess meðan önnur bíða úrlausnar á síðari stigum. Núverandi heimild til að skipta sakarefni í 4. mgr. 71. gr. laga nr. 85/1936 er frábrugðin þessu ákvæði frumvarpsins að því leyti, að þar er áskilið að báðir eða allir málsaðilar þurfi að vera sammála um að óska eftir skiptingunni. Þykir eðlilegra að fara þá leið, sem hér er lögð til, og leggja í hendur dómara að meta hvort tilefni sé til skiptingar á sakarefni þótt aðeins einn málsaðili óski eftir henni.
Fyrirmæli 2. mgr. 31. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 5. mgr. 71. gr. laga nr. 85/1936.

Um 32. gr.

    Ákvæði 32.–43. gr. mynda V. kafla frumvarpsins, sem geymir reglur þess um varnarþing, en þau eru í flestum atriðum sama efnis og ákvæði VII. kafla laga nr. 85/1936.
    Í 32. gr. eru ákvæði um svokallað heimilisvarnarþing einstaklinga. Í 1. mgr. kemur fram sú aðalregla í þessum efnum, að mál verði höfðað í þeirri þinghá þar sem stefndi á skráð lögheimili samkvæmt þjóðskrá. Sá kostur er þó einnig heimilaður að mál verði sótt í þeirri þinghá, þar sem stefndi hefur fasta búsetu, ef ekki er um sama stað að ræða og hann hefur skráð lögheimili. Orðin föst búseta eru notuð hér með hliðsjón af ákvæðum 2. mgr. 1. gr. laga um lögheimili, nr. 21/1990, og er ætlast til þess að þau verði skýrð í samræmi við það. Aðalreglan um heimilisvarnarþing einstaklings í 1. mgr. 73. gr. laga nr. 85/1936 er ekki alls kostar sambærileg reglunni í l. mgr. 32. gr. frumvarpsins að því leyti til, að eftir lagareglunni miðast heimilisvarnarþing við þann stað, þar sem stefndi er heimilisfastur. Þetta orðalag hefur gefið tilefni til vafa, einkum í tilvikum þar sem máli er beint að manni, sem býr ekki á sama stað og lögheimili hans er skráð. Í 1. mgr. 32. gr. er tekið af skarið í þeim efnum, en eftir ákvæðinu mætti stefnandi hvort heldur höfða mál í þinghánni, þar sem skráð lögheimili stefnda er, eða í þeirri, þar sem stefndi á heimili í raun.
    Í 2. mgr. 32. gr. er mælt fyrir um hvar mál verði höfðað á hendur manni, sem á hvergi skráð lögheimili en er þó ekki búsettur erlendis. Þessi ákvæði eru í meginatriðum sama efnis og reglur 2. og 3. mgr. 73. gr. laga nr. 85/1936, ef tekið er tillit til þess að í þeim reglum er ekki tekið mið af lögheimili eða föstum búsetustað eins og er gert í frumvarpinu.
    Ákvæði 3. mgr. 32. gr. svara til 76. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 32. gr. er að finna fyrirmæli sem svara til reglu 77. gr. laga nr. 85/1936 um hvar mál verði rekið á hendur manni, sem er búsettur erlendis en er þó staddur hér á landi, vegna fjárskyldu hans við mann sem er búsettur hér á landi eða lögpersónu sem á hér varnarþing. Í nefndri 77. gr. laganna er heimilað að slíkt mál verði hvort heldur rekið í þeirri þinghá, þar sem stefndi er staddur þegar stefna er birt fyrir honum, eða í þinghá þar sem hann á eignir. Í 4. mgr. 32. gr. frumvarpsins er með sama hætti mælt fyrir um að mál verði rekið í þinghánni, þar sem stefndi er staddur við stefnubirtingu, en hins vegar er ráðgert að fella brott heimild til að miða varnarþing við stað, þar sem stefndi á eignir, enda verður að telja þá heimild varhugaverða af tilliti til hagsmuna stefnda.
    Ákvæði 5. mgr. 32. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 74. gr. laga nr. 85/1936.

Um 33. gr.

    Í þessari grein frumvarpsins koma fram reglur um heimilisvarnarþing lögpersóna. Í 1. mgr. 33. gr. er að finna fyrirmæli um hvar skrásett félag eða firma verði sótt, svo og skráð útibú félags eða firma ef mál varðar útibúið. Að meginreglu er byggt á því að slíkir aðilar verði sóttir þar sem varnarþing þeirra er skráð í viðeigandi félaga- eða firmaskrá, en sá kostur er einnig heimilaður, að mál verði sótt í þinghá þar sem stjórnarstöð félags eða firma er, ef hún er önnur en þar sem varnarþing er skráð. Hugtakið stjórnarstöð er notað í ákvæðinu í þeirri merkingu, að það taki til aðalbækistöðva við stjórnun félaga eða firma, t.d. aðalskrifstofu félags. Reglurnar í þessu ákvæði svara að nokkru til 1. málsl. 1. mgr. 75. gr. laga nr. 85/1936, en þar er þó ekki gert ráð fyrir heimild til að reka mál í annarri þinghá en þar sem félag eða firma hefur skráð varnarþing eða skráð útibú.
    Í 2. mgr. 33. gr. er mælt fyrir um heimilisvarnarþing óskrásettra félaga, firma, samtaka og stofnana, sem teljast þó ekki til þeirra opinberra aðila sem reglur 3. og 4. mgr. 33. gr. taka til. Í 2. mgr. 33. gr. er miðað við að þessir óskrásettu aðilar verði sóttir í þinghá, þar sem varnarþing telst vera samkvæmt samþykktum aðilans, þar sem stjórnarstöð hans er eða þar sem fyrirsvarsmaður hans á sjálfur heimilisvarnarþing, eftir því sem stefnandi kýs hverju sinni. Þessar reglur eru áþekkar ákvæðum 2. málsl. 1. mgr. 75. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 33. gr. koma fram reglur um hvar mál verði sótt á hendur ríkinu eða sveitarfélagi. Hér eru lagðar til breytingar frá núgildandi reglu í 2. mgr. 75. gr. laga nr. 85/ 1936, þar sem varnarþing á að taka mið af varnarþingi fyrirsvarsmanns ríkisins, en ætla verður að 3. mgr. 33. gr. skýri sig nægilega sjálf.
    Í 4. mgr. 33. gr. koma fram fyrirmæli um hvar mál verði sótt á hendur stjórnvaldi, stofnun ríkisins eða sveitarfélags og fyrirtæki þeirra. Regla þessarar málsgreinar er sambærileg þeirri, sem nú er að finna í 3. mgr. 75. gr. laga nr. 85/1936.

Um 34. gr.

Í 34. gr. koma fram reglur sem heimila að mál, sem varðar á nánar tiltekinn hátt fasteign, verði sótt í þeirri þinghá þar sem fasteignin er. Reglurnar, sem eru lagðar til hér, eru að nokkru frábrugðnar ákvæðum 78. gr. laga nr. 85/1936, einkum að því leyti að notkun fasteignavarnarþings yrði aldrei skylda, eins og mælt er fyrir um í núgildandi ákvæðum. Í 1. mgr. 34. gr. er gert ráð fyrir því, að sækja megi mál á fasteignavarnarþingi við tvenns konar aðstæður. Annars vegar yrði þetta heimilt ef sakarefni í máli er slíkt, að skoðun eignarinnar kunni að verða þörf undir rekstri máls. Er þá haft í huga að hagræði geti fylgt því, að mál sé sótt í nálægð við eignina. Notkun þessarar heimildar yrði háð mati á því, hvort mál sé þannig vaxið hverju sinni að það megi allt eins vænta að það þurfi að fara á vettvang, en hins vegar er orðalagi ákvæðisins hagað þannig, að ekki skipti máli hvort það yrði í reynd af vettvangsskoðun undir rekstri málsins. Hins vegar er heimilað að neyta heimildar til fasteignavarnarþings ef mál varðar réttindi yfir fasteign eða það er höfðað til að sækja kröfur sem eru sprottnar af slíkum réttindum. Að þessu leyti eru ákvæði 1. mgr. 34. gr. áþekk fyrirmælum 78. gr. laga nr. 85/1936.
Í 2. mgr. 34. gr. er kveðið á um það, að ef fasteign er í fleiri þinghám en einni geti fasteignavarnarþingið talist vera í hvorri eða hverri þeirra sem er. Sambærilega reglu er ekki að finna í núgildandi lögum, en telja verður eðlilegt að taka hana hér upp þótt þess sé varla að vænta að raunhæft gildi hennar verði mikið.

Um 35. gr.

Í 1. mgr. 35. gr. er mælt fyrir um heimild til að sækja mál varðandi löggerning í þeirri þinghá, þar sem efndir á honum áttu að fara fram. Að megininntaki er þessi regla sú sama og nú kemur fram í 80. gr. laga nr. 85/1936. Sá munur er einkum á ákvæðunum, að í núgildandi reglu er áskilið að annaðhvort þurfi stefndi að vera staddur í viðkomandi þinghá við birtingu stefnu eða honum hafi borið að efna skuldbindingu sína meðan hann var enn staddur í þinghánni. Þykir óhætt að leggja til að þessi áskilnaður falli niður, enda verður ekki séð að hann þjóni raunhæfum tilgangi.
Í 2. mgr. 35. gr. eru sérreglur um varnarþing í víxil- og tékkamálum, sem eru sama efnis og ákvæði 3. mgr. 82. gr. laga nr. 85/1936.

Um 36. gr.

Í 36. gr. er kveðið á um heimildir til að beita svokölluðu starfstofuvarnarþingi eða atvinnustöðvarvarnarþingi, en í meginatriðum fela þessar heimildir í sér að seljandi vöru eða þjónustu megi sækja mál um andvirði þess, sem hann lét af hendi, í þeirri þinghá þar sem hann hefur atvinnustöð sína. Ákvæði 1. og 3. mgr. 36. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 1. og 2. mgr. 82. gr. laga nr. 85/1936. Í 2. mgr. 36. gr. er hins vegar að finna fyrirmæli, sem eiga sér ekki hliðstæðu í orðum nefndrar 82. gr., en þar er tekið sérstaklega fram hvernig þessum heimildum verði beitt ef vara eða þjónusta hefur verið fengin í útibúi frá aðalatvinnustað seljandans.

Um 37. gr.

Í 37. gr. er þeim, sem kaupir vöru eða þjónustu hér á landi, heimilað að höfða mál vegna slíkra kaupa í þeirri þinghá, þar sem hann yrði sjálfur sóttur á grundvelli reglna um heimilisvarnarþing í 32. eða 33. gr. Þessi heimild á sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en að henni eru erlendar fyrirmyndir. Sambærilegar reglur erlendis eru oft kenndar við það, að þær heimili notkun á svokölluðu neytendavarnarþingi, en megintilgangi þeirra er einmitt lýst með þeirri nafngift, enda yrði heimild sem þessari einkum beitt við málsókn neytanda á hendur seljanda vöru eða þjónustu. Hér verður þó að árétta að ákvæði 37. gr. eru ekki bundin við það, að heimildin sé aðeins veitt neytendum í þeim skilningi þess orðs, að átt sé við einstaklinga sem festa kaup á vöru til eigin afnota. Reglan er það víðtæk, að hana mætti nýta við málsókn af hendi lögaðila og án tillits til þess, hvort kaupandi vöru eða þjónustu hafi aflað sér hennar til eigin nota eða neyslu eða til endursölu. Ákvæði 37. gr. fela í sér visst mótvægi við þær heimildir, sem seljandi vöru eða þjónustu hefur til að sækja mál þar sem hann hefur sj álfur aðsetur, sbr. 36. gr.

Um 38. gr.

Ákvæði 1. og 2. mgr. 38. gr. eru sama efnis og reglur 85. gr. laga nr. 85/1936, sem heimila launþega að sækja vinnulaunakröfu í þinghánni, þar sem hann vann fyrir launum sínum, og sjómanni að sækja launakröfu sína á heimili skips. Í 3. mgr. 38. gr. eru hins vegar lögð til þau nýmæli, að manni, sem leysir störf af hendi um borð í loftfari, er heimilað að sækja kröfu um laun fyrir þau í þinghánni þar sem loftfarið er skráð. Verður að telja þessi nýmæli eðlileg til samsvörunar við heimildir sjómanna skv. 2. mgr. 38. gr.

Um 39. gr.

Fyrirmæli 39. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 204. gr. laga nr. 85/1936 og verður því ekki séð að þessi grein þarfnist sérstakra skýringa.

Um 40. gr.

Reglur 40. gr. eru sama efnis og fyrirmæli 79. gr. laga nr. 85/1936. Þarfnast ákvæðið því ekki skýringa.

Um 41. gr.

Ákvæði 41. gr. eru samhljóða 84. gr. laga nr. 85/1936 og þarfnast því ekki skýringa.

Um 42. gr.

Ákvæði 1. mgr. 42. gr. eru sama efnis og 83. gr. laga nr. 85/1936.
Fyrirmæli 2. mgr. 42. gr. svara efnislega til 2. mgr. 81. gr. nefndra laga, en 3. mgr. 42. gr. felur í sér sömu reglu og kemur fram í 1. mgr. 81. gr. laganna.

Um 43. gr.

Í l. mgr. 43. gr. er tekið fram að heimildareglunum í 34.–42. gr. til að sækja mál á öðru varnarþingi en heimilisvarnarþingi stefnda verði beitt við höfðun máls á hendur aðila, sem er búsettur erlendis, nema takmarkanir í þeim efnum komi til með samningi íslenska ríkisins við erlent ríki. Þessi fyrirmæli eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en í framkvæmd og fræðikenningum hefur verið gengið út frá því, að sambærilegar heimildareglur í 78.–85. gr. laga nr. 85/1936 verði nýttar gagnvart erlendum aðilum með sama fyrirvara um milliríkjasamninga.
Ákvæði 2. mgr. 43. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 86. gr. laga nr. 85/1936.

Um 44. gr.

Annar þáttur frumvarpsins, sem geymir reglur um sönnun og sönnunargögn, hefst með þessari grein, en hún heyrir til VI. kafla, þar sem koma fram almennar reglur um sönnun.
Í 44. gr. er að finna almenn fyrirmæli um sönnun, sem svara til ákvæða 121. gr. laga nr. 85/ 1936. Verður ekki séð að nauðsyn beri til að skýra einstök atriði greinarinnar af þessum sökum.

Um 45. gr.

Þessi grein frumvarpsins svarar til l. mgr. 123. gr. laga nr. 85/1936 og þarfnast því ekki skýringa.

Um 46. gr.

    Í 1. mgr. 46. gr. kemur fram að það sé hlutverk aðila að einkamáli að afla sönnunargagna í því, ef þeir fara með forræði á sakarefninu. Þessi regla á sér ekki hliðstæðu í ákvæðum laga nr. 85/1936, en hún er byggð á rótgrónum fræðilegum viðhorfum og framkvæmd eftir núgildandi löggjöf.
    Í 2. mgr. 46. gr. er mælt fyrir um heimild dómara til að beina til aðila að afla gagna um tiltekin atriði ef hann telur það nauðsynlegt til skýringar á máli. Þessi fyrirmæli svara til ákvæða lokamálsliðar 114. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 46. gr. kemur fram að dómari geti meinað aðila um sönnunarfærslu ef bersýnilegt er að atriðið, sem aðilinn vill sanna, skipti ekki máli eða að gagnið sé tilgangslaust til sönnunar. Sams konar reglu er ekki að finna í núgildandi lögum, en hún er í samræmi við langvarandi venjur í framkvæmd.

Um 47. gr.

Í 1. mgr. 47. gr. kemur fram sú meginregla, að öflun sönnunargagna eigi að jafnaði að fara fram fyrir þeim dómara sem fer með viðkomandi mál. Hér er því mælt fyrir um svokallaða milliliðalausa málsmeðferð, sem felst í því að sönnunarfærsla eigi sér stað frammi fyrir sama dómara og kemur til með að leysa úr máli. Fyrirmæli um þetta eru ekki í lögum nr. 85/1936. Við setningu laganna var gengið út frá því að milliliðalaus málsmeðferð væri æskilegt markmið, en ógerningur yrði að lögbjóða hana vegna staðhátta hér á landi. Frá þeim tíma hafa orðið verulegar breytingar í samgöngum og öðrum atriðum, sem hefðu getað staðið þessari leið fyrir þrifum fyrir liðlega fimm áratugum síðan. Í framkvæmd hefur málsmeðferð þróast í átt að þessari stefnu og má heita að nú um árabil hafi aðalreglan verið sú, að sönnur séu færðar frammi fyrir dómaranum sem leysir síðan úr máli. Verður því að telja eðlilegt að taka þessa reglu upp berum orðum í löggjöf, svo sem hér er lagt til. Einnig ber þó að hafa í huga að meginreglan, sem hér um ræðir, er ekki fortakslaus, enda mælt fyrir um undantekningar frá henni í síðari málslið 1. mgr. 47. gr. Þar er tekið fram að víkja megi frá milliliðalausri málsmeðferð ef fylgni við hana hefði í för með sér verulegan kostnað eða óhagræði, en þegar þannig stæði á mætti dómari verða við ósk aðila um að leitað yrði sönnunarfærslu fyrir öðrum dómstól samkvæmt fyrirmælum XI. kafla. Sú leið gæti verið nýtt hvort sem er til gagnaöflunar innan lands eða erlendis, en áskilið er í lokaorðum 1. mgr. 47. gr. að hún megi ekki leiða til óþarfra tafa á rekstri máls.
Í 2. mgr. 47. gr. er tekið fram til áréttingar að meginreglan um milliliðalausa málsmeðferð í 1. mgr. greinarinnar girði ekki fyrir að nýta megi sönnunargagn í máli, sem hefur verið aflað fyrir höfðun málsins eftir heimildum í XII. kafla frumvarpsins. Aðila stendur þannig opið að leggja til dæmis fram í máli matsgerð eða endurrit vitnisburðar, sem hefur verið aflað í tengslum við undirbúning málshöfðunar, og yrði ekki að endurtaka slíka sönnunarfærslu frammi fyrir dómaranum í málinu.

Um 48. gr.

    Þessi grein er sú fyrsta í VII. kafla frumvarpsins, þar sem mælt er fyrir um skýrslugjöf aðila fyrir dómi. Í henni koma fram nokkrar almennar reglur um heimildir aðila til slíkrar skýrslugjafar, en þær eiga sér allar samsvaranir í núgildandi lögum, svo sem nú verður greint nánar, og þarfnast því ekki sérstakra skýringa.
    Í 1. mgr. 48. gr. er kveðið á um að aðila sé alltaf heimilt að gefa skýrslu um atvik máls síns fyrir dómi, nema dómari telji sýnilegt að hún sé þarflaus eða tilgangslaus. Þessi fyrirmæli svara til 1. málsl. l. mgr. 115. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 2. mgr. 48. gr. kemur fram að dómara sé rétt að kveðja aðila fyrir dóm til skýrslugjafar eftir kröfu gagnaðila hans, en þetta er þó háð sama skilyrðinu og fyrrnefnd heimild í 1. mgr., að skýrslugjöf megi þá ekki vera sýnilega þarflaus eða tilgangslaus. Þessi regla kemur nú fram í 2. mgr. 115. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 48. gr. er dómara heimilað að kveðja aðila fyrir dóm af sjálfsdáðum til skýrslugjafar. Sama regla kemur fram í 3. málsl. 114. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. kemur fram að fyrirsvarsmenn skv. 3.–5. mgr. 17. gr. gefi skýrslur fyrir dómi eins og þeir væru sjálfir aðilar, en þetta hefur m.a. í för með sér að fyrrgreindum 1.–3. mgr. 48. gr. yrði þá beitt um fyrirsvarsmenn. Þessi regla svarar til 7. mgr. 115. gr. laga nr. 85/1936.

Um 49. gr.

Í 1. mgr. 49. gr. kemur fram að aðili megi sér að meinalausu færast undan því að svara spurningu fyrir dómi, ef honum væri óheimilt að svara henni sem vitni í málinu. Í tengslum við þessa reglu er vert að taka fram að aðila væri aldrei skylt að mæta fyrir dóm eða svara þar spurningum, en vanræksla hans í þeim efnum getur haft þær afleiðingar, sem er mælt fyrir um í 2. mgr. 50. gr., að hún verði skýrð á þann veg sem er gagnaðilanum hagfelldast. Með fyrirmælum 1. mgr. 49. gr. er tekið af skarið um það, að neitun aðila um að svara spurningu hefði ekki nefndar afleiðingar skv. 2. mgr. 50. gr., ef spurningin er þess eðlis að aðilinn hefði ekki mátt svara henni sem vitni í málinu. Slíkur heimildarskortur til að svara spurningu yrði fyrst og fremst afleiðing af fyrirmælum 53. gr. Regla þess efnis, sem hér um ræðir, er ekki fyrir hendi í lögum nr. 85/1936, en gengið hefur verið út frá tilvist hennar í fræðikenningum.
Í 2. mgr. 49. gr. koma fram tilvísanir til tiltekinna ákvæða í VIII. kafla frumvarpsins, sem fjallar um vitnaskýrslur, um hvernig verði staðið að því að taka aðilaskýrslu fyrir dómi. Verður ekki séð að hér sé þörf sérstakra skýringa.

Um 50. gr.

Í 1. mgr. 50. gr. kemur fram að ef aðili viðurkennir við skýrslugjöf fyrir dómi tiltekið atvik, sem er honum óhagstætt, þá verði sú viðurkenning að jafnaði lögð til grundvallar við úrlausn máls. Því er þó bætt við í niðurlagi ákvæðisins að dómari þurfi að telja viðurkenningu gefna af nægri þekkingu og skilningi og að ekkert megi hafa komið fram, sem hnekkir eða veikir hana verulega. Þessi regla, sem felur í sér fyrirmæli um sönnunarmat, er efnislega sú sama og nú kemur fram í 2. mgr. 123. gr. laga nr. 85/1936.
Í 2. mgr. 50. gr. er mælt fyrir um afleiðingar vanrækslu aðila um að koma fyrir dóm til skýrslugjafar, ef hann er kvaddur til þess skv. 2. eða 3. mgr. 48. gr., eða að svara spurningu sem er lögð fyrir hann fyrir dómi. Getur dómari þá skýrt vanrækslu aðilans, óljós svör hans eða þögn á þann hátt sem gagnaðilanum er helst í hag. Þessi regla geymir frásögn af einu afleiðingum slíkrar vanrækslu, enda verður aðila aldrei gert skylt að mæta fyrir dóm eða honum ákveðin viðurlög fyrir að gefa ekki fullnægjandi skýrslu fyrir dómi, eins og verður gert við vitni, sbr. 55. gr. Ákvæði 2. mgr. 50. gr. svara til reglu sem verður dregin af 116. gr. laga nr. 85/1936.

Um 51. gr.

    Hér er um að ræða fyrsta ákvæði VIII. kafla frumvarpsins, þar sem er fjallað um vitni í einkamálum. Í 51. gr. koma fram nokkrar almennar reglur um vitni, m.a. um vitnaskyldu, aðrar skyldur vitnis og hvar skýrslur verði teknar.
    Í 1. mgr. 51. gr. er að finna almenna reglu um vitnaskyldu, þar sem kemur fram að öllum sé skylt að koma fyrir dóm til að bera vitni, sem eru orðnir 15 ára, lúta íslenskri lögsögu og eru hvorki aðilar að viðkomandi máli né fyrirsvarsmenn aðila. Þessi regla er sama efnis og 1. mgr. 124. gr. laga nr. 85/1936.
    Í fyrri málslið 2. mgr. 51. gr. er lagt í hendur dómara að meta hvort yngri manni en 15 ára gömlum verði gert að mæta fyrir dóm til að gefa vitnaskýrslu. Þessi heimild færir í raun út almennu vitnaskylduna skv. 1. mgr. 51. gr., því með henni má skylda aðra en þar greinir til skýrslugjafar. Í þessu tilviki yrði þó ekki unnt að beita vitni viðurlögum fyrir að sinna ekki vitnaskyldu, enda eru aldursmörkin hér þau sömu og sakhæfisaldur skv. 14. gr. almennra hegningarlaga, nr. 19/1940. Í síðari málslið 2. mgr. 51. gr. er hins vegar lagt á vald dómara að ákveða hvort vitnaskyldu verði beitt gagnvart geðveikum manni eða þroskaheftum, en með þessari heimild gæti dómari ákveðið að láta hjá líða að kveðja slíka menn fyrir dóm. Þessi fyrirmæli 2. mgr. 51. gr. eiga sér ekki hliðstæðu í lögum nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 51. gr. kemur fram heimild handa dómara til að ákveða að vitnaskýrsla verði tekin annars staðar en á þingstað, ef vitni á við veikindi að stríða eða aðra sambærilega hindrun við að geta orðið við skyldu um að mæta fyrir dóm. Sams konar heimild er nú að finna í 2. mgr. 124. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 51. gr. er að finna tillögu um nýmæli, þar sem er mælt fyrir um heimild dómara til að ákveða að skýrsla verði tekin af vitni gegnum síma eða annað fjarskiptatæki ef vitni verður fjarri þingstað þegar taka á skýrslu af því á dómþingi eða það hefur annars sérstakt óhagræði af því að mæta þangað. Í niðurlagi ákvæðisins kemur fram að slíkri skýrslutöku verði að haga á þann veg, að allir sem eru staddir á dómþingi geti hlýtt á orðaskipti milli spyrjenda og vitnis, en þessi fyrirmæli árétta um leið að skýrslutakan færi fram á dómþingi, eftir atvikum við aðalmeðferð máls, og í raun á líkan hátt og ef vitnið væri viðstatt eftir því sem unnt er. Svipaðar heimildir hafa verið teknar upp í löggjöf nágrannaríkja. Með þessari aðferð má koma við hagræði og sparnaði við málsmeðferð og hún stuðlar að auki að þeirri milliliðalausu málsmeðferð, sem var vikið að í tengslum við 1. mgr. 47. gr. hér að framan. Hins vegar verður að árétta að upphafsorð 4. mgr. 51. gr. fela í sér viss skilyrði fyrir beitingu heimildarinnar sem verður að fylgja bókstaflega.
    Í 5. mgr. 51. gr. er kveðið á um að dómari geti orðið við kröfu aðila um að leggja fyrir vitni að hafa með sér gögn til sýningar við skýrslugjöf sína og eftir atvikum að undirbúa sig fyrir hana með tilteknum hætti. Þessi fyrirmæli svara til ákvæða 3. mgr. 124. gr. laga nr. 85/1936.

Um 52. gr.

    Ákvæði 1. og 2. mgr. 52. gr., sem heimila aðstandendum málsaðila að skorast undan því að gefa vitnaskýrslu, eru efnislega þau sömu og koma fram í 50. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, og svipar einnig til 1. tölul. 1. mgr. 125. gr. laga nr. 85/1936. Verður því ekki séð að þessi ákvæði þarfnist frekari umfjöllunar hér.
    Í 3. mgr. 52. gr. er heimilað að vitni færist undan því að svara spurningu, ef svar þess fæli í sér að það bæri á sig sakir um refsiverðan verknað eða svarið hefði siðferðilegar eða teljandi fjárhagslegar afleiðingar fyrir vitnið. Líkar reglur koma fram í 51. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, og 2. tölul. 1. mgr. 125. gr. laga nr. 85/1936.
    Samkvæmt 4. mgr. 52. gr. getur dómari undanþegið vitni frá því að upplýsa við skýrslugjöf um leyndarmál, sem varða viðskipti þess, uppgötvanir og önnur sambærileg verk, ef dómari telur hagsmuni vitnis af því, að leynd verði haldið, verulega meiri en hagsmuni aðila af vættinu. Sambærilega reglu er ekki að finna í ákvæðum laga nr. 85/1936, en 4. mgr. 52. gr. á sér hins vegar fyrirmynd í 2. mgr. 53. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.
    Í 5. mgr. 52. gr. kemur fram takmörkun á skyldu embættis- og sýslunarmanna til að mæta fyrir dóm til skýrslugjafar sem vitni, ef þeim er kleift að veita fullnægjandi svör við þeim atriðum, sem spurningar við skýrslugjöf fyrir dómi hefðu lotið að, í skriflegu vottorði úr embættisbók eða með öðru opinberu skjali. Þessi regla er sama efnis og ákvæði 4. tölul. 1. mgr. 125. gr. laga nr. 85/1936.

Um 53. gr.

    Í 1. mgr. 53. gr. er lagt bann við því að vitni svari spurningum án samþykkis hlutaðeigandi ráðherra um leynilegar ráðagerðir, ályktanir eða samninga ríkisins, sem varða öryggi, réttindi eða heill ríkisins eða skipta mjög miklu fyrir viðskipti eða fjárhag þjóðarinnar. Þessi fyrirmæli eru efnislega svipuð og ákvæði 1. og 2. tölul. 1. mgr. 126. gr. laga nr. 85/1936, en þó mun ítarlegri. Áþekkar reglur er að finna í 1. mgr. 54. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/ 1991.
    Í 2. mgr. 53. gr. eru talin upp í fjórum stafliðum atriði, sem vitni væri óheimilt að svara spurningum um nema að fenginni heimild þess sem í hlut á. Í a-lið málsgreinarinnar er mælt fyrir um þennan heimildarskort varðandi upplýsingar um hver sé höfundur eða heimildarmaður að efni, sem hefur komið fram opinberlega án nafngreiningar hlutaðeiganda, ef vitnið er ábyrgðarmaður rits eða annars fjölmiðils sem efni hefur birst í eða það hefur komist að upplýsingum um höfund eða heimildarmann í starfi hjá ábyrgðarmanni. Þessi regla um þagnarskyldu er eftir orðum sínum mun víðtækari en ákvæði í 5. tölul. 1. mgr. 126. gr. laga nr. 85/1936 og 1. mgr. 53. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, en hún er í samræmi við ríkjandi viðhorf í fræðikenningum um hvernig núgildandi reglum um þetta efni verði beitt. Í b-, c- og d-lið 2. mgr. 53. gr. er að finna reglur, sem svara að flestu leyti til ákvæða 3. og 4. tölul. 1. mgr. 126. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 53. gr. er mælt fyrir um að dómari geti aflétt þagnarskyldu vitnis vegna atriða, sem ákvæði b-, c- og d-liða 2. mgr. 53. gr. taka til, ef hann telur að hagsmunir málsaðila af upplýsingum séu verulega meiri en hagsmunir hlutaðeiganda af leynd. Er áskilið að svar megi þó ekki fela í sér frásögn af einkahögum manns, sem á ekki aðild að málinu. Til þess að meta hvort þessum skilyrðum sé fullnægt er dómara heimilað að hlýða fyrst á svar vitnis í trúnaði. Í 2. mgr. 126. gr. laga nr. 85/1936 er að finna heimild dómara til að aflétta þagnarskyldu, en þar koma þó ekki fram markviss skilyrði fyrir slíku. Rétt er að vekja sérstaka athygli á því, að regla 3. mgr. 53. gr. heimilar ekki að þagnarskyldu samkvæmt a-lið 2. mgr. 53. gr. verði aflétt. Er að þessu leyti gert ráð fyrir breytingu frá núgildandi reglu í 2. mgr. 126. gr. laga nr. 85/1936, en hana verður að telja eðlilega til verndar tjáningarfrelsi.

Um 54. gr.

Í þessari grein frumvarpsins koma fram reglur um hvernig vitni verði boðað til skýrslugjafar á dómþingi. Kemur fram í 1. mgr. 54. gr. að aðili, sem vill leiða vitni, þurfi að annast boðun þess, en í 2. mgr. er síðan mælt fyrir um þær aðferðir, að aðilinn gefi annaðhvort út sjálfur skriflega kvaðningu tiltekins efnis eða leiti til dómara um að fá hana gefna út og að kvaðningin verði síðan birt fyrir vitninu eins og ef um stefnu væri að ræða. Í 3. mgr. 54. gr. er tekið fram að vitni sé skylt að bera vætti án kvaðningar ef það er statt á dómþingi. Í núgildandi lögum er að finna reglur um tvenns konar aðferðir í þessum efnum. Annars vegar er mælt fyrir um skriflegar kvaðningar til vitna í 2. mgr. 111. gr. laga nr. 85/1936 og hins vegar um vitnastefnur í 130. gr. laganna. Fyrrnefnda ákvæðinu svipar til reglna 54. gr. frumvarpsins, en vitnastefnum eftir 130. gr. laga nr. 85/1936 hefur ekki verið beitt að ráði í framkvæmd á seinni tímum.

Um 55. gr.

Í 55. gr. koma fram reglur um hvernig verði brugðist við ef vitni fullnægir ekki vitnaskyldu sinni, hvort sem það vanrækir með öllu að mæta fyrir dóm eða mætir og vill ekki eða getur ekki sinnt skyldu sinni. Þessar reglur eru áþekkar þeim sem nú gilda samkvæmt 131. gr. laga nr. 85/1936, en þó má vekja athygli á því, að í frumvarpinu er ekki ráðgert að vitni geti sætt fangelsun vegna vanrækslu sinnar, eins og nú er þó heimilt í orði kveðnu. Telja verður að einstök atriði í 55. gr. skýri sig nægilega sjálf í þessu ljósi.

Um 56. gr.

Í 56. gr. koma fram helstu reglur frumvarpsins um hvernig verði staðið að framkvæmd skýrslutöku af vitni. Þessar reglur eru mjög líkar reglum 133. gr. laga nr. 85/1936, eins og þeim hefur verið beitt í framkvæmd, og verður því ekki séð að teljandi þörf sé á skýringu einstakra atriða. Það má þó vekja athygli á því, að í 2. mgr. 56. gr. er tekið fram að dómara sé rétt að láta aðila um að spyrja vitni, sem er í reynd gagnstætt ákvæðum 2. mgr. 133. gr. núgildandi laga. Í framkvæmd hefur þróunin hins vegar orðið sú á undanförnum árum, að lögmönnum aðila sé látið eftir að spyrja vitni fyrir dómi án milligöngu dómara, sem grípur þá aðeins í taumana ef spurningar ganga út fyrir efni máls eða viðeigandi mörk. Ákvæði 2. mgr. 56. gr. eru lögð til í samræmi við þessa þróun, enda verður að telja eðlilegra að aðilar verði virkari í þessum efnum en núgildandi lög ráðgera, þar sem það hvílir á þeim að afla sönnunargagna, sbr. 1. mgr. 46. gr. frumvarpsins.

Um 57. gr.

Í 1. mgr. 57. gr. koma fram almennar reglur um hvernig dómari leiti vitneskju við skýrslugjöf vitnis um atriði, sem geta haft þýðingu við mat á trúverðugleika þess. Þessi fyrirmæli eru ætluð til leiðbeiningar og samræmast því sem má telja að sé almennt gert nú í framkvæmd. Samsvarandi reglu er ekki að finna í lögum nr. 85/1936, en 1. mgr. 57. gr. á sér fyrirmyndir í norrænni löggjöf.
Í 2.–6. mgr. 57. gr. er kveðið á um staðfestingu vitnis á framburði sínum með eiði eða drengskaparheiti, sem eins og í núgildandi lögum er aðeins ætlast til að gerist að kröfu málsaðila og eftir að vitni hefur lokið skýrslugjöf sinni. Efnislega eru ákvæði 2.–6. mgr. í meginatriðum þau sömu og nú koma fram í 127. gr., 1. og 2. málsl. 5. mgr. 134. gr. og 6. og 7. mgr. 134. gr. laga nr. 85/1936, en orðalagi er þó breytt nokkuð, m. a. með hliðsjón af ákvæðum 2. og 3. mgr. 60. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.

Um 58. gr.

Í þessari grein er kveðið á um rétt vitnis til að fá greiðslu úr hendi aðila á kostnaði af ferð og dvöl á þingstað og eftir atvikum á þóknun fyrir atvinnumissi. Ákvæði 58. gr. eru að flestu leyti þau sömu og nú koma fram í 1. og 2. mgr. 135. gr. laga nr. 85/1936, en taka einnig að nokkru mið af reglum 62. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991.

Um 59. gr.

Í 59. gr. er að finna almennar leiðbeiningarreglur um atriði, sem dómari hugar að við það mat sitt á sönnunargildi vitnisburðar við úrlausn máls. Sams konar leiðbeiningarreglur koma nú fram í 1. mgr. 129. gr. laga nr. 85/1936 og verður því ekki séð að einstök atriði þeirra þarfnist sérstakra skýringa hér.

Um 60. gr.

Ákvæði 60.–66. gr. mynda til samans IX. kafla frumvarpsins, þar sem er fjallað um matsgerðir í einkamálum. Þessi ákvæði eru keimlík núgildandi reglum í 136.–144. gr. laga nr. 85/1936, en nokkrar breytingar eru þó lagðar til af tilliti til ríkjandi framkvæmdar.
Fyrirmæli 1. og 2. mgr. 60. gr. svara í öllum atriðum til ákvæða 1. mgr. og 1. málsl. 2. mgr. 136. gr. laga nr. 85/1936. Fyrirmæli 3. mgr. svara með sama hætti til ákvæða 138. gr. laganna. Því má telja að ekki sé þörf sérstakra skýringa á þessum reglum.

Um 61. gr.

    Í 61. gr. eru fyrirmæli um dómkvaðningu matsmanns. Kemur fram í 1. mgr. greinarinnar að dómari kveðji til einn eða tvo matsmenn eftir skriflegri beiðni aðila, ef það á ekki undir dómarann sjálfan að leggja mat á viðkomandi atriði skv. 2. mgr. 60. gr. og ekki verður leitað til opinbers matsmanns til að vinna verkið skv. 3. mgr. sömu greinar. Ákvæði 1. mgr. 61. gr. eru hliðstæð fyrirmælum 1. mgr. 137. gr. laga nr. 85/1936, en tvennt skilur þó á milli. Annars vegar er lagt á vald dómara í 1. mgr. 61. gr. að ákveða hvort einn matsmaður verði dómkvaddur eða tveir og eru ekki tiltekin sérstök atriði sem eiga að ráða fjölda matsmanna hverju sinni. Í 1. mgr. 137. gr. laga nr. 85/1936 er aðalreglan á hinn bóginn sú, að matsmenn séu tveir, en heimilt er þó að dómkveðja einn ef deila er um litla hagsmuni. Með þeirri breytingu, sem felst í 1. mgr. 61. gr., er leitast við að liðka fyrir framkvæmd matsgerða og draga um leið úr kostnaði af öflun þeirra, en ætla má að dómari hefði eftir sem áður í huga við ákvörðun á fjölda matsmanna hvort miklir hagsmunir séu í húfi, sem væri þó ekki bindandi mælikvarði við þá ákvörðun. Hins vegar koma fram stutt fyrirmæli í 1. mgr. 61. gr. um það, hvers efnis beiðni um dómkvaðningu matsmanns eigi að vera, en sambærilega reglu er ekki að finna í núgildandi lögum.
    Í 2. mgr. 61. gr. kemur fram að dómari eigi að kveðja aðila fyrir dóm til þess að taka fyrir beiðni um dómkvaðningu matsmanns. Ef aðilar koma sér þar saman um hver verði dómkvaddur er ætlast til þess að dómari fylgi því sammæli þeirra að öðru jöfnu, en ella velur dómari matsmann eftir að hafa gert aðilum grein fyrir fyrirætlan sinni um val á manni. Þessar reglur eru um sumt áþekkar ákvæðum 3. mgr. 139. gr. laga nr. 85/1936, en geta má þó tveggja atriða sem er hagað með nokkuð öðrum hætti í frumvarpinu. Annars vegar er mælt fyrir um það í 3. mgr. 139. gr. núgildandi laga, að dómari geri aðilum viðvart áður en dómkvaðning fer fram ef þess gerist þörf, en þannig hefur ekki verið fortakslaust boðið að aðilar verði kvaddir fyrir dóm af þessu tilefni. Dómafordæmi hafa hins vegar leitt til þess að almennt verður ekki komist hjá boðun aðila til þinghalds af þessu tilefni í núverandi framkvæmd og eru því ákvæði 2. mgr. 61. gr. nánast í samræmi við framkvæmdina að þessu leyti. Hins vegar má vekja athygli á því, að í núgildandi lögum er ekki mælt fyrir um að dómari greini aðilum frá því, hvern hann hafi í hyggju að dómkveðja. Sú tilhögun, sem er mælt fyrir um að þessu leyti í 2. mgr. 61. gr., er hins vegar í samræmi við venju sem er víðast fylgt í framkvæmd, enda má telja farsælla að dómari kynni aðilum ráðagerð sína um val á matsmanni fyrir fram fremur en að standa frammi fyrir ágreiningi um hæfi matsmannsins að lokinni dómkvaðningu.
    Ákvæði 3. og 4. mgr. 61. gr. eru í meginatriðum efnislega samhljóða 1. og að nokkru 2. mgr. 139. gr. laga nr. 85/1936. Vekja má þó athygli á því, að í 3. mgr. 61. gr. er dregið aðeins úr þeirri fortakslausu skyldu sem nú hvílir á mönnum til að verða við dómkvaðningu, en í framkvæmd að fáheyrt að á skyldur reyni í þessum efnum.
    Í 5. mgr. 61. gr. kemur fram hvað dómari þurfi að greina í dómkvaðningu, sem verður bókuð í þingbók. Reglur ákvæðisins taka mið af framkvæmd í þessu sambandi, sem styðst við 4. mgr. 139. gr. laga nr. 85/1936.
    Fyrirmæli 6. mgr. 61. gr. svara til 1. mgr. 141. gr. laga nr. 85/1936.

Um 62. gr.

Í þessari grein er að finna reglur um upphaf starfa matsmanns og undirbúning hans að því að semja skriflega matsgerð um matsatriði. Þessar reglur taka mið af framkvæmd og eru um margt hliðstæðar ákvæðum 1. mgr. 140. gr. og 152. gr. laga nr. 85/1936. Ætla má að þær skýri sig sjálfar.

Um 63. gr.

Í 63. gr. er kveðið á um verklok matsmanns, en skv. 1. mgr. á hann að semja rökstudda matsgerð, þar sem hann greinir frá sjónarmiðum sem álit hans er reist á, og afhenda hana matsbeiðanda. Samkvæmt 2. mgr. á matsmaður rétt á hæfilegri þóknun fyrir störf sín og endurgreiðslu útlagðs kostnaðar, en tekið er fram að matsmaður geti leitað ákvörðunar dómara um tryggingu fyrir þóknun úr hendi matsbeiðanda. Ákvæði 1. mgr. 63. gr. eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en eru í samræmi við ríkjandi venjur í framkvæmd. Ákvæði 2. mgr. 63. gr. svara hins vegar til 3. mgr. 141. gr. laga nr. 85/1936, en rétt er að taka fram að fyrirmæli í síðarnefnda ákvæðinu um úrskurðarvald dómara um þóknun matsmanns koma efnislega fram í 1. mgr. 66. gr. frumvarpsins.

Um 64. gr.

Í ákvæðum 64. gr. er mælt fyrir um yfirmat, sem aðili getur krafist til að fá endurmat á því sem var áður metið. Kemur fram að yfirmatsmenn þurfi að vera fleiri en matsmenn voru, en um önnur atriði er vísað til reglna frumvarpsins um framkvæmd undirmatsgerðarinnar. Að inntaki eru þessi ákvæði sama efnis og 142. gr. laga nr. 85/1936, en þess má þó geta að ekki er tekið fram berum orðum í nefndri reglu núgildandi laga að yfirmat eigi sér stað til endurmats á sömu atriðum og undirmatsgerð tók til. Þótt telja megi að hugtakið yfirmat feli í sér að það fari ekki fram nema í þessu skyni, þykir heppilegra að taka þetta beinlínis fram.

Um 65. gr.

Í 65. gr. er kveðið á um að matsmanni sé skylt eftir kröfu aðila að koma fyrir dóm til að gefa munnlega skýrslu til skýringar og staðfestingar á matsgerð og atriðum sem tengjast henni, en um skýrslugjöfina er vísað til reglna VIII. kafla frumvarpsins um vitnaskýrslur, að því leyti sem þær geta átt við. Þessi regla frumvarpsins er mun fyllri en ákvæði 2. og 3. málsl. 2. mgr. 140. gr. laga nr. 85/1936 að því leyti, að í henni er greint í hverju skyni matsmanni verði gert að koma fyrir dóm til annars en staðfestingar á matsgerð. Um þessi atriði í 65. gr. hefur verið tekið mið af venjubundnum viðhorfum í dómaframkvæmd.

Um 66. gr.

Ákvæði 66. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 143. og 144. gr. laga nr. 85/1936, að því frátöldu að í þessari grein frumvarpsins er ekki vikið að heimildum til að kæra úrskurði héraðsdómara um matsgerðir til æðra dóms, eins og er gert að nokkru í niðurlagi 143. gr. núgildandi laga. Slíkum fyrirmælum væri ofaukið í 66. gr. í ljósi þess, að kæruheimildir samkvæmt frumvarpinu eru taldar sérstaklega upp í 143. gr. þess.

Um 67.–72. gr.

Í X. kafla frumvarpsins, sem 67.–72. gr. heyra til, eru reglur um skjöl og önnur sýnileg sönnunargögn. Reglur kaflans eru í nær öllum atriðum efnislega eins og ákvæði laga nr. 85/ 1936 um sama efni að því frátöldu, að í frumvarpinu er að dregið mjög úr sérreglum um sönnunargildi skjala og könnun á falsleysi þeirra, sem er að finna í nokkrum mæli í 153.–159. gr. núgildandi laga. Er sú leið farin hér í ljósi þess, að lítið sem ekkert reynir á slíkar sérreglur í framkvæmd og eru þær að auki í andstöðu við meginreglur réttarfars um frjálst sönnunarmat dómara, sem er bæði byggt á í núgildandi lögum og ákvæðum frumvarpsins. Þess má einnig geta að tilhögunin í þessum efnum í frumvarpinu er í samræmi við þróun löggjafar annars staðar á Norðurlöndunum.
Með því að ákvæði þessa kafla líkjast svo mjög reglum laga nr. 85/1936 sem áður sagði, verður ekki séð að tilefni sé til að fjalla sérstaklega um efni hverrar greinar fyrir sig. Verður því látið við það sitja að tiltaka aðeins til hverra ákvæða núgildandi laga hver grein í þessum kafla frumvarpsins svarar. Þannig svara fyrirmæli 67. gr. til 145.–147. gr. laga nr. 85/1936, 68. gr. geymir reglur sem nú koma fram í 2. málsl. 2. mgr. 145. gr. og 148. gr. laganna, 69. gr. er sama efnis og 149. gr. laganna, 70. gr. svarar til 152. gr. laganna, 71. gr. er samsvarandi 153. gr. og 1. málsl. l. mgr. 158. gr. laganna og loks geymir 72. gr. fyrirmæli sem nú koma fram í 154. gr., 156. gr., 157. gr. og upphafsorðum 159. gr. laga nr. 85/1936.

Um 73. gr.

Ákvæði 73.–76. gr. mynda til samans XI. kafla frumvarpsins og koma þar fram reglur um öflun sönnunargagna fyrir öðrum dómstól en þeim, þar sem mál er rekið. Sambærilegar reglur er ekki að finna í heildstæðri mynd í lögum nr. 85/1936, sem á m.a. rætur að rekja til þess, að þar er ekki mælt fyrir um meginreglu um milliliðalausa málsmeðferða eins og er gert í 1. mgr. 47. gr. frumvarpsins og var lýst í athugasemdum við það ákvæði. Með því að gera slíka málsmeðferð að aðalreglu verður um leið að kveða á um hvenær megi víkja frá henni af nauðsyn og hvernig verði þá staðið að verkum. Er þetta gert með 1. mgr. 47. gr. og XI. kafla frumvarpsins. Þessi ákvæði frumvarpsins eru að nokkru marki gerð eftir fyrirmyndum í danskri réttarfarslöggjöf og í frumvarpi til heildarlaga um meðferð einkamáli í héraði, sem var síðast lagt fram á Alþingi 1961 en fékkst ekki útrætt.
Í 73. gr. koma fram reglur um aðdragandann að gagnaöflun fyrir öðrum dómi en mál er rekið fyrir, en þær eiga jöfnum höndum við hvort sem afla á gagna fyrir öðrum dómi hér á landi eða fyrir dómi erlendis. Samkvæmt 1. mgr. ákvæðisins á aðili, sem óskar eftir að gefa sjálfur skýrslu fyrir öðrum dómi, leiða þar vitni, fá matsmann dómkvaddan eða afla þar skjala eða annarra sýnilegra sönnunargagna, að gera skriflega beiðni um það til dómarans í málinu. Í 1. mgr. 73. gr. er einnig talið upp hvað þurfi að koma fram í beiðni um þetta. Að framkominni slíkri beiðni er ætlast til þess að dómari taki hana fyrir í þinghaldi í málinu, sbr. 2. mgr. 73. gr., en samkvæmt því ákvæði getur dómari sett þar að skilyrði fyrir frekari meðferð beiðninnar, að hlutaðeigandi aðili setji tryggingu fyrir kostnaði af því. Slíkur kostnaður gæti einkum stafað af fjölföldun gagna, þýðingu þeirra á erlend tungumál og fleiri viðlíka atriðum. Samkvæmt 3. mgr. 73. gr. á dómari síðan að taka afstöðu til þess, hvort skilyrðum 1. mgr. 47. gr. sé fullnægt til að verða við beiðninni, og á að meginreglu að láta við það sitja að bóka ákvörðun í þeim efnum í þingbók, en úrskurður yrði þó kveðinn upp um málefnið ef krafist yrði, svo sem kemur fram í niðurlagsorðum 3. mgr. 73. gr.

Um 74. gr.

Í 74. gr. er mælt fyrir um hvernig málaleitan um gagnaöflun verður komið á framfæri við hlutaðeigandi dómstól og hvað verði sent þangað. Að nokkru er hér gerður greinarmunur á því, hvort málefninu sé beint til dómstóls hér á landi eða erlendis, en í báðum tilvikum undirbýr dómarinn í málinu gögn til þessara þarfa og gerir skriflegt erindi til viðkomandi dómstóls. Ef málefninu er beint til annars dómstóls hér á landi kemur fram í 1. mgr. 74. gr. að dómari taki til frumrit eða myndrit nauðsynlegra gagna og endurrita úr þingbók og sendi þau sjálfur með skriflegu erindi sínu og beiðni aðila til dómstólsins. Sambærileg aðferð verður viðhöfð ef málefni er beint til erlends dómstóls, en þó skilur á milli að skv. 2. mgr. 74. gr. verður dómari að láta þýða nauðsynleg skjöl á kostnað aðila og annaðhvort að senda sömu gögn og áður getur sjálfur eða fyrir milligöngu Stjórnarráðsins.

Um 75. gr.

    Í þessari grein koma fram reglur um hvernig dómari standi að verkum við meðferð á erindi frá öðrum dómstól um gagnaöflun, þegar mál yrði sent milli dómstóla með þessum hætti hér á landi. Meginfyrirmælin í þeim efnum, sem koma fram í 1. mgr. 75. gr., eru einfaldlega á þann veg að almennum reglum frumvarpsins um þinghöld og sönnunarfærslu fyrir dómi verði beitt, líkt og ef dómari sem gagnaöflun fer fram fyrir færi sjálfur með málið í heild sinni. Er m.a. tekið þar fram að dómarinn, sem í hlut á, taki ákvarðanir og kveði upp úrskurði eftir því sem þörf krefur um atriði, sem varða gagnaöflunina.
    Í 2. mgr. 75. er fjallað sérstaklega um heimildir aðila til að leita eftir því, að frekari gagna verði aflað fyrir öðrum dómi en leitað var heimildar til í byrjun meðan á gagnaöflun stendur þar. Í ákvæðinu eru skilyrði fyrir þessu ekki tiltekin með nánari hætti en þeim, að aðili geti óskað eftir þessu ef sérstakt tilefni verður til þess meðan á gagnaöflun stendur fyrir öðrum dómi, en dómaranum, sem gagna er aflað fyrir, er ætlað að taka afstöðu til slíkrar óskar. Við mat á því hvort verða eigi við ósk um þetta yrði dómari að hafa í huga, að meginregla 1. mgr. 47. gr. býður milliliðalausa málsmeðferð og að heimildir XI. kafla eru undantekning frá henni, sem ber þar með að skýra þröngt. Dómari yrði enn fremur að taka tillit til þess, að hann hefur ekki sama ákvörðunarrétt um eða yfirsýn yfir rekstur málsins í heild sinni eins og sá dómari, sem fer með það að öðru leyti. Verður því að ætlast til þess að þessi leið verði ekki farin nema upp komi sérstakt tilefni í bókstaflegum skilningi, svo sem er áskilið í 2. mgr. 75. gr.
    Í 3. og 4. mgr. 75. gr. eru sérreglur um afleiðingar útivistar af hálfu málsaðila þegar gagnaöflun fer fram fyrir öðrum dómi. Þar kemur nánar tiltekið fram að útivist af hendi þess, sem óskaði eftir gagnaöfluninni, leiði til þess að ósk um hana teljist fallin niður, nema gagnaðili mæti og krefjist að hún fari fram. Er tekið fram til áréttingar að útivist hafi að öðru leyti engar afleiðingar, að því þó undanteknu að tekið verði tillit til kostnaðar sem útivistin kann að hafa bakað gagnaðila við endanlega ákvörðun málskostnaðar. Þessi fyrirmæli fela þannig í sér að útivist frá þinghaldi til gagnaöflunar fyrir öðrum dómi leiði hvorki til niðurfellingar máls skv. b-lið 1. mgr. 105. gr., ef stefnandi sækir ekki þing, né til útivistarmeðferðar skv. 96. gr. ef stefndi sækir ekki þing.

Um 76. gr.

Í 76. gr. er að finna stuttorða reglu um það, að ákvæðum 75. gr. verði beitt við gagnaöflun fyrir héraðsdómi, sem fer fram í tengslum við rekstur máls fyrir Hæstarétti. Beinar reglur um þetta koma ekki fram í núgildandi lögum, en ákvæði 76. gr. svara til þess sem hefur tíðkast í framkvæmd.

Um 77. gr.

Í 77.–79. gr., sem heyra til XII. kafla frumvarpsins, eru reglur um öflun sönnunargagna fyrir dómi án þess að mál hafi verið höfðað. Teljandi reglur koma ekki fram um þetta í lögum nr. 85/1936, en dómari getur þó heimilað að slík sönnunarfærsla fari fram skv. 103. gr. A án þess þó að nein skilyrði komi þar fram um hvenær þetta verði gert. Þá er langvarandi venja fyrir því að leitað verði matsgerðar dómkvaddra manna samkvæmt ákvæðum laganna án tillits til þess hvort mál hafi verið höfðað, þar sem matsgerð yrði nýtt sem sönnunargagn. Með XII. kafla frumvarpsins er leitast við að draga reglur um þetta saman á einn stað og mæla um leið fyrir um skilyrði fyrir því, að slík gagnaöflun fari fram, og verklag í þeim efnum. Ákvæði kaflans eru að nokkru sniðin eftir fyrirmynd í frumvarpi til heildarlaga um meðferð einkamála í héraði, sem var síðast lagt fram á Alþingi 1961 en varð ekki útrætt.
Í 77. gr. koma fram skilyrði fyrir því, að gagna verði aflað án tengsla við rekstur einkamáls eftir reglum frumvarpsins. Í 1. mgr. er lýst skilyrðum fyrir beiðni um dómkvaðningu matsmanns undir þessum kringumstæðum, en þau eru tiltekin með þeim hætti að aðili, sem leitar dómkvaðningar, þurfi að hafa lögvarinna hagsmuna að gæta af henni og geri þetta í því skyni að staðreyna kröfu eða sanna atvik að baki henni með það fyrir augum, að komið geti til dómsmáls um hana. Í 2. mgr. er síðan að finna heimildir aðila til að leita eftir vitnaleiðslu fyrir dómi eða öflun skjals eða annars sýnilegs sönnunargagns til þess að sanna atvik, þótt hann hafi ekki haft uppi kröfu vegna atviksins í dómsmáli. Þau skilyrði eru sett í ákvæðinu fyrir öflun slíkra gagna, að aðili hafi annars vegar lögvarða hagsmuni af því að leita sönnunar og hins vegar að einhverju af eftirtöldu sé fullnægt. Í fyrsta lagi að kostur fari forgörðum á að afla sönnunarinnar ef það er ekki gert strax. Í öðru lagi að gagnaöflunin verði verulega erfiðari ef dráttur verður á henni. Í þriðja lagi að sönnunarfærslan geti ráðið niðurstöðu um hvort aðilinn láti verða af málshöfðun vegna viðkomandi atvika. Í 3. mgr. 77. gr. er síðan að finna skilyrði, sem tekur í senn til gagnaöflunar samkvæmt fyrri málsgreinunum tveimur, þess efnis að ákvæðum XII. kafla verði ekki beitt til að afla sannana um refsiverða háttsemi sem ákæruvaldið á sókn sakar um. Byggist þessi síðastgreinda regla á því, að gagnaöflun um slíka háttsemi fari eftir sérreglum laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/ 1991.

Um 78. gr.

    Í 78. gr. eru reglur um aðdragandann að sönnunarfærslu fyrir málshöfðun. Í 1. mgr. kemur fram að aðili þurfi að gera skriflega beiðni um slíka aðgerð og beina henni til dómara í þinghá, þar sem mætti höfða mál um kröfu hans, vitni er statt, sýnilegt sönnunargagn er að finna eða hlutur er geymdur sem matsgerð varðar. Í 2. mgr. er síðan afmarkað nánar hvers efnis beiðni aðilans þurfi að vera, en sérstaklega er tekið fram í niðurlagi ákvæðisins að rökstyðja þurfi atriði sem varða skilyrði gagnaöflunar skv. 2. mgr. 77. gr., ef beiðni er byggð á þeim grunni.
    Í 3. mgr. 78. gr. er lagt á dómara að meta af sjálfsdáðum hvort skilyrði séu til gagnaöflunar samkvæmt ákvæðum kaflans og ber honum þannig að synja um hana ef skilyrðum er ekki fullnægt, án tillits til þess hvort beiðni um gagnaöflun hafi sætt mótmælum. Tekið er fram í ákvæðinu að dómari kveði upp úrskurð ef beiðni verður hafnað, svo og ef ágreiningur er uppi um hana, en ella er gengið út frá því að dómari láti afstöðu sína til beiðninnar uppi í verki með því að hefja meðferð málefnisins eftir henni.
    Telji dómari skilyrði fyrir gagnaöflun án málshöfðunar er ráðgert í 4. mgr. 78. gr. að hann kveðji aðilann, sem beiðni um hana stafar frá, fyrir dóm til þess að sönnunarfærslan fari fram. Mælt er fyrir um það í ákvæðinu að ef gagnaöflunin getur varðað aðra, þá eigi einnig að kveðja þá fyrir dóm ef málefnið þolir bið sem getur leitt af því. Í sambandi við þessi fyrirmæli verður að hafa í huga að ekki er víst að alltaf liggi fyrir við þessar aðstæður að hverjum kröfum kynni að verða beint vegna atviks, t.d. ef leitað er matsgerðar dómkvadds manns á tjóni af óvissum uppruna. Ef þetta er hins vegar kunnugt, sem má vænta að almennt sé, er ætlast til þess í 2. mgr. 78. gr. að aðili veiti upplýsingar um hlutaðeigendur í beiðni sinni.

Um 79. gr.

Ákvæði 79. gr. eru í flestum atriðum samhljóða 75. gr. frumvarpsins. Eiga þannig áðurgreindar athugasemdir við 75. gr. einnig við um 79. gr. ef tekið er tillit til þess, að í 75. gr. er fjallað um gagnaöflun fyrir öðrum dómara en þeim, sem hefur meðferð máls með höndum og hefur ákveðið að hún megi fara fram, meðan reglur 79. gr. varða gagnaöflun án undangenginnar málshöfðunar fyrir sama dómara og tók ákvörðun um heimild til hennar. Sjónarmið sem komu fram varðandi 75. gr. og tengjast meginreglunni um milliliðalausa málsmeðferð eiga þannig ekki við hér með sama hætti.

Um 80. gr.

    Með þessari grein hefst þriðji þáttur frumvarpsins, sem geymir almennar reglur um meðferð einkamála í héraði, og um leið XIII. kafli þess, sem fjallar um stefnur og birtingu þeirra.
    Eins og vikið var að í almennum athugasemdum við frumvarpið hér að framan gildir sú aðalregla skv. 88. gr. laga nr. 85/1936, að stefnandi máls geri stefnu með nánar tilteknu efni og láti birta hana fyrir gagnaðila sínum til þess að höfða einkamál. Við þingfestingu máls er stefnan lögð fram ásamt sönnunargögnum stefnanda og skriflegri greinargerð hans, þar sem fjallað er nánar um tiltekin atriði máls, sbr. 105. gr. laganna. Frá þessu er þó vikið í áskorunarmálum skv. XX. kafla laganna á þann hátt, að stefnandi þarf ekki að leggja þar fram greinargerð nema stefndi taki til varna. Í framkvæmd hafa verið talsverð vandkvæði að móta verklag um það, hver atriði eigi nákvæmlega að koma fram í stefnu og hver í skriflegri greinargerð stefnanda, og hefur reyndin orðið sú að í flestum tilvikum er nánast um tvítekningu að ræða á vissum atriðum í þessum tvenns konar skjölum. Þess ber þó að geta að skv. 88. og 105. gr. laganna eiga tiltekin atriði eingöngu að koma fram í öðru hvoru skjalinu. Með ákvæðum frumvarpsins er lagt til að afnema skriflega greinargerð stefnanda, en þess í stað er ráðgert að stefna hans verði mun ítarlegri og bætt við hana öðrum þeim atriðum, sem eiga eingöngu að koma fram í greinargerð stefnanda eftir núgildandi reglum, en talningu framlagðra gagna við þingfestingu máls. Við þingfestingu máls er síðan ráðgert að stefnandi leggi fram stefnu sína, sönnunargögn, skrá yfir framlögð gögn og eftir atvikum skriflega aðilaskýrslu sína, sbr. 1. mgr. 95. gr. Helsta markmið þessarar breytingar er að einfalda skriflegan málatilbúnað stefnanda við höfðun máls. Einnig má benda á þau rök fyrir henni, að um sumt er óeðlilegt að stefnandi reifi mál og röksemdir sínar nánar í greinargerð en í stefnu, því stefna er birt fyrir stefnda við höfðun máls en ekki greinargerð stefnandans. Sú aðstaða gefur á vissan hátt þá ímynd að stefnandi komist hjá því að kynna stefnda allar röksemdir sínar fyrir þingfestingu máls. Hjá þessu yrði á hinn bóginn komist með því að stefna geymi til fullnaðar skriflegan málflutning stefnandans, eins og gert er ráð fyrir í frumvarpinu.
    Í 80. gr. koma fram fyrirmæli um efni stefnu og gerð hennar að öðru leyti og svara þau um margt til núgildandi reglna í 87. og 88. gr. laga nr. 85/1936. Í 1. mgr. 80. gr. er talið upp í ellefu stafliðum hvers efnis stefna eigi að vera og er rétt að víkja að einstökum atriðum í því sambandi til samanburðar við núgildandi reglur.
    Í a og b-lið 1. mgr. 80. gr. segir að greina eigi í stefnu nöfn aðila, kennitölur þeirra og heimili eða dvalarstað, svo og nöfn fyrirsvarsmanna aðila, ef um þá er að ræða í málinu, stöðu þeirra og heimili eða dvalarstað. Þessar reglur eru samhljóða fyrirmælum a- og b-liðar 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936.
    Í c-lið 1. mgr. 80. gr. kemur fram að það eigi að tiltaka í stefnu hver eða hverjir flytji málið af hálfu stefnanda. Þessa atriðis ber að geta í greinargerð stefnanda eftir 105. gr. laga nr. 85/ 1936, en ekki er skylt að taka þetta fram í stefnu, þótt það leiði almennt af sjálfu sér með því að málflytjandi stefnandans gefi út stefnuna fyrir hans hönd. Fyrirmæli c-liðar eiga rætur að rekja til afnáms reglna um sérstaka greinargerð af hálfu stefnanda, sem var fjallað um hér á undan.
    Í d-lið 1. mgr. 80. gr. er kveðið á um að kröfugerð stefnanda þurfi að koma fram í stefnu með tilteknum hætti. Er hér ekki gert ráð fyrir efnislegri breytingu frá núgildandi reglu um þetta í c-lið 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936.
    Í e-lið 1. mgr. 80. gr. er mælt fyrir um að stefnanda beri að lýsa málsástæðum sínum í stefnu ásamt öðrum atvikum máls, sem nauðsyn ber til svo samhengi málsástæðna verði ljóst. Kemur fram í ákvæðinu að þessi lýsing eigi að vera gagnorð og svo skýr, að ekki orki tvímælis hvert sakarefnið sé í málinu. Í þessu ákvæði er orðalagi lítillega breytt frá því, sem nú kemur fram um sömu atriði í d-lið 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936. Nánar tiltekið felst breyting í því, að í frumvarpinu er ekki kveðið á um að lýsing þessara atriða eigi að vera stuttorð, eins og er mælt fyrir um í núgildandi reglu. Stafar þetta af því, að í 105. gr. laga nr. 85/1936 er ráðgert að stefnandi lýsi þessum atriðum máls nánar í greinargerð sinni en hann gerir í stefnu, en með því að ákvæði frumvarpsins miði að afnámi greinargerðar stefnanda leiðir af sjálfu sér greina þurfi nánar frá málsástæðum og öðrum atvikum í stefnu en nú er gert.
    Í f-lið 1. mgr. 80. gr. segir að stefnanda beri í stefnu sinni að vísa til helstu lagaákvæða og réttarreglna, sem hann byggir málatilbúnað sinn á. Þessi regla svarar efnislega til ákvæða e-liðar 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936.
    Í g-lið 1. mgr. 80. gr. kemur fram að greina eigi í stefnu frá helstu gögnum, sem stefnandi hefur til sönnunar, og þeim gögnum sem hann telur sig enn þurfa að afla. Í f-lið 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936 er aðeins mælt fyrir um að telja eigi í stefnu helstu gögn stefnandans, sem svarar þannig til fyrri hluta þessa ákvæðis frumvarpsins, en skv. 105. gr. laganna á stefnandi að geta gagna, sem hann á eftir að afla, í greinargerð sinni. Þetta síðarnefnda atriði á þannig að færast í stefnu eftir reglum frumvarpsins og býr enn sú ástæða hér að baki, sem hefur verið vitnað til hér á undan.
    Í h-lið 1. mgr. 80. gr. er gert ráð fyrir því að stefnandi telji þá menn upp í stefnu, sem hann hyggst leiða fyrir dóm til munnlegrar skýrslugjafar. Í núgildandi lögum er mælt fyrir um að þetta komi fram í greinargerð stefnanda, en ekki er ætlast til að þess sé getið í stefnu.
    Í i-, j- og k-lið 1. mgr. 80. gr. er loks að finna fyrirmæli, sem svara til g-, h- og i-liðar 1. mgr. 88. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 2. mgr. 80. gr. kemur sú regla fram, að ef stefnandi hefur aðeins uppi kröfur í máli, sem má fullnægja með aðför, þá á hann við þingfestingu máls að afhenda dómara eitt aukaeintak af stefnu, útbúið með nánar tilteknum hætti, nema sátt sé þegar gerð í málinu, stefndi samþykki kröfur stefnandans eða stefndi leggur þegar fram greinargerð um varnir í málinu. Tilefnið fyrir þessu aukaeintaki skýrist nánar af reglum 113. gr. frumvarpsins, þar sem gert er ráð fyrir því, að ef útivist verður af hálfu stefnda og stefnandi hefur aðeins uppi kröfur sem má fullnægja með aðför, þá geti dómari lokið máli með áritun á stefnu í stað þess að kveða upp dóm í því, enda telji hann þá fært að taka kröfur stefnanda til greina. Aukaeintak stefnunnar, sem um ræðir í 2. mgr. 80. gr., yrði þá varðveitt við dómstólinn með áritun dómara í stað dóms í málinu. Reglurnar hér eru að flestu leyti efnislega þær sömu og nú gilda um áskorunarmál, sbr. einkum 224. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 80. gr. er mælt fyrir um að stefnandi geti alltaf gefið stefnu út sjálfur, en jafnframt megi hann leita til dómara um að gefa hana út, enda hæfi þá orðalag stefnunnar þeirri leið. Í ákvæðinu er sagt til um viðbrögð dómara ef hann verður var við galla á stefnu, þegar leitað er til hans um útgáfu hennar. Þessar reglur eru sama efnis og ákvæði 87. gr. laga nr. 85/1936 að frátöldu því, að í frumvarpinu er ekki ráðgert að stefnandi geti leitað til dómara um að semja fyrir sig stefnu, eins og er heimilað í nefndu ákvæði núgildandi laga. Ástæður þess, að afnám þeirrar heimildar sé ráðgert í frumvarpinu, eru raktar hér á undan í almennum athugasemdum við frumvarpið. Um 3. mgr. 80. gr. má að öðru leyti vekja athygli á því, að meginreglan um að stefnandi geti alltaf sjálfur gefið út stefnu eða eftir atvikum málflytjandi hans á aðeins að gilda fullum fetum við almenna meðferð einkamála, en við meðferð mála skv. XVIII. og XIX. kafla frumvarpsins yrði ekki komist hjá því að dómari gefi út stefnu.

Um 81. gr.

Í 81.–90. gr. frumvarpsins koma fram reglur um hvernig stefna verði birt. Í þessari grein koma fram ákvæði um stefnuvotta, sem er meðal annarra ætlað að annast slíkar birtingar, og er hér gert ráð fyrir tveimur meginbreytingum varðandi stefnuvotta frá núgildandi reglum í VIII. kafla laga nr. 85/1936. Annars vegar kemur fram í 1. mgr. 83. gr. og að nokkru í orðalagi 1. mgr. 81. gr. að einn stefnuvottur eigi að annast birtingu stefnu hverju sinni, en samkvæmt núgildandi reglum verða þeir alltaf að vera tveir að verki. Lagt er til að þessu verði breytt af þeirri einföldu ástæðu, að ekki verður séð ástæða til að auka kostnað og fyrirhöfn af stefnubirtingu með því að tveir menn annist slíkt verk í sameiningu. Hins vegar leiða fyrirmæli 1. mgr. 81. gr. til þeirrar breytingar, að sýslumaður eigi að skipa stefnuvotta í stað þess að héraðsdómari geri það, eins og nú gildir skv. 1. mgr. 89. gr. laga nr. 85/1936. Þykir eðlilegra að sýslumaður annist þessa skipun, því bæði er hér um stjórnvaldsskipun að ræða, sem væri gagnstætt anda laga nr. 92/1989 að leggja í hendur dómara, og óheppilegt getur verið að dómari beri þá óbeinu ábyrgð á störfum stefnuvotts, sem leiðir af skipun hans, ef brigður eru bornar á störf hans við rekstur máls.
Að öðru leyti skal þess getið að ákvæði 2.–4. mgr. 81. gr. svara í flestum atriðum efnislega til 2. mgr. 89. gr., 90. gr. og 91. gr. laga nr. 85/1936.

Um 82. gr.

Í 82. gr. eru reglur um þrjú atriði sem er ekki kveðið berum orðum á um í núgildandi lögum. Í 1. mgr. 82. gr. kemur efnislega fram að ef birta á stefnu fyrir fyrirsvarsmanni stefnda, þá eigi að leggja fyrirsvarsmanninn að jöfnu við stefnda sjálfan við beitingu reglna XIII. kafla frumvarpsins um stefnubirtingar og stefnufresti. Í meginatriðum má ætla að sama regla og hér um ræðir teljist gilda í dag. Í 2. mgr. 82. gr. er mælt fyrir um að ekki megi birta stefnu fyrir yngri manni en 15 ára, en sambærileg regla hefur verið talin gilda samkvæmt ályktun af 4. mgr. 96. gr. og l. mgr. 124. gr. laga nr. 85/1936. Loks er tekið fram í 3. mgr. 82. gr. að ekki megi birta stefnu fyrir gagnaðila stefnda eða manni, sem gæti verið í fyrirsvari fyrir gagnaðila, ef ekki næst til stefnda sjálfs til birtingar. Fyrir samsvarandi reglu eru dómafordæmi í núverandi framkvæmd, þótt þetta sé ekki tekið fram í lögum nr. 85/1936.

Um 83. gr.

    Í þessari grein koma fram meginákvæði frumvarpsins um þær aðferðir, sem verður beitt til að birta stefnu, og má í þeim efnum greina milli sex leiða. Verður nú vikið að hverri þeirra um sig.
    Í fyrsta lagi kemur fram í a-lið l. mgr. 83. gr. að einn stefnuvottur geti annast birtingu stefnu, en eins og getið var í athugasemdum við 81. gr. er hér um breytingu að ræða frá núgildandi reglum í 89. gr. laga nr. 85/1936, sem áskilja að tveir stefnuvottar birti í sameiningu.
    Í öðru lagi er þess kosts getið í a-lið 1. mgr. 89. gr., að lögbókandi birti stefnu, en sama regla kemur nú fram í l. mgr. 89. gr. laga nr. 85/1936. Hefur lítið reynt á þessa heimild í núverandi framkvæmd.
    Í þriðja lagi koma þau nýmæli fram í b-lið 1. mgr. 89. gr., að stefnubirting geti farið fram á þann hátt, að samrit stefnu sé sent stefnda í ábyrgðarbréfi, sem er borið út til viðtakanda, og póstmaður vottar síðan að hann hafi afhent þetta bréf stefnda sjálfum eða einhverjum þeim, sem telst bær um að taka við stefnubirtingu fyrir hans hönd samkvæmt fyrirmælum 85. gr. Þessi leið er ekki heimiluð í núgildandi lögum, en hún á sér fyrirmyndir í erlendum rétti, m.a. í dönskum réttarfarslögum.
    Í fjórða lagi er í 2. mgr. 83. gr. vikið að heimild til að birta stefnu með því að fá hana auglýsta í Lögbirtingablaði, en nánari reglur um hvenær þetta megi gera eru í 89. gr. og er þar um þröngar heimildir að ræða líkt og í 2. mgr. 95. gr. laga nr. 85/1936.
    Í fimmta lagi koma fram þau nýmæli í a-lið 3. mgr. 83. gr. að koma megi stefnu á framfæri við stefnda, með jafngildum hætti og ef hún væri birt fyrir honum eftir framangreindum reglum, með því að afhenda honum samrit stefnu og fá um leið áritun hans á frumrit hennar um það. Þessi háttur er ekki heimilaður í núgildandi lögum, en nokkuð tíðkast í framkvæmd að stefndi eða málflytjandi hans taki við stefnu með þessum hætti og áriti. Þetta telst þó ekki lögmæt stefnubirting eftir reglum laga nr. 85/1936, heldur er gildi slíkrar athafnar með öllu háð því að sótt sé þing af hálfu stefnda við þingfestingu máls, sbr. 103. gr. laganna. Í a-lið 3. mgr. 83. gr. er hins vegar ekki áskilið að áritun stefnda samkvæmt ákvæðinu verði fylgt eftir með þingsókn af hans hálfu og telst áritunin því ein nægja til þess að stefnu hafi verið komið réttilega fram við hann. Þetta ákvæði á sér hliðstæður í erlendum rétti.
    Í sjötta lagi er kveðið á um það í b-lið 3. mgr. 83. gr. að koma megi fram stefnu með gildum hætti með því að lögmaður riti á frumrit hennar að samrit hafi verið afhent sér og að stefndi hafi falið sér að sækja þing fyrir hann við þingfestingu málsins. Hér er í raun á ferðinni afbrigði frá þeirri leið sem er mælt fyrir um í a-lið sömu málsgreinar og var lýst hér á undan.
    Auk þeirra kosta, sem nú hefur verið greint frá, er mælt fyrir um það í 4. mgr. 83. gr. að ekki þurfi að birta stefnu ef stefndi sækir þing við þingfestingu máls, en skv. 93. gr. kæmi þá þess í stað að stefnandi afhendi stefnda þar samrit stefnunnar. Sama leið og hér um ræðir er nú heimil eftir 103. gr. laga nr. 85/1936. Til viðbótar þessu er tekið fram í 4. mgr. 83. gr. að engu breyti þótt galli hafi verið á birtingu eða birt hafi verið með of skömmum fyrirvara, ef stefndi mætir við þingfestingu máls. Að þessu leyti svarar ákvæðið efnislega til reglna 97. og 101. gr. laga nr. 85/1936.

Um 84. gr.

    Í 84.–87. gr. er að finna reglur, sem taka í einu lagi til þeirra tilvika, þar sem stefnuvottur, lögbókandi eða póstmaður annast stefnubirtingu, sbr. 1. mgr. 83. gr.
    Í 1. mgr. 84. gr. er mælt fyrir um þann aðdraganda að því, að stefnuvottur, lögbókandi eða póstmaður birti stefnu, að stefnandi afhendi hlutaðeiganda frumrit hennar ásamt jafnmörgum afritum og nemur þeim fjölda manna, sem á að birta fyrir. Stefnandi á jafnframt að láta af hendi umslag með hverju afriti stefnu, merkt með nafni og heimilisfangi þess sem á að birta fyrir og auðkennt greinilega um það, að í því sé stefna í tilteknu máli og hvenær birting þurfi að eiga sér stað til þess að stefnufresti skv. 91. gr. verði náð. Þá ber stefnanda einnig að leggja til umslag merkt sjálfum sér undir frumrit stefnunnar. Þeim sem á að annast birtingu er síðan ætlað að ganga úr skugga um að frumrit og afrit séu sama efnis og að því gerðu að setja samrit í hvert umslag, sem hefur verið gert úr garði með áðurlýstum hætti fyrir stefndu, og loka því. Reglur þessa ákvæðis eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum og draga vissulega dám af því, að þau tengist nýmælum frumvarpsins um heimild til að birta stefnu með útbornu ábyrgðarbréfi. Hins vegar eiga þessar aðferðir allt eins við ef stefnuvottur eða lögbókandi á að annast birtingu, enda er óviðeigandi að afrit stefnu sé á engan hátt dulið þeim, sem er birt fyrir, ef um annan er að ræða en stefnda sjálfan.
    Í 2. mgr. 84. gr. er mælt fyrir um heimild þess, sem annast stefnubirtingu, til að krefja stefnanda um fyrirframgreiðslu kostnaðar af birtingunni. Sambærileg regla kemur ekki fram í núgildandi lögum, en hennar yrði einkum þörf ef birta á stefnu með ábyrgðarbréfi.
    Ákvæði 3. mgr. 84. gr. um hæfi til að birta stefnu eru efnislega samhljóða 93. gr. laga nr. 85/1936.

Um 85. gr.

    Í 1. mgr. 85. gr. er að finna hliðstæða reglu og í 94. gr. laga nr. 85/1936 um það, á hverjum degi og tíma megi birta stefnu. Þó er lagt til í þessu ákvæði frumvarpsins að sá tími, sem megi almennt birta stefnu, verði lengdur frá því sem nú er mælt fyrir um. Samkvæmt 94. gr. laganna má gera þetta milli klukkan níu að morgni og níu að kvöldi, en skv. l. mgr. 85. gr. frumvarpsins mætti það gerast milli klukkan átta að morgni og tíu að kvöldi. Má telja þessa breytingu æskilega í ljósi breyttra þjóðfélagshátta, enda oft örðugt að hitta einhvern fyrir á heimili meginhluta dags.
    Í 2.–4. mgr. 85. gr. er kveðið á um það, hvar megi birta stefnu og fyrir hverjum, en þessum fyrirmælum er ætlað að koma í stað reglna 95. og 96. gr. laga nr. 85/1936 og fela í sér nokkra einföldun frá þeim. Aðalreglan í þessum efnum er í 2. mgr. 85. gr., þar sem kemur fram að almennt eigi að birta stefnu fyrir stefnda sjálfum á skráðu lögheimili hans, föstum búsetustað, dvalarstað eða vinnustað, en tekið er fram að birting sé alltaf gild þótt hún fari fram á öðrum stað ef birt er fyrir stefnda sjálfum. Þessi aðalregla er í meginatriðum efnislega sú sama og nú kemur fram í 1. mgr. 95. gr. og 1. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 85. gr. koma fram ákvæði um heimildir til að birta stefnu með öðrum hætti en mælt er fyrir um í 2. mgr. greinarinnar, en þessi ákvæði taka þá mið af því, að ekki sé unnt að hitta stefnda sjálfan fyrir til birtingar. Kostirnir í þessum efnum eru taldir í þremur stafliðum við málsgreinina. Í fyrsta lagi kemur fram í a-lið 3. mgr. 85. gr. að birta megi á skráðu lögheimili stefnda fyrir heimilismanni hans, einhverjum sem dvelst þar eða þeim sem hittist þar fyrir, en þessir viðtakendur birtingar eru taldir í forgangsröð og verður því alltaf að taka þann kost, sem er fyrr nefndur, ef tveggja eða fleiri kosta er völ. Þessi fyrirmæli eru samsvarandi reglum, sem verða dregnar af 1. mgr. 95. gr. og 1. málsl. 2. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936. Í öðru lagi er gert ráð fyrir því í b-lið 3. mgr. 85. gr. að birta megi á öðrum stað en skráðu lögheimili stefnda, ef það er gert fyrir heimilismanni hans sem greinir frá því að stefndi eigi þar fasta búsetu eða dvalarstað. Sambærileg regla kemur ekki fram í ákvæðum laga nr. 85/ 1936, en ætla má að stefnubirting fari allt að einu oft á tíðum fram með þessum hætti. Í þriðja lagi er kveðið á um það í c-lið 3. mgr. 85. gr., að birta megi á vinnustað stefnda, en þá verður að birta fyrir vinnuveitanda hans, nánasta yfirmanni eða nánasta samverkamanni. Þessi fyrirmæli svara til reglna, sem verða dregnar af 1. mgr. 95. gr. og 2. málsl. 2. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936, en eru þó öllu nákvæmari.
    Í 4. mgr. 85. gr. eru sérreglur um birtingu stefnu á hendur lögaðila, en samkvæmt þeim má alltaf birta stjórnarstöð hennar, þótt fyrirsvarsmaður hennar hafi þar ekki vinnustað. Verður þá að birta fyrir æðsta starfsmanni lögpersónunnar sem hittist fyrir á stjórnarstöðinni. Auk þessa kosts mætti alltaf framkvæma birtingu á hendur fyrirsvarsmanninum eftir almennum reglum 2. og 3. mgr. 85. gr., sbr. 1. mgr. 82. gr. Sambærilegar reglur má draga að vissu marki af ákvæðum 95. gr. laga nr. 85/1936.

Um 86. gr.

    Í þessari grein koma fram reglur um framkvæmd stefnubirtingar, sem óveruleg fyrirmæli eru um í núgildandi lögum.
    Samkvæmt 1. mgr. 86. gr. ber þeim, sem er birt fyrir, að greina frá nafni sínu og öðrum atriðum, sem lögmæti birtingar getur oltið á, en með síðastgreindu orðunum er einkum haft í huga að við birtingu þurfa upplýsingar að koma fram, sem varða fyrirmæli 2.–4. mgr. 85. gr. Sams konar ákvæði er ekki að finna í núgildandi lögum.
    Í 2. mgr. 86. gr. kemur fram að það beri að afhenda þeim, sem er birt fyrir, afrit af stefnu og vekja athygli hans á því að stefnubirting sé að fara fram og að honum sé skylt að koma afritinu í réttar hendur, ef stefndi á ekki sjálfur hlut að máli. Í 3. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936 er mælt fyrir um afhendingu afrits stefnu við birtingu hennar, en að öðru leyti koma ekki fram í lögunum sambærilegar reglur og hér um ræðir.
    Í 3. mgr. 86. gr. er að finna þá reglu, að ef stefna er birt fyrir öðrum en stefnda sjálfum, þá er viðtakandanum skylt að leitast við að koma afriti hennar til skila. Er mælt fyrir um refsingu vegna vanrækslu í þeim efnum. Sambærileg regla er í 4. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 86. gr. koma fram nýmæli um hvernig verði brugðist við, ef í ljós kemur þegar reynt er að birta stefnu að staðurinn, þar sem sú tilraun fer fram, fullnægi ekki skilyrðum 85. gr. Er þá gert ráð fyrir því að sá, sem annast birtingu, leiti vitneskju um annan stað til að birta og fari eftir atvikum á þann stað til að ljúka verkinu. Ef hann brestur heimild til að birta á þeim stað, t.d. þegar stefnuvottur er að verki og staðurinn er utan umdæmis hans, eða ekki verður uppvíst um hvar megi birta, er ráðgert að stefna verði endursend stefnanda með frásögn af upplýsingum sem hafa komið fram í þessum efnum. Farið hefur verið að með líkum hætti og hér var lýst í framkvæmd, þótt settar reglur séu ekki fyrir hendi um það.

Um 87. gr.

Í 1. mgr. 87. gr. er mælt fyrir um efni vottorðs um stefnubirtingu, en þeim sem annast birtingu er ætlað að gefa það út og færa það annaðhvort á frumrit stefnunnar eða á laust blað, sem fylgir þá frumritinu, sbr. 2. mgr. greinarinnar. Efnisatriðin sem er áskilið að komi fram í vottorðinu eru um margt sambærileg þeim, sem nú er mælt fyrir um í 1. mgr. 92. gr. laga nr. 85/ 1936, en telja verður að ákvæði 1. mgr. 87. gr. um þau skýri sig nægilega sjálf. Í 3. mgr. 87. gr. er að finna reglu um sönnunargildi birtingarvottorðs, sem er sama efnis og ákvæði 2. mgr. 92. gr. laga nr. 85/1936.

Um 88. gr.

Í þessari grein koma fram reglur, sem snúa að áritun stefnda eða lögmanns hans um móttöku á samriti stefnu skv. 3. mgr. 83. gr. Í 1. mgr. 88. gr. er kveðið á um atriði, sem varða sönnun á falsleysi undirskriftar og eftir atvikum á umboði lögmanns til að koma fram í málinu af hálfu stefnda. Í 2. mgr. 88. gr. er mælt fyrir um afleiðingar af því, að áritun sem þessi sé ekki tímasett eða dagsett. Að vonum eiga þessi ákvæði ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, enda er þar ekki gert ráð fyrir þessum kosti til að koma stefnu á bindandi hátt á framfæri, en telja verður að einstök atriði í 88. gr. skýri sig nægilega sjálf.

Um 89. gr.

Í 89. gr. er að finna heimildir til að birta stefnu með auglýsingu í Lögbirtingablaði, sem má segja að sé þrautalending að öðrum kostum reyndum, enda eru ströng skilyrði sett fyrir þessari leið. Samkvæmt 1. mgr. 89. gr. verður þessi leið farin ef ekki er hægt að fá upplýsingar um hvar verði birt eftir almennum reglum 85. gr., erlend yfirvöld veita ekki atbeina til birtingar í öðru ríki eða óþekktum manni er stefnt. Í 2. mgr. 95. gr. laga nr. 85/1936 er mælt fyrir heimildir til að birta stefnu með sama hætti ef ekki er vitað hvar megi birta eða birta þarf fyrir óákveðnum manni, en þær heimildir svara til ákvæða a og c-liða 1. mgr. 89. gr. Regla b-liðar 1. mgr. 89. gr. er hins vegar tekin hér upp að erlendri fyrirmynd, þótt ætla verði að mjög lítið geti reynt á hana í framkvæmd.
Í 2. mgr. 89. gr. er mælt fyrir um að það beri beinlínis að tiltaka í texta stefnu af hverri ástæðu hún sé birt í Lögbirtingablaði, þegar þessi leið yrði farin. Sams konar fyrirmæli eru ekki í núgildandi lögum, en í framkvæmd kemur umrætt atriði almennt fram í stefnu með beinum eða óbeinum hætti við þessar aðstæður.

Um 90. gr.

Í 90. gr. koma fram reglur um hvernig verði farið að við birtingu stefnu ef stefndi á heimili erlendis og birtingin getur ekki átt sér stað hér á landi eftir öðrum ákvæðum XIII. kafla frumvarpsins. Ef þannig stendur á ber að leita eftir birtingunni í heimilislandi stefnda og fer hún þá fram eftir reglum þess ríkis um stefnubirtingar. Um þessi fyrirmæli 90. gr. má í fyrsta lagi vekja athygli á því, að þar er berum orðum gert ráð fyrir að stefnubirting geti farið fram hér á landi, þótt stefndi sé búsettur erlendis. Þetta gæti t. d. stafað af því, að stefndi ætti hér allt að einu lögheimili, þar sem mætti birta stefnu skv. a-lið 3. mgr. 85. gr., eða að stefnu sé beint að fyrirsvarsmanni, sem væri búsettur í öðru landi, fyrir hönd lögpersónu, sem hefði stjórnarstöð hér á landi, en þá mætti birta stefnuna á henni skv. 4. mgr. 85. gr. Undir þessum kringumstæðum gæti stefnandi valið hvort hann birti stefnu hér á landi eða á heimilisstað stefnda eða fyrirsvarsmanns samkvæmt fyrirmælum 90. gr. Í öðru lagi er vert að geta þess, að ákvæði 90. gr. afmarka á sinn hátt heimildir til að birta stefnu í Lögbirtingablaði skv. 89. gr., því samanburður á þessum tveimur greinum leiðir í ljós að skilyrðum 89. gr. væri ekki fullnægt með því einu, að stefndi ætti heimili í öðru ríki, jafnvel þótt ekki væri vitað hvar í því ríki heimilisfang hans væri. Ef þannig væri vitað að stefndi væri búsettur í tilteknu ríki en á óþekktum stað þar, leiðir af fyrirmælum 90. gr. að birta yrði stefnuna í því ríki eftir reglum þess um birtingu fyrir manni sem hefði óþekkt heimilisfang. Loks má nefna það í þriðja lagi, að ef stefnanda reyndist enginn kostur á að fá birtingu framkvæmda í heimaríki stefnda gæti hann gripið til þeirrar þrautalendingar, að fá stefnuna birta í Lögbirtingablaði á grundvelli heimildar í b-lið 1. mgr. 89. gr.
Þótt 90. gr. eigi sér ekki hliðstæðu í lögum nr. 85/1936, má heita að efni hennar sé í samræmi við ríkjandi viðhorf í fræðikenningum og framkvæmd.

Um 91. gr.

Í 91. gr. er mælt fyrir um stefnufrest eða með öðrum orðum þann fyrirvara sem þarf að birta stefnu með fyrir þingfestingu máls. Ákvæði 91. gr. eru í flestum meginatriðum samhljóða núgildandi reglum í 99. og 100. gr. laga nr. 85/1936, en að tvennu leyti er þó efnislegur munur þar á. Annars vegar má benda á að í l. mgr. 91. gr. er talið upp við hverjar aðstæður stefnufrestur getur orðið skemmstur, eða þrír sólarhringar, en það er í fyrsta lagi ef stefndi á búsetu eða dvöl í sömu þinghá og mál verður þingfest, í öðru lagi ef mál verður þingfest á þingstað, sem er sameiginlegur fyrir þinghána þar sem stefndi býr og þinghána þar sem málið verður þingfest, og í þriðja lagi ef stefndi býr annaðhvort í lögsagnarumdæmi héraðsdóms Reykjavíkur eða héraðsdóms Reykjaness og málið verður þingfest í öðru hvoru umdæminu. Núgildandi regla í l. mgr. 99. gr. laga nr. 85/1936 er sama efnis og þetta ákvæði frumvarpsins um tvö fyrstnefndu atriðin, en varðandi þriðja atriðið er um mun að ræða, því núgildandi regla leggur ekki að jöfnu í þessu tilliti allt landsvæðið, sem mun eiga undir héraðsdóma Reykjavíkur og Reykjaness skv. 2. gr. laga nr. 92/1989. Óhætt þykir að leggja þessa breytingu til í ljósi samgangna á þessu landsvæði. Hins vegar felur 4. mgr. 91. gr. frumvarpsins í sér nýmæli, þar sem lögð er til sérregla um stefnufrest í tilvikum þegar lögaðila er stefnt og hann og fyrirsvarsmaður hans eiga ekki heimilisvarnarþing í sömu þinghá. Undir þeim kringumstæðum er ráðgert að stefnufrestur megi ráðast af þeim kosti, sem gerir hann skemmri, þegar stefnufrestur yrði annars vegar miðaður við heimilisvarnarþing lögpersónunnar og hins vegar fyrirsvarsmannsins.

Um 92. gr.

Í þessari grein er að finna fyrirmæli um hvernig dómari komi tilkynningum eða kvaðningum á framfæri við aðila eða umboðsmenn þeirra. Í 1. mgr. er ráðgert að dómari hafi valfrelsi í þessum efnum, bæði um hvernig tilkynning verði send og með hverjum fyrirvara, með þeim takmörkunum að sannanlegt þurfi að vera að tilkynningu hafi verið komið fram og frestur þurfi að vera hæfilegur. Þá er tekið fram í 2. mgr. að ekki þurfi að tilkynna aðilum eða umboðsmönnum þeirra um þinghald, ef tími til þess hefur verið ákveðinn í fyrra þinghaldi þar sem hlutaðeigandi var staddur.
Ákvæði 92. gr. eru talsvert frábrugðin fyrirmælum 102. gr. laga nr. 85/1936, þar sem gert er ráð fyrir því að dómari komi fram tilkynningum sínum með símskeyti eða birtingu af hendi eins stefnuvotts.

Um 93. gr.

Ákvæði 93.–105. gr. mynda til samans XIV. kafla frumvarpsins, þar sem fjallað er um málsmeðferð fyrir héraðsdómi.
Í 93. gr. er mælt fyrir um það, hvenær mál verður talið höfðað, en það gerist eftir því sem á við hverju sinni við birtingu stefnu, hvort sem hún fer fram fyrir atbeina stefnuvotts, lögbókanda eða póstmanns eða í Lögbirtingablaði, við áritun stefnda eða lögmanns hans á frumrit stefnu um að hann hafi fengið samrit hennar í hendur eða þegar stefndi mætir óstefndur fyrir dóm og stefnandi afhendir honum samrit stefnu jafnframt því að þingfesta mál. Í núgildandi reglu um þetta efni, 103. gr. laga nr. 85/1936, er með sama hætti miðað við að mál teljist höfðað við birtingu stefnu, en þar er hins vegar ekki gert ráð fyrir því að áritun á stefnu hafi nein áhrif í þessum efnum, enda er þar ekki um að ræða lögmæta aðferð við birtingu stefnu samkvæmt núgildandi lögum, eins og minnst var á hér áður í umfjöllun um 83. gr. frumvarpsins. Þá er í umræddri 103. gr. kveðið á um að mál teljist einnig höfðað ef stefndi mætir fyrir dóm óstefndur og samþykkir kröfu stefnanda um þingfestingu máls á hendur sér. Ákvæði 93. gr. frumvarpsins eru frábrugðin þessu að því leyti, að þar er ekki áskilið að stefndi samþykki þingfestingu máls á hendur sér, enda verður ekki séð að sá áskilnaður þjóni neinum tilgangi í ljósi þess, að stefndi er þó staddur á þingstað við þessar aðstæður og getur fengið frest til að gera upp hug sinn um hvort hann haldi uppi vörnum í málinu, sbr. 1. mgr. 99. gr.

Um 94. gr.

Í 94. gr. er að finna reglur um hvernig mál verður þingfest, áhrif þingfestingar og afleiðingar af því að stefnandi sæki ekki það dómþing sem hann stefndi til í því skyni að þingfesta mál sitt. Ákvæði l., 3. og 4. mgr. svara í öllum meginatriðum til reglna 104. gr. laga nr. 85/1936, en 2. mgr. 94. gr. á sér hliðstæðu í 1. málsl. 1. mgr. 118. gr. og 2. mgr. 180. gr. laganna. Verður því ekki séð að einstök atriði í 94. gr. þarfnist sérstakra skýringa.

Um 95. gr.

Í 1. mgr. 95. gr. er mælt fyrir um gögn sem stefnanda ber að leggja fram við þingfestingu máls. Þar er nánar tiltekið um að ræða stefnu, skjalfest sönnunargögn og skrá um þau gögn sem stefnandi leggur fram, en einnig er honum heimilt að leggja fram skriflega aðilaskýrslu um atvik máls. Sambærileg regla kemur nú fram í 1. mgr. 105. gr. laga nr. 85/1936, en að þrennu leyti er hún þó frábrugðin þessu ákvæði frumvarpsins. Í fyrsta lagi er ráðgert í nefndri 1. mgr. 105. gr. að stefnandi leggi fram skriflega greinargerð með tilteknu efni við þingfestingu máls, auk þeirra gagna sem er mælt fyrir um í 1. mgr. 95. gr. frumvarpsins. Eins og fjallað var um í athugasemdum við 80. gr. er byggt á því í frumvarpinu, að stefnandi leggi ekki fram skriflega greinargerð af sinni hendi, en um sjónarmiðin þar að baki skal vísað til þess sem áður er komið fram. Í öðru lagi er tekið fram í 1. mgr. 95. gr. að aðilaskýrsla stefnanda eigi að vera um atvik máls, sem er ekki tekið sérstaklega fram í núgildandi reglu. Með þessu er áréttað að slíkt gagn eigi aðeins að geyma fyllri upplýsingar um atburði að baki málinu en koma fram í stefnu, en ekki skriflega röksemdafærslu fyrir kröfum, eins og stundum vill nú gæta í framkvæmd. Loks má í þriðja lagi vekja athygli á því, að stefnanda er ætlað í 1. mgr. 95. gr. að leggja fram við þingfestingu sérstaka skrá um þau gögn, sem hann leggur þá fram. Ekki er mælt fyrir um slíka skrá í núgildandi reglu, en talning framlagðra gagna er meðal þeirra atriða sem ber að taka upp í greinargerð stefnanda.
Í 2. mgr. 95. gr. er mælt fyrir um heimild til að veita stefnanda frest við þingfestingu til að leggja fram önnur gögn en stefnu. Sams konar heimild er nú í 2. mgr. 105. gr. laga nr. 85/1936.

Um 96. gr.

Í 1.–3. mgr. 96. gr. er mælt fyrir um afleiðingar útivistar stefnda, hvort sem hún verður við þingfestingu máls eða í síðara þinghaldi, og m.a. greint hvernig farið verður með mál upp frá því og á hverjum grundvelli verði leyst úr því. Reglurnar í þessum efnum eru nánast í öllum atriðum þær sömu og nú koma fram í 1. og 2. mgr. 118. gr. laga nr. 85/1936.
Í 4. mgr. 96. gr. er kveðið á um að stefndi geti ekki skotið máli, sem hefur verið dæmt sem útivistarmál á hendur honum í héraði, til æðra dóms. Frá þessu er þó gerð sú undantekning í ákvæðinu, að stefndi geti gagnáfrýjað slíku máli ef stefnandi í héraði áfrýjar fyrir sitt leyti. Í niðurlagi 4. mgr. 96. gr. er síðan vísað til þess, að stefndi njóti réttar til að æskja endurupptöku í héraði á máli, sem útivist hefur orðið í af hans hálfu, eftir reglum XXIII. kafla frumvarpsins. Þau atriði, sem koma að nokkru fram í þessu ákvæði, voru gerð að umtalsefni hér áður í almennum athugasemdum við frumvarpið, en hér er um að ræða þá grundvallarbreytingu frá reglum núgildandi laga, að stefndi muni almennt ekki njóta heimildar til að áfrýja máli, sem útivist hefur orðið í, heldur fái hann heimild til að leita endurupptöku máls í héraði. Skal vísað hér til þeirrar umfjöllunar um sjónarmiðin sem búa að baki þessum breytingum.

Um 97. gr.

    Í 1. mgr. 97. gr. er greint frá því, hver atvik verði talin þess eðlis að forföll aðila frá þinghaldi vegna þeirra verði metin lögmæt. Þessar reglur eru efnislega þær sömu og nú koma fram í 7. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 2. mgr. 97. gr. kemur fram að lögmæt forföll umboðsmanns aðila teljist jafngilda lögmætum forföllum aðilans sjálfs. Þessi regla svarar til beitingar á ákvæðum 4. mgr. 118. gr. laga nr. 85/1936 í framkvæmd.
    Reglur 3. og 4. mgr. 97. gr. eru efnislega þær sömu og nú koma fram í 3. mgr. 118. gr. laga nr. 85/1936.

Um 98. gr.

Í 1. mgr. 98. gr. er kveðið á um afleiðingarnar af því, að stefndi sæki þing og samþykki kröfur stefnanda að öllu leyti án þess þó að sátt verði gerð í máli. Verður mál þá dómtekið og dómur lagður á það í samræmi við samþykki stefnda. Þessi regla svarar efnislega til ákvæða 107. gr. laga nr. 85/1936.
Í 2. mgr. 98. gr. er vísað til ákvæða XV. kafla frumvarpsins um sáttaumleitan, gerð sáttar og áhrif hennar. Tilgangur þessa tilvísunarákvæðis er eingöngu að tengja reglur XV. kafla við þá rás atburða, sem reglur XIV. kafla um málsmeðferð fylgja að meginhluta, en á sáttaumleitan og sáttagerð mundi almennt reyna á því stigi málsmeðferðar, sem er komið að í þessu ákvæði frumvarpsins miðað við framvindu máls.

Um 99. gr.

    Í 1. mgr. 99. gr. kemur fram að ef stefndi mætir fyrir dóm við þingfestingu máls, eigi hann rétt á fresti til að taka afstöðu til krafna, sem stefnandi leitar dóms um á hendur honum, og kanna fram komin gögn. Þessi regla er samhljóða ákvæðum 1. málsl. 106. gr. laga nr. 85/1936.
    Samkvæmt 2. mgr. 99. gr. á stefndi að leggja fram skriflega greinargerð um varnir sínar í máli við lok frests, sem honum er veittur við þingfestingu þess, ef hann hyggst á annað borð taka til varna. Í þessu ákvæði er síðan lýst hvers efnis greinargerð stefnda eigi að vera, en sú lýsing svarar til núgildandi reglna í 106., sbr. 105. gr. laga nr. 85/1936. Tekið er svo fram í niðurlagi ákvæðisins að dómari geti veitt stefnda frekari frest en áður getur til að leggja fram greinargerð, ef hann telur réttmæta ástæðu til þess. Í meginatriðum eru reglur 2. mgr. 99. gr. í samræmi við þá framkvæmd, sem hefur tíðkast á grundvelli áðurnefnds ákvæðis núgildandi laga. Þó má benda á þann mun, að orðalag frumvarpsins er með þeim hætti að síður er ætlast til þess en nú viðgengst, að stefnda séu veittir framlengdir frestir til greinargerðar.
    Í 3. mgr. 99. gr. er tekið fram að stefndi eigi sama rétt og stefnandi til að leggja fram sönnunargögn og skriflega aðilaskýrslu um atvik máls. Sama regla og hér um ræðir kemur nú fram í 2. málsl. 106. gr. laga nr. 85/1936.

Um 100. gr.

Í 100. gr. er að finna reglur varðandi frávísun máls, sem eru efnislega þær sömu og nú koma fram í 108. gr. laga nr. 85/1936. Verður því ekki séð að einstök atriði þessarar greinar þarfnist sérstakra skýringa.

Um 101. gr.

    Í 1. mgr. 101. gr. er kveðið á um að mál verði að meginreglu munnlega flutt, ef stefndi heldur uppi vörnum í því og það sætir ekki frávísun samkvæmt fyrirmælum 100. gr. Sama regla og hér um ræðir gildir nú skv. 1. mgr. 109. gr. laga nr. 85/1936. Samkvæmt 1. mgr. 101. gr. frumvarpsins eru þó heimilar tvenns konar undantekningar frá þessari meginreglu. Annars vegar kemur fram að flytja megi mál skriflega ef dómari telur hættu á að það skýrist ekki nægilega með munnlegum flutningi. Þessi undantekningarheimild á sér hliðstæðu í a-lið 2. mgr. 109. gr. laga nr. 85/1936, en rétt er að geta þess að önnur heimild til þess sama, sem kemur fram í b-lið nefnds ákvæðis laganna, hefur ekki verið tekin upp í ákvæði frumvarpsins. Þar er nánar tiltekið mælt fyrir um að dómari geti ákveðið skriflegan málflutning eftir ósk aðila, ef hann telur hana á rökum byggða. Telja verður sérstök fyrirmæli um þetta óþörf, þar sem þessi aðstaða fellur í raun einnig undir heimildina til að ákveða skriflegan flutning, sem kemur fram í 2. málsl. 1. mgr. 101. gr. frumvarpsins. Hins vegar er að finna undantekningu frá meginreglunni um munnlegan flutning máls í lokamálslið 1. mgr. 101. gr., þar sem kemur fram að dómari geti fallist á sameiginlegt álit aðila um að taka megi mál til dóms án málflutnings. Þessi regla á sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en ætla má að hún geti orðið til hagræðis í minni málum, einkum ef ágreiningur er ekki uppi um sönnunaratriði.
    Samkvæmt 2. mgr. 101. gr. getur dómari gefið aðilum kost á að leggja fram skriflega útreikninga að baki kröfum þeirra, ef mál varðar flókin fjármálaleg viðskipti og nægilegar upplýsingar um þau hafa ekki komið fram með öðrum hætti í máli. Þessi regla á sér hliðstæðu í 4. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 101. gr. eru ákvæði, sem eru samhljóða 1. og 2. málsl. 114. gr. laga nr. 85/1936, og er því ekki ástæða til rekja þau hér efnislega eða skýra einstök atriði þeirra.
    Í 4. mgr. 101. gr. er mælt fyrir um skyldu dómara til að leiðbeina ólöglærðum málsaðila, sem flytur mál sitt sjálfur, um formhlið málsins eftir því sem dómara þykir tilefni til. Í almennum athugasemdum við frumvarpið var vikið sérstaklega að því, að í ákvæðum þess er dregið mjög úr skyldu dómara til að veita málsaðila leiðbeiningar frá því sem nú er mælt í lögum nr. 85/1936, m.a. í 4. málsl. 114. gr. laganna, og var einnig fjallað þar um röksemdirnar að baki þeirri breytingu. Má árétta hér að ákvæði 4. mgr. 101. gr. fela í sér þá meginbreytingu, að dómari leiðbeini ekki aðila um efnisatriði máls, en að öðru leyti má vísa til þess sem áður hefur komið fram um þetta.
    Í 5. mgr. 101. gr. er að finna samhljóða ákvæði og koma fram í 3. mgr. 110. gr. laga nr. 85/ 1936. Verður því ekki séð að þau þarfnist sérstakra skýringa.

Um 102. gr.

    Í 1. mgr. 102. gr. er með sama hætti og í 1. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936 ráðgert að dómari taki mál fyrir eftir að greinargerð stefnda er komin fram til þess að aðilum gefist kostur á að leggja fram frekari sýnileg sönnunargögn og til undirbúnings á aðalmeðferð máls. Í þessu ákvæði er hins vegar að finna nýmæli að tvennu leyti. Annars vegar er mælt fyrir um að í þessu þinghaldi eigi dómari að öðru jöfnu að leita svara aðilanna við því, í hverju skyni þeir vilji sjálfir gefa skýrslur í máli og leiða einstök vitni, þannig að huga megi að því hvort þessar skýrslugjafir séu nauðsynlegar. Reynslan í framkvæmd hefur sýnt að aðilar gera oft ráð fyrir óþarflega mörgum vitnum, jafnvel til að bera um óumdeild atriði. Með því að huga að þörfunum í þessum efnum fyrir aðalmeðferð má vænta að unnt sé að draga nokkuð úr því, að aðilar og vitni komi fyrir dóm að ástæðulausu, en dómari gæti eftir atvikum synjað um óþarfa sönnunarfærslu við þetta tækifæri, sbr. 3. mgr. 46. gr. og 1. mgr. 48. gr. Hins vegar er ráðgert að dómari leiti í þessu þinghaldi svara aðilanna við því, hve langan tíma þeir muni þurfa til munnlegs flutnings á málinu, og að hann ákveði í ljósi þess tímalengd aðalmeðferðar. Þessi regla á öðru fremur að þjóna þeim tilgangi að setja ramma um þann tíma, sem málflytjendur aðilanna koma til með að nota, og um leið að auðvelda dómara að skipuleggja störf sín og afnot af húsnæði dómstólsins til aðalmeðferðar mála. Ef málflytjandi færi að mun fram úr þeim tíma, sem honum hefur verið ætlaður með þessum hætti, og frambærilegar ástæður þykja ekki fyrir því, gæti dómari brugðist við með því að takmarka málfrelsi hans við málflutninginn, sbr. lokamálslið 3. mgr. 103. gr.
    Í 2. mgr. 102. gr. er mælt fyrir um frekari frestun máls til annars en aðalmeðferðar eftir það þinghald, sem um ræðir í 1. mgr. greinarinnar. Reglur þessa ákvæðis eru sama efnis og 2. og 3. málsl. 1. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 102. gr. er mælt fyrir um heimild dómara til að ákveða að fresta máli af sjálfsdáðum, ef opinber rannsókn, rekstur opinbers máls, rekstur annars einkamáls eða stjórnvaldsmeðferð máls stendur yfir og atriði sem kunna að verða leidd þar í ljós eða slegið föstu hafa verulega þýðingu fyrir málið. Sams konar heimild kemur nú fram í 2. mgr. 117. gr. laga nr. 85/1936.
    Samkvæmt 4. mgr. 102. gr. má víkja frá þeirri aðalreglu, sem kemur fram í 1. mgr. 103. gr. og felur í sér að allar munnlegar skýrslur í máli verði teknar við aðalmeðferð þess, þannig að einstakar skýrslur verði teknar á fyrri stigum. Þessi undantekningarheimild er að mestu sama efnis og ákvæði 6. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 5. mgr. 102. gr. kemur fram að almennt eigi ekki að ákveða tíma til aðalmeðferðar máls fyrr en aðilar hafa lokið öflun sýnilegra sönnunargagna, en eftir að sú ákvörðun hefur verið tekin verði frekari gögn að jafnaði ekki lögð fram. Frá þessu eru þó heimilaðar undantekningar í ákvæðinu. Sams konar reglur koma nú fram í 2. mgr. 110. gr. laga nr. 85/1936.

Um 103. gr.

    Í 1. málsl. 1. mgr. 103. gr. er mælt fyrir um að dómari ákveði tíma til aðalmeðferðar máls með hæfilegum fyrirvara eftir að öflun sýnilegra sönnunargagna er lokið, en við aðalmeðferð eigi að jafnaði að taka munnlegar skýrslur og flytja mál munnlega í einni lotu. Þessi regla er samhljóða ákvæðum 1. málsl. 1. mgr. 111. gr. laga nr. 85/1936. Í síðari málslið 1. mgr. 103. gr. er hins vegar að finna nýmæli, þar sem dómara er heimilað að beina til aðila að þeir leggi fram við aðalmeðferð skriflega kröfugerð og talningu málsástæðna sinna. Þessi heimild gæti einkum átt við ef ný atriði hafa verið leidd í ljós í máli eftir að aðilar gerðu skrifleg sóknar- og varnargögn sín og þau gefa tilefni til breyttra krafna eða nýrra málsástæðna af þeirra hálfu. Árétta verður sérstaklega að ákvæðið heimilar aðeins að lögð verði fram kröfugerð og talning málsástæðna og er því alls ekki verið að mæla hér fyrir um rétt til að leggja fram skrifleg málflutningsskjöl.
    Ákvæði 2. og 3. mgr. 103. gr. um upphaf aðalmeðferðar, skýrslutökur og munnlegan flutning máls eru sama efnis og 1. og 2. mgr. 112. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 103. gr. kemur fram hvernig staðið verði að skriflegum flutningi máls. Orðalagi í þessu ákvæði er aðeins breytt frá núgildandi reglu í 3. mgr. 112. gr. laga nr. 85/1936, en efnislega er ekki um neinar breytingar að ræða.
    Ákvæði 5. mgr. 103. gr. um dómtöku máls að loknum málflutningi eru samhljóða 4. mgr. 112. gr. laga nr. 85/1936.

Um 104. gr.

Í þessari grein er mælt fyrir um endurupptöku máls eftir að málflutningi er lokið en áður en dómur gengur í því til þess að afla nánari yfirlýsinga eða upplýsinga aðila eða til frekari gagnaöflunar. Ákvæði 104. gr. eru efnislega þau sömu og nú koma fram í 1. mgr. 120. gr. laga nr. 85/1936.

Um 105. gr.

    Í 105. gr. koma fram reglur um niðurfellingu máls, sem svara að flestu leyti til ákvæða 119. gr. laga nr. 85/1936. Þegar má þó vekja athygli á því, að í 105. gr. felst tillaga um breytta hugtakanotkun frá núgildandi reglum, því í frumvarpinu er rætt um að mál verði fellt niður, en í núgildandi lögum er sú aðgerð nefnd að hefja mál. Þetta hugtak núgildandi laga, sem barst þangað úr dönsku lagamáli, hefur löngum reynst villandi, enda nærtækt að álykta af almennri merkingu orðsins að það tengist frekar byrjun máls en endalokum þess.
    Í 1. mgr. 105. gr. eru talin upp atriði sem geta leitt til þess að mál verði fellt niður. Þetta eru að flestu leyti sömu atriði og nú koma fram í 2. mgr. 39. gr. og 119. gr. laga nr. 85/1936, en þó er ráðgert að fella niður óþörf fyrirmæli í 3. tölul. 1. mgr. og 2. tölul. 2. mgr. 119. gr. laganna. Má telja að 1. mgr. 105. gr. skýri sig sjálf að öðru leyti.
    Í 2. mgr. 105. gr. kemur fram að ef mál er fellt niður af annarri ástæðu en þeirri, að stefndi efni skyldur sínar við eða eftir þingfestingu máls, þá geti hann krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda. Er þá ætlast til þess að dómari kveði upp úrskurð um þá kröfu og um leið um niðurfellingu málsins. Gangi úrskurður af þessum toga við þær aðstæður, að mál sé fellt niður vegna útivistar stefnanda, og stefnandi sýnir síðan fram á að hann hafi haft lögmæt forföll skv. 97. gr. frá þinghaldi, er ráðgert að dómari felli úrskurð sinn úr gildi, en meðferð málsins yrði þá tekin upp á ný skv. 4. mgr. 97. gr. Í núgildandi lögum er ekki að finna sambærileg ákvæði í öllum atriðum.
    Í 3. mgr. 105. gr. kemur fram að við aðrar aðstæður en þær, sem er mælt fyrir um í 2. mgr. greinarinnar, verði mál fellt niður með bókun í þingbók nema ágreiningur standi um hvort það verði gert, sem verður þá leyst úr með úrskurði. Fyrirmæli hefur vantað um þetta í núgildandi lögum og hafa verið uppi skiptar skoðanir um hvernig eigi að standa að verki í þessum efnum og verið nokkurt misræmi í framkvæmd.

Um 106. gr.

    Í XVI. kafla frumvarpsins, sem hefst með þessari grein, er að finna reglur þess um sáttir. Eftir ákvæðum þessa kafla er um tvenns konar sáttir að ræða í einkamálum, annars vegar dómsáttir eða réttarsáttir, eins og þær eru oft nefndar, og hins vegar sáttir gerðar fyrir sýslumanni, sbr. 107. gr.
    Í 1. mgr. 106. gr. kemur fram almenn regla um skyldu dómara til að leita sátta, en hún er samhljóða 1. mgr. 1. gr. laga nr. 85/1936 og þarfnast því ekki sérstakra skýringa.
    Í 2. mgr. 106. gr. er mælt fyrir um það, á hverju stigi máls dómari leiti sátta, en með sama hætti og í 2. mgr. 1. gr. laga nr. 85/1936 er ráðgert að þetta verði gert að framkominni greinargerð stefnda. Í þessu ákvæði frumvarpsins er tekið fram að leita megi sátta fyrr, að því megi slá á frest og að endurtaka megi sáttaumleitanir eftir mati dómara. Þessu til viðbótar er sérstaklega tekið fram að dómari geti leitað sátta eftir að málflutningi er lokið, en ekki er mælt beinlínis fyrir um slíka heimild í núgildandi lögum. Með þessu er ráðgert að dómari geti lagt sáttatillögu fyrir aðilana þegar að loknum málflutningi, en slík tillaga yrði þá væntanlega í samræmi við álit dómarans á því, hver úrslit máls verði ef dómur gengur í því. Þessi aðferð mun vera notuð nokkuð í framkvæmd í Danmörku og hefur þótt gefa góða raun.
    Í 3. mgr. 106. gr. er tekið fram að það valdi ekki ómerkingu héraðsdóms fyrir æðra dómi þótt dómari hafi ekki leitað sátta í máli. Efnislega samhljóða regla kemur nú fram í 3. mgr. 1. gr. laga nr. 85/1936.

Um 107. gr.

    Eins og vikið var að í almennum athugasemdum við frumvarpið geymir þessi grein þess nýmæli um heimild til að vísa sáttaumleitunum í einkamáli til sýslumanns. Er ráðgert að þetta megi hvort heldur undir rekstri máls eða áður en það er höfðað. Að öðru jöfnu yrði þetta ekki gert undir rekstri máls nema með sammæli aðilanna og aldrei án slíks sammælis fyrir höfðun þess, eins og ráða má af orðum 1. mgr. 107. gr. Þótt það sé ekki tekið beinlínis fram í 107. gr. verður að ganga út frá því, að sýslumaður geti ekki færst undan því að leita sátta, ef leitað er til hans um það. Tilgangur þessarar heimildar er fyrst og fremst sá, að aðilar geti átt kost á að beina máli sínu til óháðs embættismanns, sem gæti tjáð sig opinskátt við þá um álit sitt á ágreiningsefni þeirra, en slíkt gæti dómari ekki gert nema að tefla hæfi sitt til að fara með mál í tvísýnu. Óvíst er í hverjum mæli þessi heimild yrði nýtt í framkvæmd, en hún getur átt vel við um viss afbrigði mála, t.d. í landamerkjamálum.
    Í 1. mgr. 107. gr. er mælt fyrir um heimildir til að leita sáttameðferðar fyrir sýslumanni, en skv. 2. mgr. 107. gr. á sá, sem beinir málefninu til hans, að láta honum í té málsgögn í þeim mæli sem þarf til þess að honum sé fært að kynna sér málið. Mundi dómari senda sýslumanni gögn með þessum hætti, ef ákveðið hefur verið að beina málefninu til hans í þinghaldi, en að öðrum kosti kæmi almennt í hlut aðilanna sjálfra að annast þetta. Er ráðgert að sýslumaður boði síðan aðilana eða umboðsmenn þeirra á sinn fund og reyni þar að koma á sátt. Ekkert yrði því til fyrirstöðu að fundað yrði oftar en einu sinni til þessara þarfa, en þess þarf þó að gæta að sáttatilraunir sem þessar mega ekki leiða til ástæðulausra tafa á rekstri máls fyrir dómi.
    Í 3. mgr. 107. gr. er mælt fyrir um lok sáttaumleitana sýslumanns vegna fjarveru aðila frá sáttafundi eða árangursleysi tilrauna hans til að ná sáttum. Þótt þess sé ekki getið í ákvæðinu væri sýslumanni að öðru jöfnu rétt að tilkynna dómara um slík lok tilrauna sinna, hafi honum borist málið í hendur frá dómara.
    Í 4. og 5. mgr. 107. gr. er kveðið á um heimild til að gera svokallaða hlutasátt fyrir sýslumanni, hvernig sáttir verði bókaðar, hvort sem þær varða málið í heild eða að hluta, og hver áhrif sátt fyrir sýslumanni hefur. Í meginatriðum eru sáttir fyrir sýslumanni lagðar að jöfnu við dómsáttir, sbr. einnig 4. mgr. 110. gr.

Um 108. gr.

Ákvæði 108. gr. um heimildir til að gera dómsátt eru efnislega samhljóða ákvæðum 2. gr. laga nr. 85/1936 og þarfnast því ekki sérstakra skýringa.

Um 109. gr.

Í 109. gr. er mælt fyrir um bókanir í þingbók um dómsátt og eftir atvikum framlagningu skriflegrar dómsáttar fyrir dómi, svo og að máli ljúki vegna sáttar að því marki sem hún tekst. Fyrirmæli greinarinnar eru í samræmi við ríkjandi framkvæmd á grundvelli 3. gr. laga nr. 85/ 1936.

Um 110. gr.

Í 1. og 2. mgr. þessarar greinar er kveðið á um heimildir aðila til að leita eftir því að dómsátt verði hnekkt, en í 3. mgr. kemur fram að ef reynt er að hnekkja dómsátt verði mat ekki lagt öðru sinni fyrir héraðsdómi á það, sem dómarinn sem sáttin var gerð fyrir tók afstöðu til. Þessar reglur svara efnislega til ákvæða 1.–3. mgr. 5. gr. laga nr. 85/1936.
Í 4. mgr. 110. gr. er tekið fram að heimildir 1. og 2. mgr. til að fá sátt hrundið gildi einnig um sáttir, sem komast á fyrir sýslumanni skv. 107. gr. Í slíku tilviki er hins vegar ekki fyrir hendi nein hindrun við því, að héraðsdómur meti atriði sem sýslumaður hefur tekið afstöðu til við sáttaumleitanir sínar, enda mundi sýslumaður sinna þessu verki sem stjórnvald. Undir þessum kringumstæðum eiga því ekki við hliðstæð sjónarmið við þau, sem búa að baki 3. mgr. 110. gr.

Um 111. gr.

Í 111.–116. gr., sem heyra til XVI. kafla frumvarpsins, koma fram reglur um úrlausnir héraðsdóms í einkamálum. Í þessu upphafsákvæði kaflans koma fram meginreglur, sem varða forræði aðila á því hvers efnis dómsúrlausn geti orðið. Efnislega svara reglur 111. gr. til fyrirmæla 113. gr. laga nr. 85/1936 og verður því ekki séð að einstök atriði þarfnist hér sérstakra skýringa.

Um 112. gr.

    Í þessari grein koma fram reglur um það, í hverju formi dómari taki afstöðu til atriða sem varða rekstur máls fram að dómtöku þess. Samkvæmt 1. og 2. mgr. 112. gr. verður þetta ýmist gert með ákvörðun, sem verður eftir atvikum bókuð í þingbók, eða með úrskurði. Hér er um sömu aðferðir að ræða og verður beitt eftir núgildandi lögum, en lítt er þó fjallað þar yfirleitt um ákvarðanir dómara og eru óljós skil milli þeirra tilvika, þar sem ákvörðun nægir til að leiða atriði til lykta, og þeirra, þar sem úrskurðar er þörf. Í 112. gr. er leitast við að ráða bót á þessu, einkum með því að leggja línur um hvor þessara tveggja leiða verði farin hverju sinni. Skilin milli atriða, sem verða útkljáð annars vegar með ákvörðun og hins vegar með úrskurði, koma þannig fram að í 1. mgr. 112. gr. er mælt fyrir um hvenær ákvörðun verði beitt, en skv. 2. mgr. verður úrskurður að ganga í öðrum tilvikum.
    Samkvæmt 1. mgr. 112. gr. á dómari að ráða til lykta atriðum um rekstur máls með ákvörðun, ef ágreiningur er ekki uppi um þau, hvort heldur milli aðila innbyrðis eða dómara annars vegar og aðila hins vegar. Eftir upphafsorðum málsgreinarinnar er þessi meginregla þó háð þeim fyrirvara, að hún víki fyrir beinum fyrirmælum í öðrum ákvæðum frumvarpsins, en með þessu er átt við ákvæði þar sem beinlínis segir að dómari taki afstöðu til atriðis með úrskurði. Þýðingarmikill viðauki er síðan gerður við þessa meginreglu í 2. málsl. l. mgr. 112. gr., þar sem kemur fram að dómari geti einnig ráðið atriðum til lykta með ákvörðun, þótt ágreiningur standi um þau, ef ágreiningsatriðið getur ekki sætt kæru til Hæstaréttar. Í 143. gr. má finna talningu á þeim atriðum, sem er ætlast til að megi kæra, og verður því beitt gagnályktun frá þeim ákvæðum til að komast að niðurstöðu um það, hvenær dómari getur ráðið ágreiningi til lykta með einfaldri ákvörðun sinni. Telja má að áhrifa af þessari heimild í 1. mgr. 112. gr. geti ekki síst gætt við meðferð ágreiningsatriða, sem rísa undir aðalmeðferð máls, en þröngar heimildir eru til að skjóta þeim til Hæstaréttar skv. 2. mgr. 143. gr. Að öðru leyti má vekja athygli á því, að í 1. mgr. 112. gr. er ráðgert að dómari bóki eftir atvikum ákvörðun sína í þingbók, en einkum væri ástæða til slíkrar bókunar ef ágreiningi er ráðið til lykta með þessum hætti. Í öðrum tilvikum verður að ráðast af eðli máls og aðstæðum hvort rétt sé að bóka sérstaklega um ákvarðanir dómara eða nægjanlegt sé að framfylgja ákvörðun í verki án bókunar.
    Eins og var getið hér á undan kemur fram í 2. mgr. 112. gr. að úrskurður verði að ganga um atriði, sem varða rekstur máls, í öðrum tilvikum en þeim, þar sem ákvörðun skv. 1. mgr. greinarinnar telst nægjanleg til lykta. Í 2. mgr. er mælt fyrir um að úrskurð eigi að öðru jöfnu að kveða upp þegar í stað í þinghaldi, en ella svo fljótt sem kostur er. Ætla má að yfirleitt yrði unnt að kveða upp styttri úrskurði skv. 3. mgr. 112. gr. þegar í þinghaldi, eftir atvikum með því að gera þar stutt hlé.
    Í 3. og 4. mgr. 112. gr. er mælt fyrir um hvers efnis úrskurðir eigi að vera, en þessi ákvæði gera greinarmun á því, hvort úrskurður feli í sér lokaniðurstöðu máls eða ekki. Ef svo er ekki gilda ákvæði 3. mgr. um hvað þurfi að koma fram í úrskurði, en þar er því lýst á þann hátt að aðeins eigi að koma fram röksemdir fyrir niðurstöðu, sem verður svo dregin saman í úrskurðarorði. Á því ekki að þurfa að tiltaka hverjir séu aðilar að máli, um hvað málið snúist eða hverjar röksemdir aðilar færa fyrir kröfum sínum yfirleitt eða varðandi úrskurðarefnið, nema þess gerist beinlínis þörf vegna rökstuðnings dómara fyrir niðurstöðu. Dómara væri þó alltaf frjálst að gera úrskurð efnismeiri, en telja má að það leiði af ráðagerðum í 2. málsl. 2. mgr. 112. gr., um að úrskurðir verði að jafnaði kveðnir upp þegar í sama þinghaldi og tilefni til þeirra koma upp, að þess verði almennt ekki raunhæfur kostur. Í 4. mgr. 112. gr. koma á hinn bóginn fram reglur um mun efnismeiri úrskurði, ef þar er kveðið á um lokaniðurstöðu máls. Slík lokaniðurstaða gæti komið fram í úrskurði um frávísun máls eða niðurfellingu þess, en jafnframt mundi þetta ákvæði ráða efni úrskurða um fullnustugerðir og búskipti, sem málsmeðferðarreglur í viðeigandi sérlögum segja að fari eftir almennum reglum um meðferð einkamála. Aðalregla 4. mgr. 112. gr. er á þann veg, að í þessum tilvikum eigi úrskurður að geyma forsendur með sama hætti og dómur, sbr. 114. gr., en frá því eru þó gerðar tvær undantekningar. Ef úrskurður er annars vegar um niðurfellingu máls og hins vegar um frávísun máls án kröfu er nægilegt samkvæmt ákvæðinu að fram komi hverjir séu aðilar að máli, hvenær það hafi verið þingfest, hverjar kröfur aðilar geri og rökstuðningur fyrir niðurstöðu dómara. Í þessum tilvikum gæti dómari þannig látið hjá líða að greina frá atriðum eins og málavöxtum og rökstuðningi aðila fyrir kröfum sínum. Reglur 3. og 4. mgr. 112. gr.
eru nokkuð frábrugðnar núgildandi reglum í 190. gr. laga nr. 85/1936, þar sem almenna leiðin er sú, að úrskurðir séu án forsendna eða rökstuðnings dómara, en í undantekningartilvikum ber þó greina frá atriðum í úrskurði með sama hætti og í dómi.
    Í 5. mgr. 112. gr. er mælt fyrir um heimild dómara til að breyta ákvörðunum, sem hann hefur áður tekið um atriði við rekstur máls, og afstöðu sem hann hefur látið uppi til atriðis með úrskurði, sem felur ekki í sér lokaniðurstöðu máls. Dómari getur þannig alltaf breytt fyrri ákvörðun eða úrskurði, meðan lokaniðurstaða hefur ekki komið þar fram, en frá þessu síðastgreinda er þó einnig sú undantekning, að dómari geti fellt niður úrskurð um niðurfellingu máls, sem hefur gengið vegna útivistar stefnanda, ef síðar kemur á daginn að hann hafi haft lögmæt forföll, sbr. 2. mgr. 105. gr. Ákvæði 5. mgr. 112. gr, eru í samræmi við hefðbundnar skoðanir í fræðikenningum, en eiga sér ekki fyllilega hliðstæðu í núgildandi lögum, þótt þar megi finna reglur í sömu átt varðandi afmörkuð atriði, sbr. 4. mgr. 108. gr. laga nr. 85/1936.

Um 113. gr.

    Í 113. gr. er að finna reglur frumvarpsins um hvernig málum verði lokið fyrir dómi þegar útivist hefur orðið af hálfu stefnda. Í núgildandi lögum er um tvennt að ræða í þessum efnum. Almenna reglan í 118. gr. laga nr. 85/1936 er sú, að dómur gangi í útivistarmáli, og er engin undantekning gerð í þá veru að minna þurfi að taka fram í slíkum dómi en endranær skv. 1. mgr. 193. gr. laganna, þótt það leiði af sjálfu sér að dómur verði almennt til mikilla muna styttri ef engum vörnum hefur verið haldið uppi í máli. Sérstök heimild er hins vegar til einfaldari málaloka í XX. kaffa laganna, ef um svonefnt áskorunarmál er að ræða. Samkvæmt 222. gr. laganna má höfða tiltekin mál um peningakröfur sem áskorunarmál, en ef það er gert og stefndi heldur ekki uppi vörnum getur dómari lokið máli með því að færa áritun á stefnuna um að kröfur samkvæmt henni séu aðfararhæfar, ef unnt er að fallast á þær, sbr. 231. gr. laganna. Í framkvæmd mun útivist verða af hendi stefnda í meira en níu af hverjum tíu málum og er því auðsætt að miklu skipti að hægt sé að koma sem mestu hagræði við í meðferð útivistarmála. Við núverandi aðstæður hafa ákvæði um meðferð áskorunarmála í XX. kafla laga nr. 85/1936 reynst vel og verulegt hagræði verið af því að ekki þurfi að kveða upp dóma í þeim, en talsvert hefur staðið fyrir þrifum að heimildir til þessarar meðferðar hafa verið of þröngar. Sú leið er því farin í 113. gr. frumvarpsins að mæla fyrir um þá almennu reglu, að útivistarmál sæti sambærilegri meðferð og nú gildir um áskorunarmál, þannig að dómari geti almennt lokið útivistarmálum með áritun á stefnu.
    Þrenn meginskilyrði koma fram í 1. mgr. 113. gr. fyrir því, að máli verði lokið með áritun dómara á stefnu í stað þess að dómur gangi í því. Í fyrsta lagi þarf að hafa orðið útivist af hálfu stefnda án þess að greinargerð hafi komið fram í máli af hans hálfu. Til þess að fullnægja þessu þarf þannig að vera um það að ræða, að stefndi hafi annaðhvort ekki sótt þing við þingfestingu máls eða að þingsókn hans hafi fallið niður í síðara þinghaldi án þess að hann hafi sett fram varnir í málinu í greinargerð. Í öðru lagi þurfa kröfur stefnanda að vera þess efnis, að unnt sé að fullnægja þeim með aðför. Þetta skilyrði felur fyrst og fremst í sér að kröfur um greiðslu peningaupphæðar mundu alltaf teljast falla undir það, en einnig ber að hafa í huga að skyldum til annars en peningagreiðslu verður fullnægt með aðför samkvæmt reglum XI. kafla laga nr. 90/1989, þótt lítið reyni á það í framkvæmd. Skilyrðið sem hér um ræðir mundi hins vegar útiloka að aðferðum 113. gr. verði beitt til að ljúka máli, ef stefnandi krefst til dæmis dóms um viðurkenningu á tilteknum réttindum sínum, ómerkingu ummæla eða riftun kaupa. Í þriðja lagi þarf því skilyrði síðan að vera fullnægt, að dómari telji málatilbúnaði stefnanda ekki áfátt og að taka megi kröfur hans til greina. Fyrra atriðið í þessu sambandi lýtur að því, að ekki mega vera formgallar á málinu, sem gætu til dæmis valdið frávísun þess, en ef svo væri yrði að kveða upp úrskurð með venjulegum hætti um frávísun. Síðara atriðið í þessu skilyrði, að unnt þurfi að vera að taka kröfur stefnanda til greina, má ekki skilja gersamlega eftir orðanna hljóðan, því fulllangt væri gengið ef kveða þyrfti upp dóm í máli í stað þess að ljúka því með áritun vegna til dæmis þýðingarlítils annmarka á vaxtakröfu. Í núverandi framkvæmd hefur verið talið heimilt að ljúka áskorunarmáli með áritun stefnu, þar sem slík atriði hafa verið færð á réttan veg, og verður að telja eðlilegt að áþekkar leiðir mætti fara eftir 113. gr. frumvarpsins. Með því mælir einnig að í 1. mgr. 113. gr. kemur fram að dómari geti leiðrétt augljósar villur í stefnu við áritun hennar til samræmis við skjöl sem stefnandi byggir kröfur sínar á. Á hinn bóginn verður að varast að ganga of langt í þessum efnum, því samkvæmt niðurlagsorðum 2. mgr. 113. gr. gæti hvorki stefnandi né stefndi skotið málalokum að hætti þessarar greinar til æðra dóms. Væri því að jafnaði varhugavert að ljúka máli með áritun án þess að kröfur stefnanda verði teknar til greina að fullu, því málalokum um synjun krafna hans að einhverju marki gæti hann ekki fengið hrundið fyrir Hæstarétti.
    Ef fullnægt er þeim skilyrðum 1. mgr. 113. gr., sem nú hefur verið lýst, má dómari ljúka máli með því að rita á stefnu að kröfur samkvæmt henni séu aðfararhæfar, ásamt málskostnaði tiltekinnar fjárhæðar sem hann ákveður við áritun. Þessi háttur við málalok er sá sami og nú á við um áskorunarmál samkvæmt áðurnefndri 231. gr. laga nr. 85/1936. Ef skilyrðunum er á hinn bóginn ekki fullnægt, þótt um útivistarmál sé að ræða, leiðir af lokamálslið l. mgr. 113. gr. að kveða þarf upp dóm eða úrskurð eftir almennum reglum. Vegna ákvæða 233. gr. laga nr. 85/1936 er rétt að taka hér fram, að máli yrði ekki lokið með áritun stefnu um frávísun þess, heldur hefur síðastnefnd regla frumvarpsins í för með sér að kveða yrði upp úrskurð um frávísun eftir ákvæðum 4. mgr. 112. gr.
    Samkvæmt 2. mgr. 113. gr. hefur áritun á stefnu skv. 1. mgr. greinarinnar sömu áhrif og dómur. Þessi regla á sér hliðstæðu í 235. gr. laga nr. 85/1936, þar sem er mælt fyrir um sömu áhrif áritunar á áskorunarstefnu. Ákvæði í niðurlagi 2. mgr. 113. gr., þar sem segir að máli sem lýkur með áritun verði ekki skotið til æðra dóms, eru á hinn bóginn nýmæli. Þau eru í reynd sjálfgefin í ljósi þess, að annars vegar þarf stefnandi ekki á heimild til málskots að halda, því máli verður ekki lokið með áritun nema kröfur hans séu teknar til greina. Hvað varðar stefnda hins vegar ber að hafa í huga að máli lyki ekki með áritun nema vegna útivistar hans, en samkvæmt áður umræddri 4. mgr. 96. gr. getur stefndi ekki nema í undantekningartilvikum skotið útivistarmáli til æðra dóms, heldur er honum veitt heimild til að krefjast endurupptöku þess í héraði skv. XXIII. kafla, sem á jafnt við hvort sem útivistarmáli hefur lokið með áritun eða dómi á hendur honum.

Um 114. gr.

    Í 1. mgr. þessarar greinar er að finna reglur um hvers efnis dómur eigi að vera, en af upphafsorðum þessa ákvæðis leiðir að dómur gangi í máli ef það verður ekki fellt niður eða því vísað frá dómi, lokið með sátt eða lokið með áritun eftir 113. gr. Heita má að ákvæði 1. mgr. 114. gr. séu sama efnis og núgildandi regla um efni dóms í 1. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936. Efnislegur munur milli ákvæðanna felst einkum í því, að í d- og e-lið 1. mgr. 114. gr. er boðið að fram komi í dómi stutt yfirlit um atvik að baki máli og ágreiningsefni í því og helstu málsástæður aðila og réttarheimildir sem þeir byggja á. Í h- og i-lið 1. mgr. 193. gr. núgildandi laga segir á hinn bóginn að greina eigi í dómi málsástæður í megindráttum og önnur atvik, ef þess þykir þörf vegna samhengis, og lagarök aðila í stuttu máli. Munurinn hér á felst einkum í því boði d-liðar 1. mgr. 114. gr., að greina eigi sérstaklega og með stuttum hætti frá atvikum sem mál er sprottið af og um hvað ágreiningur standi, í stað þess að lýsing atvika renni saman við málsástæður aðilanna. Þykir sú leið, sem er farin í frumvarpinu, geta leitt til skýrari dómsúrlausna.
    Í 2. mgr. 114. gr. er lýst hvað eigi að koma fram í dómsorði, en efnislega svara fyrirmælin um þetta til ákvæða 2. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936.
    Ákvæði 3. mgr. og 1. málsl. 4. mgr. 114. gr. svara til ákvæða 5. mgr. 193. gr. laga nr. 85/ 1936. Í 2. málsl. 4. mgr. 114. gr. kemur fram að í dómi megi taka til greina kröfu um að stefnda verði gert að leysa af hendi skyldu gegn tilteknu gagngjaldi úr hendi stefnanda eða kröfu um að skylda verði lögð á stefnda til annars en peningagreiðslu að viðlögðum dagsektum. Um fyrrnefnda atriðið er ekki að finna fyrirmæli í núgildandi lögum, en venjuhelgað er að dómsúrlausn geti kveðið á um skyldu annars aðilans, sem er háð síðara endurgjaldi úr hendi hins, t.d. þegar mælt er fyrir um skyldu annars aðilans til að gefa út afsal fyrir fasteign gegn tiltekinni peningagreiðslu samkvæmt kaupsamningi úr hendi hins. Um síðarnefnda atriðið eru nú fyrirmæli í 3. mgr. 193, gr. laga nr. 85/1936, en þargreindar reglur um dagsektir eru mun yfirgripsmeiri en ákvæði frumvarpsins. Stafar þessi munur af því, að sérreglur koma fram í 10. kafla laga nr. 90/1989 um fullnustu krafna um dagsektir með fjárnámi og ná þær reglur meðal annars til fullnustu dóms um slíkt. Umrædd ákvæði í 3. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936 eru þannig óþörf í því ljósi.
    Í 5. mgr. 114. gr. er að finna reglur um ákvörðun í dómi um aðfararfrest og aðfararhæfi. Í 1. málsl. ákvæðisins segir að kveða megi á um aðfararfrest eftir kröfu aðila, ef sérstök ástæða er til að víkja frá almennum reglum laga í þeim efnum. Þær almennu reglur, sem hér er skírskotað til, koma fram í 1. mgr. 5. gr. laga nr. 90/1989, þar sem er kveðið á um að gera megi aðför eftir dómi að liðnum fimmtán dögum frá uppkvaðningu hans ef annað er ekki tekið fram í honum. Ákvæði 1. málsl. 5. mgr. 114. gr. fela þannig í sér heimild til þess að stytta eða lengja þennan frest hverju sinni, ef sérstakt tilefni er til, en lenging frestsins gæti t.d. átt rétt á sér ef stefnda er gert með dómi að víkja af fasteign eða leysa af hendi aðra skyldu, sem gæti reynst ókleift að gera á fimmtán dögum. Í d-lið 2. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936 kemur fram að tiltaka eigi aðfararfrest í dómsorði nema þess sé ekki þörf að lögum. Efnislega fela umrædd ákvæði frumvarpsins í sér breytingu frá þeirri reglu að því leyti, að ekki er ætlast til þess að minnst verði á aðfararfrest í dómi eða dómsorði nema víkja eigi frá almennri reglu 5. gr. laga nr. 90/ 1989 um lengd hans. Í 2. málsl. 5. mgr. 114. gr. er að finna heimild til þess, ef mikilvægir hagsmunir eru í húfi, að taka til greina kröfu stefnanda um að mælt verði fyrir í dómi um að áfrýjun máls hindri ekki aðför eftir dóminum, eftir atvikum gegn því að stefnandi setji tiltekna tryggingu við aðför. Þessi regla á sér ekki hliðstæðu í lögum nr. 85/1936, en í 2. mgr. 5. gr. laga nr. 90/1989 er gert ráð fyrir því að fyrirmæli í dómi geti leitt til þess að aðför megi fara fram án tillits til áfrýjunar máls. Reglur á borð við þessi ákvæði 5. mgr. 114. gr. eru víða í erlendri löggjöf. Í lok 5. mgr. 114. gr. kemur fram að fyrirmæli um frávik frá almennum reglum um aðfararfrest eða um að áfrýjun máls hindri ekki aðför megi aðeins setja í dóm eftir kröfu aðila og að slík krafa megi ekki koma síðar fram en við aðalmeðferð máls.

Um 115. gr.

    Í l. mgr. 115. gr. er mælt fyrir um það, innan hvers tíma þurfi að kveða upp dóm eftir dómtöku máls. Kemur fram að þetta skuli gert innan fjögurra vikna, en takist það ekki í máli, sem var munnlega flutt, beri að flytja það á ný nema dómarar og aðilar eru á einu máli um að þess sé ekki þörf. Hér er um nokkuð breyttar reglur að ræða frá hljóðan 1. og 2. mgr. 191, gr. laga nr. 85/1936, en í framkvæmd hefur þó verið beitt verklagi sem svipar mjög til ákvæða 1. mgr. 115. gr.
    Í 2. mgr. 115. gr. koma fram sérreglur um efni og uppkvaðningu dóms, ef meðdómsmenn taka þátt í úrlausn máls. Heita má að þessar reglur séu sama efnis og ákvæði 192. gr. laga nr. 85/1936 í öðru en því, að í 2. mgr. 115. gr. er ekki ráðgert að dómari, sem verður í minni hluta um úrlausn tiltekins atriðis, skili sératkvæði, heldur verði látið við það sitja að geta þess í dómi að ágreiningur hafi staðið um atriðið án frekari skýringa. Telja verður ástæðulaust að haft sé fyrir því að semja skriflegt og rökstutt sérálit undir þessum kringumstæðum, enda breytir það ekki niðurstöðu máls eftir atkvæðum meiri hluta dómara.
    Í 3. mgr. 115. gr. er boðið að dómari tilkynni aðilum fyrir fram um þinghald til uppkvaðningar dóms eða úrskurðar, ef vörnum hefur verið haldið uppi í máli. Segir að við
uppkvaðningu eigi að lesa í heyranda hljóði ályktunarorð úrlausnarinnar og eigi endurrit af henni að öðru jöfnu að vera þá um leið til reiðu. Þessi ákvæði 3. mgr. 115. gr. eiga sér samsvörun í 1. og 2. mgr. 194. gr. laga nr. 85/1936, að frátöldum fyrirmælum um að endurrit eigi að jafnaði að liggja fyrir, en þau fyrirmæli eru hliðstæð 4. mgr. 133. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991.
    Samkvæmt 4. mgr. 115. gr. byrja frestir samkvæmt dómi eða úrskurði þegar að líða við uppkvaðningu hans, hvort sem aðili er þá staddur á dómþingi eða ekki. Hér er um aðra reglu að ræða en nú kemur fram í 3. mgr. 194. gr. laga nr. 85/1936. Þar er m.a. mælt fyrir um að birta verði dóm fyrir aðila, sem er ekki staddur við uppkvaðningu hans, til þess að frestir samkvæmt dóminum byrji að líða. Breytingin sem felst í 4. mgr. 115. gr. að þessu leyti er í samræmi við fyrirmæli 1. mgr. 5. gr. laga nr. 90/1989, sem miða upphaf aðfararfrests við uppkvaðningu dóms eða úrskurðar án tillits til þess, hvort aðili var þar staddur, og án sérstakrar birtingar úrlausnar. Efnislega hafa því þessi fyrirmæli 5. gr. laga nr. 90/1989 þegar gert að engu þýðingu 3. mgr. 194. gr. laga nr. 85/1936, hvað upphaf aðfararfrests varðar, en að því leyti sem dómsúrlausn gæti kveðið á um annars konar fresti fela fyrirmæli 4. mgr. 115. gr. í sér ráðagerð um að stíga til fulls það skref, sem var tekið í þessum efnum með setningu 5. gr. laga nr. 90/ 1989.

Um 116. gr.

Í þessari grein koma fram reglur um áhrif dóms, sem svara í öllum atriðum til meginefnis 195. og 196. gr. laga nr. 85/1936, og þarfnast þær því ekki sérstakra skýringa hér.

Um 117.–119. gr.

Fjórði þáttur frumvarpsins, sem geymir sérreglur um afbrigðilega meðferð einkamála í héraði, hefst með 117. gr.
Í 117.–119. gr., sem mynda til samans XVII. kafla frumvarpsins, eru fyrirmæli um afbrigðilega meðferð þeirra mála um víxla, tékka og skuldabréf, sem eru nánar tilgreind í 117. gr. Ákvæði þessa kafla er í öllum efnisatriðum samhljóða XVII. kafla laga nr. 85/1936, en orðalagi er víða breytt í þessum reglum frumvarpsins án þess að ætlast sé til að þær verði skýrðar á annan veg en núgildandi reglur. Af þessum sökum verður ekki séð að tilefni sé til að víkja sérstaklega að einstökum atriðum í efni þessara greina.

Um 120.–122. gr.

Þessar greinar mynda XVIII. kafla frumvarpsins, þar sem koma fram sérreglur um afbrigðilega meðferð ógildingardómsmála og eignardómsmála. Reglur kaflans svara í nær öllum atriðum efnislega til núgildandi ákvæða í 216.–220. gr. laga nr. 85/1936, þótt orðalagi og framsetningu sé breytt talsvert. Um efnislegan mun má þó öðru fremur ræða varðandi tvö atriði. Annars vegar er fyrirmælum um varnarþing í 2. mgr. 120. gr., sbr. 2. mgr. 122. gr., lítillega breytt til einföldunar frá því sem nú er kveðið á um í 2. mgr. 216. gr., sbr. 220. gr. laga nr. 85/1936. Hins vegar felst veigameiri breyting í því, að í 217., 218. og 220. gr. laga nr. 85/ 1936 er mælt fyrir um það, að stefnandi í ógildingar- eða eignardómsmáli eigi að leggja stefnu fyrir dómara ásamt sérstakri skriflegri og rökstuddri beiðni til dómarans um útgáfu stefnunnar og gögnum til styrktar málstað sínum. Dómara er ætlað að taka afstöðu til beiðni stefnandans og annað tveggja verða við henni í verki eða synja um útgáfu stefnunnar í úrskurði. Í 121. og 122. gr. frumvarpsins er ráðgerð talsverð einföldun í þessum efnum, því ekki er mælt fyrir um sérstaka beiðni um útgáfu stefnu, heldur er ætlast til þess að röksemdafærsla, sem nú á að koma fram í slíkri beiðni, verði meðal þess sem komi fram í stefnu. Dómara er þannig ætlað að taka afstöðu til þess, hvort skilyrði séu fyrir ógildingar- eða eignardómi, og láta hana uppi með því að gefa út stefnuna eða neita að gera það. Úrskurður yrði ekki kveðinn upp um slíka neitun nema eftir kröfu stefnanda, sbr. niðurlagsorð 2. mgr. 121. gr.

Um 123. gr.

    Með 123. gr. hefst XIX. kafli frumvarpsins, sem geymir nýmæli um afbrigðilega flýtimeðferð einkamála, en um þau var fjallað lítillega í almennum athugasemdum við frumvarpið, þar á meðal um röksemdir fyrir tillögu um að þessar reglur verði teknar upp.
    Í 123. gr. kemur fram að reglum um afbrigðilega meðferð samkvæmt ákvæðum XIX. kafla verði beitt um mál, sem færu annars eftir almennum reglum 3. þáttar frumvarpsins um málsmeðferð, samkvæmt rökstuddri beiðni málsaðila og við tilteknar aðstæður. Þessum aðstæðum er lýst nánar í 1. mgr. 123. gr. með þeim hætti, að flýtimeðferð megi viðhafa í máli vegna ákvörðunar eða athafnar stjórnvalds eða vegna verkfalls, verkbanns eða annarra aðgerða sem tengjast vinnudeilu og þeim skilyrðum er fullnægt, að brýn þörf sé á skjótri úrlausn og að úrlausnin hafi almenna þýðingu eða varði stórfellda hagsmuni málsaðila. Eins og lýst var í almennum athugasemdum við frumvarpið er valið á þeim málaflokkum, sem reglum um flýtimeðferð yrði beitt við, öðru fremur byggt á því, að málsaðili gæti almennt ekki verndað réttindi sín á þessum sviðum með lögbanni, sbr. m.a. 2. mgr. 24. gr. laga um kyrrsetningu, lögbann o.fl. nr. 31/1990. Er þá haft í huga að bið eftir dómsúrlausn samkvæmt almennum reglum getur kostað að hlutaðeigandi glati hagsmunum sínum án þess að bjóðast neitt réttarúrræði til að fá rönd við reist. Taka verður þó fram að þrátt fyrir þessa grundvallarforsendu fyrir vali á þeim tegundum mála, sem ákvæðum XIX. kafla verður beitt við, er ekki ætlast til þess að synjað verði um flýtimeðferð af þeirri ástæðu, að stefnandi kunni að geta leitað verndar á hagsmunum sínum með lögbanni eða öðru úrræði, ef öðrum skilyrðum 1. mgr. 123. gr. væri fullnægt. Mat á því, hvenær brýn þörf sé á skjótri úrlausn og hvenær úrlausn hafi almenna þýðingu eða varði stórfellda hagsmuni, verður að vera háð atvikum hverju sinni. Verður þessum skilyrðum flýtimeðferðar vart lýst nánar með almennum hætti, enda verður að ætla að almenn viðhorf í þessum efnum mótist í framkvæmd af fordæmum. Til hliðsjónar má þó benda á að á undanförnum árum hafa verið rekin mál um til dæmis kjarasamninga háskólamanna í þjónustu ríkisins og lögmæti breytingu á reiknigrundvelli lánskjaravísitölu, sem mætti telja dæmigerð fyrir mál um ákvarðanir eða athafnir stjórnvalda sem gætu talist fullnægja umræddum skilyrðum 1. mgr. 123. gr.
    Í 2. mgr. 123. gr. kemur fram hvernig aðili beri sig að, ef hann telur efni til að óska eftir flýtimeðferð máls. Honum er þá ætlað að afhenda forstöðumanni hlutaðeigandi dómstóls stefnu til útgáfu, ásamt ítarlega rökstuddri beiðni og málsgögnum sem geta stutt óskina. Stefna verður gerð eftir almennum reglum 80. gr. að öðru leyti en því, að tekið verður fram í texta hennar dómari hafi ákveðið að málið sæti flýtimeðferð og látið verður ógert að tiltaka stefnufrest og stað og stund til þingfestingar. Ef forstöðumaður dómstóls felst ekki á að skilyrðum sé fullnægt til flýtimeðferðar, er honum ætlað að synja um útgáfu stefnunnar og eftir atvikum kveða upp úrskurð um synjunina, ef þess er krafist, sbr. 3. mgr. 123. gr. Ef forstöðumaður dómstólsins kemst hins vegar að þeirri niðurstöðu, að skilyrði flýtimeðferðar séu fyrir hendi, kemur fram í 4. mgr. 123. gr. að hann úthluti dómara málinu þegar í stað til meðferðar, en sá dómari gefi út stefnuna, ákveði sérstakan tíma til þingfestingar máls og ákveði lengd stefnufrests, sem geti orðið minnst einn sólarhringur. Hlutaðeigandi dómari getur ekki lagt sjálfstætt mat á það, hvort mál fullnægi skilyrðum fyrir flýtimeðferð, heldur verður hann bundinn af ákvörðun forstöðumanns dómstólsins í þeim efnum.
    Í 5. mgr. 123. gr. er að finna úrræði handa stefnda í máli, sem hefur verið höfðað til meðferðar eftir almennum reglum 3. þáttar frumvarpsins, til að koma fram flýtimeðferð á því þótt stefnandi hafi ekki óskað eftir henni. Ef efni eru til þess skv. 28. gr., að stefndi höfði gagnsök í máli, heimila ákvæði 5. mgr. 123. gr. honum að leggja gagnstefnu sína fyrir forstöðumann dómstóls eftir almennum fyrirmælum greinarinnar ásamt beiðni sinni um útgáfu stefnunnar og að málið sæti í heild sinni flýtimeðferð. Samkvæmt 5. mgr. 123. gr. yrði farið með slíkt erindi á sama hátt og endranær, að því frátöldu að forstöðumanni dómstólsins bæri að gefa aðalstefnanda kost á að tjá sig um óskir gagnstefnanda áður en afstaða væri tekin til þeirra. Þessa sérreglu verður að telja þarfa til að stuðla að jafnræði milli málsaðila, enda gæti sú aðstaða verið uppi að hvor þeirra sem væri gæti höfðað mál gegn hinum um sína hagsmuni og tilviljun ráðið hvor yrði fyrri til.

Um 124. gr.

    Fyrirmæli um þann flýti, sem meðferð skv. XIX. kafla frumvarpsins er kennd við, koma aðallega fram í afbrigðum frá almennum reglum um málsmeðferð, sem er lýst í 124. gr. Þó ber að geta þess, að í áðurlýstum ákvæðum 123. gr. er að tvennu leyti að finna sérreglur, sem eru brenndar sama marki, en það eru fyrirmælin í 2., sbr. 4. mgr. 123. gr., sem heimila ákvörðun afbrigðilegs stefnufrests og tíma til þingfestingar máls. Þessar heimildir geta einar út af fyrir sig stytt nokkuð þann tíma, sem rekstur máls tæki ella.
    Í 1. og 2. mgr. 124. gr. eru fyrirmæli um afbrigðilegan gang máls fram að aðalmeðferð þess. Frestur sem stefndi á almennt rétt á skv. 1. mgr. 99. gr. við þingfestingu máls yrði aðeins svo langur sem brýna nauðsyn bæri til. Þegar greinargerð stefnda yrði lögð fram skv. 2. mgr. 99. gr. ætti um leið að huga að atriðum til undirbúnings á aðalmeðferð samkvæmt ákvæðum 1. mgr. 102. gr., en ekki fresta málinu sérstaklega til þinghalds í því skyni. Aðilar ættu ekki að vænta sérstakra fresta eftir þetta til gagnaöflunar samkvæmt almennum reglum 1. og 2. mgr. 102. gr., heldur yrðu þeir að vera því viðbúnir að lýsa lokið öflun sýnilegra sönnunargagna þá þegar. Tíma til aðalmeðferðar yrði síðan að ákveða í ljósi upphafsorða 1. mgr. 124. gr., þannig að bið eftir henni yrði ekki lengri en brýna nauðsyn bæri til. Þá er tekið fram í 2. mgr. 124. gr. að dómari geti orðið við ósk aðila um að vitni verði kvatt til skýrslugjafar við aðalmeðferð máls með skemmri fyrirvara en yrði annars skv. 2. mgr. 54. gr. Þau atriði, sem hér um ræðir, geta til samans stytt þann tíma verulega sem mundi ella líða frá þingfestingu máls og fram til aðalmeðferðar þess.
    Samkvæmt 3. mgr. 124. gr. ber dómara að kveða upp dóm í máli, sem sætir flýtimeðferð, svo fljótt sem verða má eftir dómtöku þess. Ekki verður séð að unnt sé að afmarka frest í þessum efnum með tilteknum dagafjölda, en áhersla þessa ákvæðis ætti að stuðla að því að biðin í þessum efnum yrði eins stutt og málið sjálft og aðrar aðstæður leyfðu.
    Í 4. og 5. mgr. 124. gr. eru afbrigðilegar reglur varðandi kæru og áfrýjun til Hæstaréttar, ef mál sætir flýtimeðferð í héraði. Annars vegar er í 4. mgr. 124. gr. kveðið á um skemmri tíma handa aðilum til að koma fram athugasemdum í kærumáli fyrir Hæstarétti en annars er mælt í 1. mgr. 149. gr., eða þriggja sólarhringa frest í stað einnar viku. Hins vegar er í 5. mgr. 124. gr. mælt fyrir um skemmri áfrýjunarfrest að gengnum dómi en endranær skv. 1. mgr. 153. gr., eða þriggja vikna frest í stað þriggja mánaða. Þá er einnig kveðið þar á um heimild aðila til að óska eftir því fyrir Hæstarétti, að vikið verði almennum reglum III. kafla laga nr. 75/1973 um að gera þurfi ágrip dómsgerða. Loks kemur fram í 5. mgr. 124. gr. að frestir í máli fyrir Hæstarétti skuli vera svo skammir sem verða má. Þessi fyrirmæli geta til samans flýtt mjög fyrir meðferð máls fyrir æðra dómi, en ekki verður séð að fært sé að marka nánari fresti í einstökum atriðum í ríkara mæli en hér er gert.
    Ekki verður séð að ákvæði 6. mgr. 124. gr. þarfnist sérstakra skýringa.

Um 125. gr.

    Hér er um ræða upphafsgrein 5. þáttar frumvarpsins, sem geymir reglur um gjafsókn, málskostnað og réttarfarssektir. Upphafskafli þáttarins, XX. kafli frumvarpsins, fjallar um gjafsókn og heyra ákvæði 125.–128. gr. til hans. Í kaflanum er að finna nokkuð breyttar reglur í þessum efnum frá því sem nú er mælt í XI. kafla laga nr. 85/1936. Ráðagerðir um þær breytingar eru að talsverðu leyti studdar við fyrirmyndir í V. kafla frumvarps til laga um opinbera réttaraðstoð, sem var lagt fram á 113. löggjafarþingi og varð ekki útrætt, en í því
frumvarpi var stefnt að því að reglur um gjafsókn yrðu færðar í sérlöggjöf um opinbera réttaraðstoð jafnframt því að falla úr lögum nr. 85/1936.
    Í 1. mgr. 125. gr. er hugtakið gjafsókn afmarkað á þann veg, að það taki jöfnum höndum til gjafsóknar og gjafvarnar í einstökum ákvæðum XX. kafla. Hugtakið er því notað sem samheiti, bæði í heiti kaflans og einstökum reglum hans, fyrir aðstoð sem aðili getur leitað til að sækja hagsmuni sína eða verja þá í dómsmáli, en þetta er einfaldlega gert til hagræðis og á sér fyrirmynd í XI. kafla laga nr. 85/1936, sbr. 1. mgr. 171. gr. laganna.
    Í 2. mgr. 125. gr. er gert ráð fyrir því að dómsmálaráðherra skipi sérstaka nefnd þriggja lögfræðinga, gjafsóknarnefnd, til að fjalla um umsóknir um gjafsókn, en skv. 4. mgr. greinarinnar veitir ráðherra gjafsókn og getur því aðeins gert það, að þessi nefnd hafi mælt með því. Sambærileg fyrirmæli eru ekki fyrir hendi í núgildandi lögum, heldur á undir ráðherra að meta hvort gjafsókn verði veitt, sbr. einkum 2. mgr. 171. gr. laga nr. 85/1936. Nýmælin um gjafsóknarnefnd eiga sér hins vegar fyrirmynd í V. kafla áðurnefnds frumvarps til laga um opinbera réttaraðstoð.
    Í 3. mgr. 125. gr. er að finna fyrirmæli um umsókn um gjafsókn. Sambærilega reglu er ekki að finna í núgildandi lögum, en hún styðst við venjur í framkvæmd á þessu sviði. Telja má að einstök atriði í þessu ákvæði skýri sig nægilega sjálf.
    Til viðbótar því, sem hefur þegar verið getið hér á undan varðandi 4. mgr. 125. gr., má vekja athygli á því að samkvæmt ákvæðinu er afstaða gjafsóknarnefndar til umsóknar um gjafsókn bindandi fyrir dómsmálaráðherra að því leyti, að hann getur ekki veitt gjafsókn gegn andstöðu nefndarinnar. Á hinn bóginn væri ráðherra ekki bundinn af meðmælum nefndarinnar og gæti því synjað um gjafsókn þrátt fyrir þau.

Um 126. gr.

    Í 1. mgr. 126. gr. er mælt fyrir um almenn skilyrði gjafsóknar, en gert er ráð fyrir nokkrum breytingum í þeim efnum frá núgildandi reglum í 172. gr. laga nr. 85/1936. Þessar breytingar eru í meginatriðum byggðar á sama grunni og ákvæði í áðurnefndu frumvarpi til laga um opinberra réttaraðstoð, sbr. einkum 14. og 15. gr. þess. Ætla má að þessar reglur skýri sig nægilega sjálfar.
    Í 2. mgr. 126. gr. kemur fram að gjafsókn verði einnig veitt eftir fyrirmælum annarra laga, en slík fyrirmæli mundu þá eftir atvikum ganga fyrir almennum skilyrðum gjafsóknar í 1. mgr. 126. gr. Vekja má athygli á því að í 160. og 161. gr. er mælt fyrir um brottfall nokkurra sérákvæða í lögum um heimildir til gjafsóknar.
    Í 3. mgr. 126. gr. er mælt fyrir um að gert verði sérstakt gjafsóknarbréf, ef gjafsókn er veitt, en í því bréfi á að afmarka umfang gjafsóknarinnar ef því er ekki ætlað að ráðast af almennum reglum 127. gr.

Um 127. gr.

    Í upphafsorðum 1. mgr. 127. gr. kemur fram það megineinkenni gjafsóknar, að hún skuldbindi ríkið til að greiða þann málskostnað, sem gjafsóknarhafi hefur sjálfur af máli, að því leyti sem sú skuldbinding er ekki takmörkuð í gjafsóknarbréfi eða af öðrum fyrirmælum 127. gr. Almenn heimild til að takmarka gjafsókn við veitingu hennar kemur fram í síðari málslið 1. mgr. 127. gr., þar sem segir að binda megi hana við tiltekna þætti málskostnaðar eða tiltekna hámarksfjárhæð. Sambærilegar heimildir til að ákveða takmarkaða gjafsókn koma ekki fram í núgildandi lögum, en með þeim ætti að vera meiri sveigjanleiki til að styrkja aðila fjárhagslega þótt hann verði ekki talinn fullnægja skilyrðum til að fá kostnað sinn greiddan að öllu leyti. Megintakmörkunina á umfangi gjafsóknar vegna annarra ákvæða 127. gr. er að finna í 2. mgr. greinarinnar, sem felur í sér ríkið verði ekki skuldbundið vegna hennar til að greiða þá þóknun, sem málflytjandi gjafsóknarhafa kann að áskilja sér, heldur aðeins þá fjárhæð málflutningslauna sem dómari ákveður handa honum. Sams konar takmörkun á umfangi gjafsóknar og hér um ræðir kemur nú fram í 3. tölul. 173. gr. laga nr. 85/1936. Eins og getið var í upphafi þessarar umfjöllunar um 127. gr. felur gjafsókn í sér að ríkið greiði málskostnað gjafsóknarhafans sjálfs. Ástæða er til að undirstrika að gjafsókn getur aldrei náð til þess að ríkið beri einnig þann málskostnað, sem gjafsóknarhafa kann að verða gert að greiða gagnaðila sínum í máli, sbr. einnig 3. mgr. 128. gr., en hér er um sömu reglu að ræða og nú gildir skv. 2. mgr. 174. gr. laga nr. 85/1936.
    Ákvæði 2. mgr. 127. gr. svara til fyrirmæla í 3. tölul. 173. gr. laga nr. 85/1936 og framkvæmdavenja þeim til fyllingar.
    Reglur 3. mgr. 127. gr. um undanþágu gjafsóknarhafa frá skyldu til greiðslu gjalda í ríkissjóð vegna máls síns svara til ákvæða l. og 2. tölul. 173. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 127. gr. kemur fram að gjafsókn taki almennt einnig til kostnaðar, sem gjafsóknarhafi hefur af fullnustu réttinda sinna við aðför eða nauðungarsölu. Sambærilega reglu er að finna að nokkru marki í 4. mgr. 171. gr. laga nr. 85/1936, en gjafsóknarhafi nýtur einnig vissra hlunninda á þessum vettvangi eftir lögum um aukatekjur ríkissjóðs, nr. 79/1975.
    Í 5. mgr. 127. gr. kemur fram almenn regla um að gjafsókn nái sjálfkrafa til málskostnaðar gjafsóknarhafa fyrir Hæstarétti, ef gagnaðili hans skýtur þangað máli, og gildir þetta einnig þótt gjafsóknarhafinn gagnáfrýji eða gagnkæri fyrir sitt leyti. Á hinn bóginn næði gjafsókn eftir þessari reglu ekki til kostnaðar af málskoti sem gjafsóknarhafi hlutast annars sjálfur til um. Sambærileg regla kemur ekki fram í núgildandi lögum, heldur verður að sækja sjálfstætt um gjafsókn fyrir Hæstarétti ef máli er skotið þangað. Verður að telja eðlisrök standa til þeirrar reglu, sem hér er lögð til, enda má almennt ætla að málstaður sem þykir verðugur gjafsókn fyrir héraðsdómi hljóti einnig að vera það við málsvörn fyrir æðra dómi.

Um 128. gr.

    Í 1. mgr 128. gr. kemur fram að gjafsókn falli ekki niður þótt gjafsóknarhafi látist. Sambærileg regla kemur ekki fram í núgildandi lögum, en telja verður hana sjálfsagða.
    Samkvæmt 2. mgr. 128. gr. getur dómsmálaráðherra afturkallað gjafsókn við nánar tilteknar aðstæður, en í ákvæðinu er mælt sérstaklega fyrir um afleiðingar af þessu varðandi þegar áfallinn kostnað af máli. Í 1. mgr. 174. gr. laga nr. 85/1936 koma fram áþekkar heimildir til að svipta mann gjafsókn, en sambærileg ákvæði og koma fram í frumvarpinu skortir þar um afleiðingar af sviptingunni.
    Ákvæði 3. og 4. mgr. 128. gr. svara efnislega til 2. mgr. 174. gr. laga nr. 85/1936 og þarfnast því ekki sérstakra skýringa hér.

Um 129. gr.

    Í 129.–133. gr., sem mynda 21. kafla frumvarpsins, er að finna reglur þess um málskostnað.
    Í 1. mgr. 129. gr. kemur fram hver útgjöld af máli verði talin til málskostnaðar. Talningin á þessu svarar í öllum meginatriðum til ákvæða 1. mgr. 175. gr. laga nr. 85/1936. Þess má þó geta að hér er gert ráð fyrir því að úr talningunni falli útgjöld aðila vegna ferða dómara í tengslum við mál, en í framkvæmd hefur almennt ekki tíðkast um lengri tíma að láta aðila bera slík útgjöld, heldur hafa þau greiðst úr ríkissjóði.
    Ákvæði 2. mgr. 129. gr. svara til fyrirmæla í 1. málsl. 176. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 129. gr. eru sameinuð fyrirmæli, sem nú koma fram í 2. mgr. 175. gr., 1. og 2. mgr. 181. gr. og 184. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 129. gr. er gert ráð fyrir því, að málskostnaður sem verður dæmdur aðila úr hendi gagnaðila beri dráttarvexti með tilteknum hætti þar til hann greiðist, og gildir einu hvort þess hafi, verið krafist eða mælt sé fyrir um það í dómi. Með lögum nr. 54/1988 var bætt nýju ákvæði við 175. gr. laga nr. 85/1936, sem er nú 3. mgr. greinarinnar, um heimild aðila til að krefjast og dómara til að dæma honum dráttarvexti með sama hætti og er mælt fyrir um í 4. mgr. 129. gr. Í þessu ákvæði frumvarpsins felast þannig þau nýmæli að hvorki þyrfti að krefjast dráttarvaxta né dæma um þá, en af þessu yrði talsvert hagræði þar sem slíkra dráttarvaxta er krafist nánast án undantekninga í framkvæmd og kostar núgildandi tilhögun þrálátar endurtekningar á þessum atriðum í dómsúrlausnum, sem má hæglega komast hjá með þessum hætti.

Um 130. gr.

    Í 1. mgr. 130. gr. kemur fram að aðili, sem tapar máli, verði að jafnaði dæmdur til að greiða gagnaðila sínum málskostnað. Í 1. mgr. 177. gr. laga nr. 85/1936 er fortakslaus skylda til þess að dæma aðila til greiðslu málskostnaðar við þessar aðstæður, en í dómaframkvæmd hefur þeirri reglu ekki verið fylgt alls kostar. Þykir eðlilegra að breyta orðalagi hér til samræmis við þá staðreynd.
    Fyrirmæli 2. mgr. 130. gr. um skyldu til að gera stefnanda að greiða stefnda málskostnað við frávísun máls og almennt við niðurfellingu þess eru efnislega á sama veg og núgildandi ákvæði 1. mgr. 180. gr. laga nr. 85/1936.
    Heimildir í fyrri málslið 3. mgr. 130. gr. til að dæma hvorn aðila til að bera sinn kostnað af máli eða dæma annan þeirra til að greiða hinum hluta málskostnaðar, ef mál vinnst að nokkru og tapast að nokkru, svara til ákvæða 178. gr. laga nr. 85/1936, eins og þeim hefur verið beitt í framkvæmd. Reglan í síðari málslið 3. mgr. 130. gr. um heimild til að ákveða málskostnað með þessum sama hætti þótt aðili tapi máli, ef honum mátti ekki vera kunnugt um atvikin sem leiða til þess fyrr en eftir að mál var höfðað, á sér ekki hliðstæðu í ákvæðum laga nr. 85/1936. Hún styðst hins vegar við erlenda fyrirmynd og verður að teljast heppilegur varnagli af sanngirnisástæðum.
    Í 4. mgr. 130. gr. koma fram reglur um heimild til að dæma lægri málskostnað en ella ef aðili stendur að rekstri tveggja eða fleiri mála um kröfur, sem hefði mátt leysa úr í einu máli samkvæmt ákvæðum III. og IV. kafla frumvarpsins. Í niðurlagi 4. mgr. 130. gr. er að auki vísað til 2. mgr. 27. gr. til þess að vekja athygli á þargreindri sérreglu, sem getur leitt til þess að stefnanda verði ekki dæmdur neinn málskostnaður úr hendi stefnda við tilteknar aðstæður, sem gætu þó átt undir almenna lýsingu 4. mgr. 130. gr. Sambærileg fyrirmæli og hér um ræðir koma að nokkru marki fram í 71. gr. laga nr. 85/1936.

Um 131. gr.

    Í 131. gr. koma fram sérreglur um heimildir til að dæma aðila til að greiða gagnaðila sínum málskostnað án tillits til úrslita máls vegna framferðis aðilans eða aðgerða við rekstur þess. Þannig er mælt fyrir í 1. mgr. 131. gr. um heimildir til að dæma aðilann til greiðslu alls málskostnaðar gagnaðila vegna atvika, sem eru talin í þremur stafliðum við ákvæðið. Þessi regla frumvarpsins svarar að flestu leyti til 1. og 3. tölul. 2. mgr. 177. gr. laga nr. 85/1936.
    Samkvæmt 2. mgr. 131. gr. má dæma aðila til að greiða gagnaðila sínum álag á málskostnað, ef sakir hans skv. 1. mgr. greinarinnar eru miklar. Heimildir fyrir slíkum refsimálskostnaði koma nú fram í 3. mgr. 177. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 3. mgr. 131. gr. er mælt fyrir um heimild til að dæma aðila til að greiða gagnaðila sínum kostnað hans af afmörkuðum athöfnum undir rekstri máls, sem aðilinn hefur hlutast til um að þarflausu eða án tilgangs, en þetta má gera án tillits til málsúrslita og ákvörðunar málskostnaðar að öðru leyti. Sams konar regla felst nú í 4. tölul. 2. mgr. 177. gr. laga nr. 85/1936.
    Í 4. mgr. 131. gr. kemur fram heimild til að dæma umboðsmann aðila til að greiða gagnaðilanum málskostnað, hvort heldur með aðilanum sem hann kemur fram fyrir eða einan sér, ef umboðsmaðurinn hefur átt þátt að ávirðingum skv. 1. eða 3. mgr. 131. gr. Er einnig heimilað að dæma umboðsmann með þessum hætti til greiðslu refsimálskostnaðar skv. 2. mgr. greinarinnar. Að þessu leyti eru ákvæði 4. mgr. 131. gr. efnislega á sama veg og 182. gr. laga nr. 85/1936. Í niðurlagi frumvarpsákvæðisins er hins vegar tekið fram að dæma megi umboðsmann með þessum hætti, hvort sem þess er krafist í máli eða ekki, en hér er um gagnstæða reglu að ræða við þá, sem kemur fram í ívitnuðu ákvæði núgildandi laga. Með því að ákvæði 4. mgr. 131. gr. bera vissan keim af því, að þeim sé ætlað að vera málflytjendum til varnaðar í starfi, verður að telja eðlilegt að dómari geti gripið til þessa úrræðis án þess að krafa komi fram um það í máli.

Um 132. gr.

Í þessari grein frumvarpsins koma fram sérreglur um málskostnað þegar fleiri aðilar en einn standa samsíða í máli sem samaðilar skv. 18. gr. eða samlagsaðilar skv. 19. og eftir atvikum 20. gr. Þessi ákvæði eru að nokkru frábrugðin núgildandi reglum í 3. mgr. 181. gr. laga nr. 85/1936, en ætla má að þau skýri sig nægilega sjálf.

Um 133. gr.

    Í 133. gr. koma fram reglur um svokallaða málskostnaðartryggingu, sem stefnda er heimilað að krefjast að stefnanda verði gert að setja. Ráðgert er í 1. mgr. greinarinnar að þessi heimild verði fyrir hendi við tvenns konar aðstæður. Annars vegar ef stefnandi er búsettur erlendis og menn búsettir hér á landi yrðu ekki undanþegnir því að setja sams konar tryggingu í heimalandi hans. Hins vegar ef stefndi leiðir líkur að því að stefnandi sé ófær um að greiða málskostnað. Í reglu 183. gr. laga nr. 85/1936 um málskostnaðartryggingu er aðeins gert ráð fyrir beitingu hennar gagnvart mönnum búsettum erlendis og felur b-liður 1. mgr. 133. gr. því í sér nýmæli um þessa heimild gagnvart ógreiðslufærum mönnum. Þessi nýmæli verður að telja eðlileg, enda eru dæmi af þeim tilvikum í framkvæmd, að stefndi sé nauðbeygður til að taka til varna gegn tilefnislausri eða tilgangslítilli málsókn og verða fyrir útgjöldum af vörnum sínum, þótt fyrirfram sé sýnt að útilokað sé að stefnandi geti greitt honum þann málskostnað, sem hann verður fyrirsjáanlega dæmdur til.
    Fyrirmæli 2. mgr. 133. gr. um úrlausn dómara á kröfu um málskostnaðartryggingu eiga sér ekki fyrirmynd í lögum nr. 85/1936, en styðjast við venjubundna framkvæmd á þessu sviði.
    Samkvæmt 3. mgr. 133. gr. leiðir það til frávísunar máls, ef stefnandi setur ekki málskostnaðartryggingu í samræmi við ákvörðun eða úrskurð dómara í þeim efnum. Sama regla og hér um ræðir kemur fram í 2. málsl. 1. mgr. 183. gr. laga nr. 85/1936.
    Rétt er að vekja athygli á því, að samkvæmt upphafsorðum 1. mgr. 133. gr. verður stefndi að krefjast málskostnaðartryggingar við þingfestingu máls. Þótt ekkert sé frekar sagt í þeim efnum verður að ganga út frá því, að þessi orð feli í sér að stefndi geti ekki komið fram kröfu sem þessari á síðari stigum máls ef honum var eða mátti vera kunnugt um tilefni til hennar við þingfestingu. Ef tilefni kæmi annars fyrst fram til kröfu um málskostnaðartryggingu eftir þingfestingu má ekki telja umrædd orð 1. mgr. 133. gr. útiloka að hún verði tekin til greina, en þetta gæti öðru fremur gerst ef tilefni gefst fyrst til að telja stefnanda ógreiðslufæran þegar rekstur máls er eitthvað kominn á veg.

Um 134.–136. gr.

    Þessar greinar mynda til samans XXII. kafla frumvarpsins, þar sem er að finna reglur um réttarfarssektir. Þessar reglur eru í nær öllum atriðum sama efnis og núgildandi ákvæði XIII. kafla laga nr. 85/1936, en orðalagi er að nokkru breytt í frumvarpinu og ákvæðum raðað með öðrum hætti.
    Ákvæði 1. mgr. 134. gr. eru sama efnis og 187. gr. laga nr. 85/1936, en 2. mgr. 134. gr. samsvarar 5. mgr. 188. gr. laganna.
    Í 1. mgr. 135. gr. er mælt fyrir um hvenær réttarfarssektum verði beitt. Ákvæði a-, c-, d-, e- og f- liða málsgreinarinnar svara til heimilda í 1. og 4. mgr. 188. gr. laga nr. 85/1936, en í b-lið 1. mgr. 135. gr. er að finna reglu, sem á sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum. Hins vegar má ætla að þau nýmæli skýri sig nægilega sjálf. Reglurnar í 2., 3. og 4. mgr. 135. gr. svara til 2., 3. og 4. mgr. 188. gr. laga nr. 85/1936, en ákvæði 5. mgr. 135. gr., sem heimila að sekt verði á lögð fyrir tilefnislaust málskot til æðra dóms, eiga sér ekki hliðstæðu í nefndum lögum.
    Í 136. gr. kemur fram á hverju tímamarki dómari ákveði sekt og í hverju formi. Reglurnar í þeim efnum eru hliðstæðar 189. gr. laga nr. 85/1936.

Um 137. gr.

    Sjötti þáttur frumvarpsins, þar sem reglur koma fram um endurupptöku mála og málskot, hefst með 137. gr., en hún er fyrsta ákvæði XXIII. kafla sem fjallar um endurupptöku útivistarmála í héraði. Hér hefur á fyrri stigum, m.a. í almennum athugasemdum, verið vikið að þeirri breytingu, sem er stefnt að með frumvarpinu, að málum sem útivist hefur orðið í af hálfu stefnda í héraði verði almennt ekki áfrýjað til Hæstaréttar. Þess í stað geti stefndi leitað eftir endurupptöku máls í héraði til að koma fram vörnum og fengið dóm lagðan þar á málið á nýjan leik. Nýmæli XXIII. kafla, sem fjalla sérstaklega um þessa endurupptöku, eru að vonum einn þýðingarmesti hlutinn af þeirri breytingu, en eftir núgildandi lögum er ekki unnt að fá mál tekið upp fyrir héraðsdómi með þessum hætti. Reglur kaflans eru sniðin að nokkru eftir ákvæðum í frumvarpi til heildarlaga um meðferð einkamála í héraði, sem var síðast lagt fram á Alþingi 1961 og fékkst ekki útrætt, en einnig hefur verið litið til norrænna reglna í þessum efnum.
    Í 1. og 2. mgr. 137. gr. koma fram skilyrði fyrir því, að stefndi geti leitað eftir endurupptöku máls sem hefur verið lokið með áritun stefnu á hendur honum skv. 113. gr. eða með útivistardómi. Gerður er greinarmunur í þessum málsgreinum 137. gr. á því, hversu fljótt stefndi leitar eftir endurupptöku. Ef stefndi gerir það innan þriggja mánaða frá því máli lauk í héraði og innan mánaðar frá því honum varð kunnugt um málalokin, þarfnast ósk hans um endurupptöku ekki sérstaks rökstuðnings eða tilefnis, sbr. 1. mgr. 137. gr. Þótt þriggja mánaða fresturinn sé liðinn en þó skemmri tími en eitt ár frá því máli lauk í héraði og minna en mánuður frá því stefnda varð kunnugt um málalokin, getur hann enn leitað endurupptöku, en í því tilviki verður einhverju af þremur skilyrðum samkvæmt a-, b- og c-lið 2. mgr. 137. gr. að vera fullnægt. Til viðbótar við þetta kemur síðan fram það skilyrði fyrir endurupptöku í 3. mgr. 137. gr., að stefndi verði alltaf að setja tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar samkvæmt upphaflegri úrlausn í málinu, vera búinn að greiða málskostnaðinn eða afla samþykkis stefnanda fyrir endurupptöku án greiðslu eða tryggingar. Þessi regla er sett til að draga úr hættu á því að endurupptöku verði leitað til þess eins, að tefja fyrir fullnustu réttinda stefnanda, en hafa ber í huga í tengslum við þetta að langvarandi dómvenja er fyrir því, að stefnda í héraði, sem útivistardómur gengur á, verði gert að bera málskostnað þótt hann fái dómnum hnekkt fyrir Hæstarétti.
    Í 4. mgr. 137. gr. kemur fram að stefndi geti ekki leitað eftir endurupptöku, ef stefnandi hefur þegar áfrýjað máli til Hæstaréttar fyrir sitt leyti. Er þessi regla sett til að koma í veg fyrir að mál verði rekið fyrir Hæstarétti á sama tíma og fjallað verði um endurupptöku þess í héraði, en stefndi ætti kost á að gagnáfrýja útivistarmáli fyrir sitt leyti ef stefnandi hefði þegar áfrýjað, sbr. 4. mgr. 96. gr., og ætti þar með kost á að fá leyst úr vörnum sínum fyrir æðra dómi.
    Í 5. mgr. 137. gr. er loks tekið fram að mál verði ekki endurupptekið í héraði að liðnum fresti skv. 2. mgr. greinarinnar nema eftir ákvörðun Hæstaréttar, en um það úrræði er fjallað sérstaklega í XXVI. kafla frumvarpsins.

Um 138. gr.

    Í 138. gr. eru reglur um hvernig verði leitað endurupptöku og tekin afstaða til beiðni um hana. Í 1. mgr. greinarinnar kemur fram að stefndi eigi að beina beiðni til þess dómstóls, þar sem máli var lokið í byrjun, og hvers efnis beiðnin eigi að vera og hvað þurfi að fylgja henni.
    Samkvæmt 2. mgr. 138. gr. er ætlast til þess að dómari kanni beiðni um endurupptöku þegar hún hefur borist og áður en hafist verður handa um að boða til þinghalds um hana. Er gert ráð fyrir því að dómari synji strax um endurupptöku ef sýnilega eru ekki efni til hennar og kveði upp úrskurð um synjunina ef stefndi krefst. Ella boðar dómari stefnda og stefnanda fyrir dóm til að taka málefnið fyrir.
    Í 3. og 4. mgr. 138. gr. er greint frá afleiðingum útivistar aðila frá þinghaldi, sem dómari boðar til eftir 2. mgr. greinarinnar. Ef stefndi mætir ekki leiðir af 3. mgr. 138. gr. að beiðni hans teljist fallin niður og verður þá ekki af endurupptöku á grundvelli hennar. Verði útivist af hálfu stefnanda er mælt fyrir um það í 4. mgr. greinarinnar, að málið verði þegar endurupptekið og farið með það eftir ákvæðum 2. mgr. 140. gr.
    Ef báðir aðilar mæta til þinghalds, þar sem beiðni um endurupptöku er tekin fyrir, á stefnandi þess kost skv. 5. mgr. 138. gr. að hafa uppi mótmæli gegn henni og verður þá dómari að leysa úr ágreiningi með úrskurði. Komi ekki mótmæli fram verður málið endurupptekið með bókun í þingbók.

Um 139. gr.

Eftir reglum 23. kafla hefur endurupptaka máls ekki ein út af fyrir sig nein áhrif á gildi úrlausnar, sem fékkst í öndverðu í máli. Þetta sést m.a. af 2. málsl. 1. mgr. 141. gr., þar sem kemur fram að útivistardómur eða áritun á stefnu falli fyrst úr gildi þegar dómari kveður upp dóm á nýjan leik eftir endurupptöku eða úrskurð um frávísun máls. Upphafleg úrlausn stendur þannig óhögguð með þeim réttaráhrifum, sem fylgja dómi, og væri m.a. unnt að krefjast aðfarar á grundvelli hennar, sbr. meginregluna í 2. mgr. 139. gr. Reglur XXIII. kafla eru byggðar upp með þessum hætti af ýmsum ástæðum. Er það bæði gert af tilliti til þess, að fyrri úrlausn geti ekki fallið formlega niður nema með að minnsta sambærilegri nýrri úrlausn og af tilliti til þeirrar hættu, sem gagnstæð regla gæti haft í för með sér, að endurupptökuheimildir yrðu misnotaðar til þess eins að tefja fullnustu á réttmætum kröfum. Á hinn bóginn getur regla um óheft áhrif fyrri úrlausnar eftir endurupptöku máls verið harkaleg og jafnvel hættuleg ef hún gildir án undantekninga, því vel er hugsanlegt að sýnt sé þegar frá upphafi endurupptöku að málstaður stefnda sé réttmætur. Í þessu ljósi er því farin sú leið í 1. mgr. 139. gr. að heimila stefnda að krefjast sérstaks úrskurðar héraðsdómara eftir endurupptöku um að réttaráhrif fyrri úrlausnar falli niður að öllu eða einhverju leyti meðan leyst verður úr máli öðru sinni. Lagt er í hendur dómara að meta hvort tilefni sé til að verða við slíkri kröfu eftir mati á atvikum hverju sinni, en í þeim efnum yrði dómari m.a. að gefa því gaum hver líkindi geti talist til að fyrri úrlausn breytist vegna endurupptöku og meta þá almennt vafa í þeim efnum stefnda í hag. Í 2. mgr. 139. gr. er síðan mælt fyrir um áhrif úrskurðar skv. 1. mgr. greinarinnar á heimild til að krefjast aðfarar á grundvelli upphaflegu úrlausnarinnar, en þessi ákvæði má telja skýra sig sjálf.
Í 3. mgr. 139. gr. er kveðið á um að upphaflegum dómi í útivistarmáli verði ekki áfrýjað eftir endurupptöku nema endurupptakan falli niður og upphaflegur dómur standi. Þessi regla hefur þannig í för með sér að endurupptaka máls hindrar áfrýjun þess af hálfu stefnanda meðan endurupptekna meðferðin fer fram, en ljúki þeirri meðferð skv. 2. eða 4. mgr. 140. gr. og upphaflegur dómur stendur þá óhaggaður vaknar réttur stefnandans til áfrýjunar á ný.

Um 140. gr.

    Samkvæmt l. mgr. 140. gr. verður mál rekið eftir venjulegum reglum frumvarpsins upp frá endurupptöku þess, að því leyti sem ákvæði XXIII. kafla leiða ekki til annarrar niðurstöðu. Þessi aðalregla hefur þannig í för með sér að rekstur máls verður tekinn upp á því stigi sem hann var, þegar útivist varð af hálfu stefnda, og verður þá hafist handa með því að stefndi leggi fram greinargerð, hafi hún aldrei komið fram við upphaflegu meðferðina, og svo framvegis. Á þessari aðalreglu eru þó ýmsar takmarkanir eftir öðrum ákvæðum 140. gr. og reglum 141. gr.
    Í 2. mgr. 140. gr. kemur fram að mál verði ekki fellt niður þótt stefnandi sæki ekki þing eftir endurupptöku, heldur er gert ráð fyrir því að stefndi leggi þá fram varnir sínar og dómur gangi að því búnu í málinu, þar sem yrði tekið tillit til þess sem hefði komið fram af hálfu beggja aðilanna. Í 2. mgr. 140. gr. er þó tekið fram að stefndi geti horfið frá endurupptöku vegna útivistar stefnda, en þá standi upphafleg úrlausnin í málinu.
    Í 3. mgr. 140. gr. er kveðið á um þá afleiðingu af útivist stefnda eftir endurupptöku, að farið verði með málið eftir 3. mgr. 96. gr. og stefnanda gefinn kostur á að svara því skriflega í sókn, sem hefur komið fram af hálfu stefnda í beiðni um endurupptöku og eftir atvikum greinargerð hans í málinu. Að því gerðu gætu málalok við endurupptöku ekki orðið á annan veg en að annaðhvort gangi útivistardómur, þar sem kveðið verði á um réttindi aðilanna á grundvelli þess sem hefur komið fram af hálfu þeirra beggja, eða að máli verði vísað frá dómi með úrskurði, ef komið hefur fram við endurupptöku að slíkir annmarkar hafi verið á máli að varði frávísun. Máli verður hins vegar ekki lokið með enduráritun stefnu, enda er heimild til að ljúka máli með áritun skv. 113. gr. háð því að greinargerð hafi ekki komið fram af hálfu stefnda. Hér verður að hafa í huga að beiðni stefnda um endurupptöku fæli ein út af fyrir sig þann málatilbúnað af hans hendi, að leggja yrði hana að jöfnu við greinargerð í þessu tilliti. Tekið er fram í niðurlagi 3. mgr. 140. gr. að ákvæði 4. mgr. 96. gr. gildi um heimild til áfrýjunar máls ef útivistardómur gengur með þessum hætti í máli eftir endurupptöku þess. Getur því stefnandi áfrýjað máli að gengnum þeim dómi, en stefndi ekki nema með gagnáfrýjun.
    Samkvæmt 4. mgr. 140. gr. hefur útivist af hendi beggja aðila það í för með sér, að endurupptekin meðferð fellur niður og upphafleg úrlausn stendur óhögguð.

Um 141. gr.

    Í 1. mgr. 141. gr. kemur fram hvernig máli geti lokið við endurupptöku, en kostir í þeim efnum eru í fyrsta lagi að endurupptaka falli niður og upphafleg úrlausn standi, sbr. 2. og 4. mgr. 140. gr., í öðru lagi að sátt verði gerð eftir almennum reglum XV. kafla, í þriðja lagi að nýr dómur verði kveðinn upp og loks í fjórða lagi að máli verði vísað frá með úrskurði. Í þremur síðastnefndu tilvikunum hefðu nýju málalokin í för með sér að þau eldri féllu niður.
    Í 2. mgr. 141. gr. er getið umtalsverðra takmarkana á rétti stefnda til þess að tillit verði tekið til krafna hans, málsástæðna og sönnunargagna gegn mótmælum stefnanda, en í þremur stafliðum við málsgreinina eru þó atriði sem geta aflétt þeim takmörkunum að einhverju leyti eða öllu. Reglur 2. mgr. 141. gr. svara til ákvæða 45. gr. laga nr. 75/1973, eins og þeim hefur verið beitt í framkvæmd, en þar er mælt fyrir um takmarkanir á rétti málsaðila til að koma fram nýjum kröfum og málsástæðum fyrir Hæstarétti. Með ákvæðum 2. mgr. 141. gr. er í reynd verið að leggja til óbreytta skipan á kostum stefnda, sem útivist hefur orðið hjá, til að fá tekið tillit til krafna sinna og röksemda, sem hann vanrækti að koma fram fyrir héraðsdómi með útivist sinni. Eftir núgildandi reglum getur stefndi í héraði að vísu áfrýjað útivistarmáli til Hæstaréttar, en þar stendur hann frammi fyrir takmörkunum 45. gr. laga nr. 75/1973 og á þannig ekki almennan rétt á að fá leyst úr kröfum sínum og málsástæðum.
    Í 3. mgr. 141. gr. kemur fram sérregla um ákvörðun málskostnaðar þegar máli lýkur við endurupptöku, en samkvæmt henni verður stefndi að jafnaði að greiða stefnanda allan málskostnað hans án tillits til málsúrslita. Þessi regla um refsikennda ákvörðun málskostnaðar vegna útivistar er í samræmi við langvarandi dómvenju við úrlausn mála í Hæstarétti, þegar útivist hefur orðið af hendi stefnda í héraði og hann áfrýjar máli.

Um 142. gr.

    Í 1. mgr. 142. gr. segir að mál verði ekki endurupptekið nema í eitt skipti eftir reglum XXIII. kafla, en einu gildir hvernig máli hefur lokið við endurupptöku ef hún hefur á annað borð átt sér stað. Reglan girðir þannig fyrir að stefndi geti krafist endurupptöku máls öðru sinni eftir að hafa fallið frá henni fyrra sinni skv. 2. málsl. 2. mgr. 140. gr. eða að hann fái mál endurupptekið eftir að útivistardómur hefur gengið á hendur honum við fyrri endurupptöku.
    Samkvæmt 2. mgr. 142. gr. nýtur stefnandi almennra heimilda til að áfrýja máli til æðra dóms, þegar leyst hefur verið úr því við endurupptöku, en af ákvæðum 1. mgr. 151. gr. leiðir að áfrýjun verði ekki komið við nema máli hafi þá lokið með uppkvaðningu dóms.
    Í 3. mgr. 142. gr. er stefnda heimilað að áfrýja máli til Hæstaréttar að fengnu áfrýjunarleyfi eftir að dómur hefur gengið við endurupptöku, ef ekki er um að ræða útivistardóm á hendur honum. Stefndi nýtur því ekki almennrar heimildar til að áfrýja máli eftir endurupptöku þess, heldur er hann í þeim efnum háður almennum skilyrðum fyrir veitingu áfrýjunarleyfis, sem koma fram í 2. mgr. 154. gr. Þótt það sé ekki tekið fram í 3. mgr. 142. gr. er ætlast til þess að stefnda verði talið heimilt að gagnáfrýja án áfrýjunarleyfis, enda er það í samræmi við almennar heimildir hans í útivistarmáli, sbr. 4. mgr. 96. gr.

Um 143. gr.

    Ákvæði 143.–150. gr. heyra til XXIV. kafla frumvarpsins, þar sem koma fram reglur um kæru til Hæstaréttar í einkamálum. Reglur um þetta koma nú aðallega fram í 21.–33. gr. laga um Hæstarétt Íslands, nr. 75/1973, en í 162. gr. frumvarpsins er m.a. gert ráð fyrir brottfalli þeirra ákvæða. Fyrirmæli XXIV. kafla frumvarpsins eru í flestum atriðum efnislega þau sömu og nú gilda samkvæmt fyrrnefndum reglum, en nokkru marki er þó munur á heimildum til að beita kæru, sem er fjallað um í þessari grein frumvarpsins.
    Í 1. mgr. 143. gr. kemur fram að kæra megi til Hæstaréttar úrskurði héraðsdómara um nánar tiltekin atriði, en eins og orðalagi 143. gr. er háttað ber að ganga út frá því, að kæruheimildir séu þar tæmandi taldar, þannig að úrskurðir um önnur atriði en þar er getið verði ekki kærðir eða ákvarðanir dómara, sem eru ekki í formi úrskurðar. Til frekari skýringa þykir rétt að víkja hér stuttlega að einstökum stafliðum við 1. mgr. 143. gr., þar sem kæranlegir úrskurðir eru taldir upp.
    Í a-lið l. mgr. 143. gr. segir að kæra megi úrskurð héraðsdómara um hvort hann víki sæti, en með þessu orðalagi er jöfnum höndum átt við úrskurði um að dómari víki sæti og úrskurði um að hann geri það ekki. Í 21. gr. laga nr. 75/1973 er aðeins heimilað að kæra úrskurð um að dómari víki ekki sæti og felur þetta ákvæði frumvarpsins því í sér mun víðari kæruheimild. Ósennilegt er að þessarar breytingar gæti mjög í framkvæmd, enda fátítt að aðilar teldu þörf á úrlausn æðra dóms vegna úrskurðar um að dómari telji sig vanhæfan og víki sæti, en þessi breyting er m.a. lögð til hér til samræmis við kæruheimildir við meðferð opinberra mála, sbr. 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991.
    Í b-lið 1. mgr. 143. gr. er heimilað að kæra úrskurði um atriði varðandi skýrslugjöf aðila og vitna fyrir dómi. Í 21. gr. laga nr. 75/1973 er mælt fyrir um heimildir til að kæra úrskurði um upptalin atriði varðandi skýrslugjöf vitnis, en sú talning er það víðtæk að hún svarar í reynd til þessarar reglu frumvarpsins. Í umræddu lagaákvæði er hins vegar ekki minnst á heimild til að kæra úrskurði varðandi skýrslugjöf aðila fyrir dómi.
    Í c-lið 1. mgr. 143. gr. kemur fram að kæra megi úrskurði um atriði varðandi matsgerðir. Í 21. gr. laga nr. 75/1973 er leyft að kæra úrskurði um upptalin atriði varðandi matsgerðir, en líkt og á við um ákvæði laganna um kæruheimildir varðandi skýrslugjöf vitna er talningin það rúm í þessu tilviki, að niðurstaðan yrði efnislega sú sama og leiðir af orðalagi í þessari reglu frumvarpsins.
    Í d-lið 1. mgr. 143. gr. er mælt fyrir um heimild til að kæra úrskurði um skyldu aðila eða annars vörslumanns skjals eða sýnilegs sönnunargagns til að láta það af hendi eða veita aðgang að því. Efnislega samhljóða fyrirmæli má nú finna í 21. gr. laga nr. 75/1973.
    Í e- og f-lið 1. mgr. 143. gr. er leyft að kæra úrskurði, þar sem héraðsdómari synjar um heimild til að afla gagna fyrir öðrum dómi, sbr. XI. kafla frumvarpsins, og heimild til að afla gagna án þess að mál hafi verið höfðað, sbr. XII. kafla. Þótt fyrirmæli XI. og XII. kafla séu nýmæli er allt að einu gert ráð fyrir heimild til að kæra úrskurði um þessi atriði til Hæstaréttar í f-lið 1. tölul. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973.
    Í g-lið 1. mgr. 143. gr. er gert ráð fyrir heimild til að kæra úrskurði, sem kveða eingöngu á um skyldu til greiðslu ómaksþóknunar eða málskostnaðar eða um gjafsóknarlaun. Sambærileg heimild er ekki fyrir hendi í núgildandi lögum, en telja verður hana eðlilega.
    Í h-lið 1. mgr. 143. gr. er með sama hætti og í 21. gr. laga nr. 75/1973 heimilað að kæra úrskurð um að frestur sé veittur í máli, en sú regla er hér óbreytt, að óheimilt er að kæra úrskurð um synjun um frest.
    Í i-lið 1. mgr. 143. gr. er mælt fyrir um heimild til að kæra úrskurð, þar sem héraðsdómari hafnar að endurupptaka mál vegna lögmætra forfalla aðila frá þinghaldi. Þessi regla á sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, en telja verður hana nauðsynlega til varúðar í ljósi þeirra takmarkana, sem ákvæði frumvarpsins gera á heimild til áfrýjunar á útivistarmálum.
    Í j-lið 1. mgr. 143. gr. er heimilað að kæra úrskurð um að máli sé vísað frá dómi, en af þessum fyrirmælum verður gagnályktað að ekki megi kæra úrskurð þar sem er hafnað að vísa máli frá. Þessi regla er óbreytt frá lögum nr. 75/1973.
    Í k-lið 1. mgr. 143. gr. er kveðið á um heimild til að kæra úrskurð um hvort mál verði fellt niður, en með þessu er jöfnum höndum átt við úrskurð um að mál falli niður og úrskurð um að það geri það ekki. Í 21. gr. laga nr. 75/1973 er aðeins heimilað að kæra úrskurð um niðurfellingu máls og felur þessi regla frumvarpsins í sér rýmkun á kæruheimildum. Ólíklegt er hins vegar að þessarar rýmkunar muni gæta tilfinnanlega í framkvæmd.
    Í 1-lið 1. mgr. 143. gr. kemur fram að kæra megi úrskurði um hvort synjað verði um heimild til að gera dómsátt, en einu gildir þá á hvorn veginn úrskurður gangi. Ætla má að sams konar kæruheimild felist nú í 4. mgr. 5. gr. laga nr. 85/1936.
    Í m- og n-lið 1. mgr. 143. gr. er mælt fyrir um heimildir til að kæra úrskurði þar sem synjað er um útgáfu á ógildingardómsstefnu, eignardómsstefnu og stefnu til flýtimeðferðar á máli. Heimildir til að kæra úrskurði varðandi tvö fyrstnefndu afbrigði stefna felast í 217. og 220. gr. laga nr. 85/1936. Ákvæði frumvarpsins um kæruheimild varðandi flýtimeðferð eiga sér ekki hliðstæðu í núgildandi lögum, enda eru reglur um slíka meðferð nýmæli. Telja verður eðlilegt að sama regla gildi í þessum efnum varðandi flýtimeðferð eins og nú er fyrir hendi varðandi ógildingar- og eignardómsmál.
    Í o-lið l. mgr. 143. gr. er leyft að kæra úrskurði um málskostnaðartryggingu, en sams konar regla kemur nú fram í 21. gr. laga nr. 75/1973.
    Í p-lið 1. mgr. 143. gr. er mælt fyrir um heimild til að kæra úrskurði um réttarfarssektir, sem er einnig heimilað í 21. gr. laga nr. 75/1973.
    Í q- og r-lið 1. mgr. 143. gr. koma fram kæruheimildir sem lúta að úrskurðum í tengslum við endurupptöku samkvæmt XXIII. kafla frumvarpsins. Þessar reglur eiga sér ekki hliðstæður í núgildandi lögum, enda eru ekki heimildir fyrir hendi þar til endurupptöku eins og er mælt fyrir um í XXIII. kafla.
    Í 2. mgr. 143. gr. er að finna nýmæli, sem eiga að leiða til verulegrar takmörkunar á heimildum til að beita kæru um atriði sem koma upp eftir að aðalmeðferð máls hefur byrjað. Þessar takmarkanir eru einkum lagðar til í því skyni að komið verði í veg fyrir að aðalmeðferð rofni vegna kærumála, en slík hefur verulegt óhagræði í för með sér. Er og hætta á því að unnt sé að misnota kæruheimildir undir aðalmeðferð til þess að koma fram frestun máls eða tefja einfaldlega fyrir að hægt verði að ljúka því. Verður einnig að telja óhætt að takmarka kæruheimildir með þessum hætti í ljósi þess tvenns, að annars vegar geta málsaðilar oftast látið reyna á atriði máls áður en komið er að aðalmeðferð og meðan þeir njóta rýmri kæruheimildar, og hins vegar að við aðalmeðferð er komið að lokastigi máls og því unnt fyrir aðila að áfrýja máli áður en langt um líður, ef hann fellir sig ekki við niðurstöður í því. Ákvæði 2. mgr. 143. gr. eiga sér fyrirmynd í 2. mgr. 142. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/ 1991.
    Þau atriði, sem er ráðgert að megi kæra úrskurði um eftir upphaf aðalmeðferðar, eru tæmandi talin í 2. mgr. 143. gr. Má heita að hægt sé að flokka þau í þrennt. Í fyrsta lagi heimila a- og b-liður ákvæðisins öðrum en aðila máls að kæra úrskurð sem leggur skyldu á herðar hans, en þessar reglur varða kæruheimildir vitnis og þriðja manns, sem er krafinn um að láta af hendi skjal eða veita aðgang að sýnilegu sönnunargagni. Aðilum er ekki veitt kæruheimild í þessum efnum, en óhjákvæmilegt er að utanaðkomendur njóti slíkra heimilda þannig að þeir geti fengið úrlausn Hæstaréttar um skyldur sínar í máli áður en þeim verður fylgt eftir. Í öðru lagi er í c-, d- og e-lið ákvæðisins mælt fyrir um heimildir til að kæra úrskurði héraðsdómara um atriði sem tengjast lok máls eftir að aðalmeðferð er hafin. Þetta eru nánar tiltekið úrskurðir um að máli sé vísað frá, að það sé fellt niður og synjun um heimild til að gera dómsátt. Verður af augljósum ástæðum að heimila kæru við þær aðstæður án tillits til aðalmeðferðar. Loks er í þriðja lagi heimilað í f-lið ákvæðisins að kæra úrskurð um réttarfarssekt, þótt aðalmeðferð sé byrjuð, en ófært er að útiloka þá málskotsheimild, enda leggur slíkur úrskurður refsingu á hlutaðeiganda.
    Í 3. mgr. 143. gr. er að finna efnislega samhljóða reglu og nú kemur fram í 2. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973, þar sem er heimilað að kæra héraðsdómara fyrir Hæstarétt og krefjast þess að hann verði áminntur eða honum gerð refsing vegna athafna sinna í dómarastarfi. Þessari heimild í núgildandi lögum hefur verið beitt í miklu víðtækari mæli en orð ákvæðisins gefa tilefni til að ætla, m.a. til að kæra ákvarðanir dómara til Hæstaréttar til að fá þeim efnislega breytt. Þótt orðalag núgildandi reglu sé tekið nánast orðrétt upp í 3. mgr. 143. gr. ber að geta þess, að það er ekki gert með það fyrir augum að ákvæðinu verði áfram beitt á sama veg, enda hefði þá orðalagi þess verið breytt til samræmis við umrædda framkvæmd ef sú væri ætlunin. Má einnig hafa í huga að kæruheimildir skv. 1. og 2. mgr. 143. gr. eru að mun víðtækari en í núgildandi lögum og þannig síður þörf á því að nota reglu 3. mgr. sem almenna kæruheimild.

Um 144. gr.

Í 1. og 2. mgr. 144. gr. er því lýst, hvernig kæra á sér stað, en þessi ákvæði eru efnislega samhljóða 22. gr. laga nr. 75/1973.
Í 3. mgr. 144. gr. kemur fram almenn regla um áhrif kæru á önnur atriði máls, en þar segir að kæra fresti frekari framkvæmdum á grundvelli úrskurðar þar til máli lýkur fyrir æðra dómi. Sams konar regla kemur ekki fram í lögum nr. 75/1973, en hliðstæður við hana má finna um afmörkuð atriði, t.d. í 3. mgr. 128. gr. laga nr. 85/1936 varðandi áhrif kæru á úrskurði um atriði sem tengjast skýrslugjöf vitnis. Fyrirmæli 3. mgr. 144. gr. eru í samræmi við venjur í framkvæmd varðandi önnur tilvik.

Um 145. gr.

Í 145. gr. er mælt fyrir um hvers þurfi að geta í bréflegri kæru, heimildir kæranda til að bera fyrir sig ný sönnunargögn í kærumáli og greiðslu gjalda vegna kæru. Reglurnar í þessu ákvæði eru efnislega þær sömu og nú koma fram í 23. og 24. gr. laga nr. 75/1973 að öðru leyti en því, að í 145. gr. er ekki kveðið á um heimild kæranda til að bera fyrir sig ný málsatvik í kærumáli eins og er gert í nefndri 23. gr. laganna. Lagt er til að sú sérregla falli niður, þannig að heimildir kæranda í þessum efnum ráðist af almennri reglu 45. gr. laga nr. 75/1973.

Um 146. gr.

Ákvæði 146. gr. eru sama efnis og 25. og 26. gr. laga nr. 75/1973 og þarfnast því ekki sérstakra skýringa.

Um 147. gr.

Í 1. mgr. 147. gr. kemur fram að héraðsdómari eigi að senda Hæstarétti kæru, svo fljótt sem verða má, ásamt endurritum úr þingbók og öðrum gögnum í fjórriti, nema hann kjósi sjálfur að fella kærðan úrskurð sinn úr gildi. Í 2. mgr. 147. gr. er síðan mælt fyrir um heimild héraðsdómara til að senda Hæstarétti skriflegar athugasemdir sínar um kærumál með málsgögnunum. Ákvæði 147. gr. svara til 27. gr. laga nr. 75/1973 að öðru leyti en því, að annars vegar er ráðgert í núgildandi reglu að héraðsdómari geri kærumálsgögn í þríriti og sendi hvorum málsaðila sitt eintak og Hæstarétti eitt, meðan ákvæði frumvarpsins miða við að Hæstarétti verði send fjögur eintök en aðilar fái ekkert. Þessi tillaga er gerð til samræmis við framkvæmd, en málsaðilar hafa almennt enga þörf á eintaki kærumálsgagna. Hins vegar geymir 1. mgr. 147. gr. ráðagerð um að héraðsdómari geti afstýrt kæru með því að fella niður úrskurð sinn, sem er ekki kveðið á um í 27. gr. laga nr. 75/1973. Með þessum nýmælum er leitast við að fyrirbyggja að kæra þurfi úrskurð, ef héraðsdómari telur ástæðu til að fallast á viðhorf kæranda, en fyrirmynd að þessu ákvæði má finna í 1. mgr. 145. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991. Varðandi þessa reglu ber að hafa í huga þær takmarkanir, sem eru þó gerðar á heimild héraðsdómara til að breyta eigin ákvörðunum eða úrskurðum í 5. mgr. 112. gr. frumvarpsins.

Um 148.–150. gr.

Þessar greinar frumvarpsins svara efnislega til þeirra ákvæða 28.–33. gr. laga nr. 75/1973, sem tilefni þykir til að taka hér upp, en fáein óþörf atriði innan þessara ákvæða koma ekki fram hér. Verður því ekki séð að einstök atriði 148.–150. gr. þarfnist sérstakra skýringa.

Um 151. gr.

Í XXV. kafla frumvarpsins, sem 151.–156. gr. heyra til, er að finna reglur um áfrýjun einkamála, sem varða einkum tilgang áfrýjunar, skilyrði hennar og hvernig hún fer fram. Ákvæðum 151.–156. gr. er ætlað að koma í stað 12.–20. og 34.–38. gr. laga nr. 75/1973, sem er gert ráð fyrir að falli niður í 162. gr. frumvarpsins. Í 151.–156. gr. er miðað að nokkrum efnislegum breytingum frá ákvæðum núgildandi laga, en þessar breytingartillögur eru í nær öllum atriðum sams konar og komu fram í frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973, sem var flutt á 113. löggjafarþingi og varð ekki útrætt. Að öðru leyti má vekja athygli á því að röð ákvæða og orðalagi þeirra er breytt nokkuð í frumvarpinu frá því sem er í lögum nr. 75/ 1973.
Í 151. gr. koma fram almennar reglur um áfrýjun, sem eru efnislega samhljóða ýmsum dreifðum ákvæðum laga nr. 75/1973. Ákvæði 1. mgr. svara þannig efnislega til 17. gr. laganna, 2. mgr. er sama efnis og 18. gr. laganna, 3. mgr. samsvarar 1. mgr. 19. gr. laganna, 4. mgr. geymir sömu reglu og 1. mgr. 38. gr. laganna, og 5. mgr. svarar loks efnislega til 2. mgr. 19. gr. laganna. Verður því ekki séð að þörf sé skýringa á einstökum efnisatriðum 151. gr. frumvarpsins.

Um 152. gr.

    Í 152. gr. er að finna reglur um skilyrði áfrýjunar, sem lúta að hagsmunum í máli. Grunnreglan í þessum efnum kemur fram í l. mgr. greinarinnar, þar sem er mælt fyrir um svokallaða áfrýjunarfjárhæð, eða með öðrum orðum þá fjárhagslegu hagsmuni sem þurfa að vera í húfi í máli til þess að það megi áfrýja því án sérstaks leyfis. Sams konar skilyrði er sett fyrir áfrýjun einkamáls, sem varðar fjárkröfu einkaréttarlegs eðlis, í 2. mgr. 13. gr . laga nr. 75/1973. Í 1. mgr. 152. gr. er á hinn bóginn gert ráð fyrir breytingum frá núgildandi reglu að tvennu leyti. Annars vegar er lögð til veruleg hækkun á áfrýjunarfjárhæð, eða úr 7.000 kr. samkvæmt nefndri 2. mgr. 13. gr. núgildandi laga í 150.000 kr. Þessi tillaga á sér hliðstæðu í áðurnefndu frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973, sem var flutt á 113. löggjafarþingi, þótt þar hafi verið gengið nokkuð skemur í tillögu um hækkun áfrýjunarfjárhæðar. Eins og rökstutt var í athugasemdum við það frumvarp er núgildandi áfrýjunarfjárhæð nánast tilgangslaus vegna verðlagsbreytinga, enda færð í sitt horf með lagabreytingu á árinu 1982. Raunin hefur orðið sú, að málum um hverfandi litla hagsmuni hefur fjölgað fyrir Hæstarétti, en kostnaður af rekstri slíkra mála, bæði fyrir aðila og af almannafé, er stundum verulega meiri en deilur standa þar um. Takmörkun á áfrýjunarheimild af tilliti til hagsmuna aðila á sér langa hefð í löggjöf, en hún helgast einnig af því, að samhliða henni eru almennt heimildir til að veita undanþágu með áfrýjunarleyfi eftir málefnanlegum mælikvarða, eins og er gert í 4. mgr. 152. gr. og 154. gr. frumvarpsins. Meðal annars í þessu ljósi þykir óhætt að hækka áfrýjunarfjárhæð talsvert frá núgildandi reglu um leið og breytingar eru lagðar til á reglum um veitingu áfrýjunarleyfa í nýnefndum ákvæðum frumvarpsins. Hins vegar er gerð tillaga um þá breytingu í 1. mgr. 152. gr., að áfrýjunarfjárhæð verði bundin lánskjaravísitölu og taki breytingum við hver áramót. Með þessu er leitast við að tryggja að áfrýjunarfjárhæð úreldist ekki vegna verðlagsbreytinga sem raunhæfur mælikvarði á því, hver mál eigi að njóta óhefts aðgangs að æðra dómi.
    Fyrirmæli 2. mgr. 152. gr. eru efnislega samhljóða 14. gr. laga nr. 75/1973. Það sama má segja um samsvörun milli 3. mgr. 152. gr. og 15. gr. laganna.
    Í 4. mgr. 152. gr. kemur fram að Hæstiréttur geti leyft áfrýjun máls þótt krafa í því nái ekki áfrýjunarfjárhæð. Um skilyrði fyrir slíku leyfi er nánar mælt í 154. gr. Þessar reglur fela í sér ráðagerð um þá breytingu, að veiting áfrýjunarleyfa verði færð til Hæstaréttar úr höndum dómsmálaráðherra, en sams konar breyting var lögð til í áðurnefndu frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973 á 113. löggjafarþingi.

Um 153. gr.

    Í þessari grein koma fram reglur um áfrýjunarfresti, en í aðalreglunni í þeim efnum, 1. mgr. 153. gr., er kveðið á um þriggja mánaða almennan frest til að áfrýja máli án þess að afla leyfis í því skyni. Sami frestur og hér um ræðir gildir nú að meginreglu eftir 1. mgr. 20. gr. laga nr. 75/1973.
    Í 2. mgr. 153. gr. er að finna heimild handa Hæstarétti til að leyfa áfrýjun máls næstu níu mánuði eftir lok almenna þriggja mánaða frestsins skv. 1. mgr. greinarinnar. Er tekið fram að áfrýjunarleyfis þurfi þá að geta í áfrýjunarstefnu og að það þurfi að fá hana gefna út innan fjögurra vikna frá veitingu leyfisins. Hliðstæðar reglur koma nú fram í 2. og 4. mgr. 20. gr. laga nr. 75/1973, en þó er gert ráð fyrir breytingum hér að tvennu leyti. Annars vegar er lagt í hendur Hæstaréttar að veita áfrýjunarleyfi við þessar aðstæður, en eftir núgildandi lögum kemur það í hlut dómsmálaráðherra, eftir atvikum að fengnum meðmælum Hæstaréttar. Hins vegar er ráðgert að frestir til að áfrýja máli á grundvelli leyfis verði styttir frá því sem nú gildir, eða úr tveimur árum í eitt ár frá uppkvaðningu héraðsdóms. Breytingartillögur sama efnis voru gerðar í fyrrnefndu frumvarpi til laga um breyting á lögum nr. 75/1973 á 113. löggjafarþingi.
    Ákvæði 3. mgr. 153. gr. svara til 3. mgr. 20. gr. laga nr. 75/1973. Ákvæði 4. mgr. 153. gr. eru sama efnis og 36. gr. laganna.

Um 154. gr.

Í þessari grein er mælt fyrir um beiðni um áfrýjunarleyfi, meðferð Hæstaréttar á henni og veitingu leyfisins, þar á meðal skilyrði fyrir því. Eins og þegar hefur verið minnst á í tengslum við 152. og 153. gr. felst sú ráðagerð um breytingu í reglum frumvarpsins um áfrýjunarleyfi, að Hæstiréttur veiti þau, en ekki dómsmálaráðherra, svo sem nú er. Þess hefur þegar verið getið að tillaga um þetta er tekin hér upp í samræmi við frumvarp til laga um breyting á lögum nr. 75/ 1973, sem varð ekki útrætt á 113. löggjafarþingi. Ákvæði 154. gr. styðjast í öðrum atriðum við ráðagerðir í því frumvarpi og þykir því mega láta við það sitja að vísa til þess hér.

Um 155. gr.

Ákvæði 155. gr. um efni áfrýjunarstefnu, útgáfu hennar, þingfestingardag máls fyrir Hæstarétti, stefnufrest og birtingu áfrýjunarstefnu eru þau sömu og nú koma fram í 34. og 35. gr. laga nr. 75/1973 og þarfnast því ekki skýringa hér.

Um 156. gr.

Í 156. gr. er vísað til ákvæða laga um Hæstarétt Íslands um meðferð áfrýjunarmála þar fyrir dómi. Með þessari tilvísun er átt við ákvæði I. og III–V. kafla laga nr. 75/1973.

Um 157. og 158. gr.

    Þessar greinar mynda XXVI. kafla frumvarpsins og geyma ákvæði um endurupptöku mála, sem dómur hefur gengið í fyrir héraðsdómi en hefur ekki verið áfrýjað innan áfrýjunarfrests skv. 1. og 2. mgr. 153. gr. Er heimilað að vissum skilyrðum fullnægðum að leita ákvörðunar Hæstaréttar um að mál verði endurupptekið fyrir héraðsdómi og dómur felldur þar á það á ný. Sambærilegar heimildir eru ekki fyrir hendi í lögum nr. 85/1936, en í lögum um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, er að finna heimildir til endurupptöku óáfrýjaðra mála á vettvangi þeirra laga og í VI. kafla laga nr. 75/1973 eru heimildir til endurupptöku mála sem hafa verið dæmd fyrir Hæstarétti. Mjög lítið hefur reynt á reglur um endurupptöku opinberra mála og endurupptöku einkamála fyrir Hæstarétti í framkvæmd. Er þess því varla að vænta að ákvæði XXVI. kafla hafi teljandi raunhæft gildi, en þau geta átt rétt á sér í varúðarskyni.
    Í 1. mgr. 157. gr. er að finna skilyrði fyrir endurupptöku máls eftir reglum XXVI. kafla, en þau eru talin í þremur stafliðum við málsgreinina. Þessum skilyrðum þarf öllum að vera fullnægt til þess að orðið geti af endurupptöku. Þau eru sama efnis og skilyrði fyrir endurupptöku dæmds máls fyrir Hæstarétti skv. l. mgr. 59. gr. laga nr. 75/1973 og má því telja að ekki sé þörf á sérstökum skýringum á þeim hér.
    Í 2. mgr. 157. gr. kemur fram að aðili geti ekki afsalað sér rétti til að beiðast endurupptöku, en efnislega er hér um sömu reglu að ræða og kemur fram í 4. mgr. 59. gr. laga nr. 75/1973 varðandi rétt til að leita eftir endurupptöku máls sem hefur verið dæmt í Hæstarétti.
    Í 158. gr. kemur fram hvernig verði leitað endurupptöku og hvernig Hæstiréttur fari með beiðni um hana, auk fyrirmæla um ákvörðun um endurupptöku, áhrif hennar, útivist í enduruppteknu máli og meðferð þess. Þessar reglur eru að nokkru hliðstæðar ákvæðum 59. gr. laga nr. 75/1973, en að öðru leyti svipar þeim mjög til fyrirmæla í XXIII. kafla frumvarpsins. Má ætla að þær skýri sig sjálfar í þessu ljósi.

Um 159. gr.

Ef þetta frumvarp verður að lögum er ráðgert í 159. gr. að þau öðlist gildi 1. júlí 1992, eða sama dag og lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði, nr. 92/1989, og fjölmörg önnur ný heildarlög á sviði réttarfars.

Um 160. gr.

Í þessari grein er mælt fyrir um brottfall laga og einstakra ákvæða í lögum, en rétt er að benda á að í sumum liðum í 161. gr. er mælt fyrir um breytingu vissra ákvæða í tilteknum lögum og brottfall annarra í sömu lögunum og í 162. gr. eru sams konar fyrirmæli varðandi lög um Hæstarétt Íslands, nr. 75/1973. Geymir 160. gr. því ekki tæmandi talningu á brottföllnum ákvæðum.
Í 160. gr. er gert ráð fyrir brottfalli laga um meðferð einkamála í héraði, nr. 85/1936, auk nokkurra ákvæða í Norsku lögum Kristjáns V. frá 15. apríl 1687 og tilskipunar um vitnisburð málflutningsmanna frá 19. júlí 1793. Að öðru leyti miða fyrirmæli 160. gr. einkum að brottfalli einstakra orða í tilteknum ákvæðum laga og er þá um atriði að ræða, sem samrýmast ekki reglum frumvarpsins eða eru jafnvel orðin löngu úrelt. Að nokkru marki er þannig mælt fyrir um brottfall ummæla í lögum, sem taka mið af tilvist sáttanefnda, en þær voru lagðar niður við setningu laga nr. 28/1981. Að nokkru er einnig verið að fella brott sérreglur laga um gjafsókn og eiðvinning í dómsmálum. Þá gætir þess ekki síst í 160. gr. að verið sé að fella niður gersamlega tilgangslausar tilvísanir í lögum til laga nr. 85/1936, eftir atvikum tiltekinna greina þeirra eða tiltekinna reglna þeirra.

Um 161. gr.

Í 161. gr. er mælt fyrir um breytingar á ákvæðum fjórtán laga, en þetta er í flestum tilvikum gert í því skyni að laga texta þeirra eða efni að ákvæðum frumvarpsins eftir því sem þörf virðist vera á hverju sinni. Samsvarandi atriði koma öðrum fremur til kastanna í þessari grein og lýst var hér á undan í athugasemdum við 160. gr., en sá munur er þá á, að í slíkum tilvikum, sem ákvæði 161. gr. taka til, er ekki unnt að fella aðeins brott tiltekin orð í lögum, heldur verður um leið að mæla fyrir um önnur í þeirra stað. Í 13. tölul. 161. gr. býr þó annað tilefni að baki meginbreytingum en verður skýrt með þessum almenna hætti, en þar er gert ráð fyrir því, að nýrri grein, 8. gr. a., verði bætt í lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði, nr. 92/1989. Efnislega yrði þetta nýja ákvæði laganna það sama og núverandi regla 34. gr. laga nr. 85/1936, þar sem mælt er fyrir um refsi- og skaðabótaábyrgð dómara vegna embættisstarfa þeirra. Regla þessa efnis þykir með réttu heima í löggjöf um dómstólaskipan og dómara og ætti því ekki að vera til frambúðar í löggjöf um meðferð einkamála, eins og hún er nú.

Um 162. gr.

Í 162. gr. er mælt sérstaklega fyrir um brottfall ýmissa ákvæða í lögum um Hæstarétt Íslands, nr. 75/1973, og um breyting á öðrum ákvæðum laganna. Í 1. tölul. 162. gr. er kveðið á um brottnám reglna, sem er í meginatriðum gert ráð fyrir í ákvæðum frumvarpsins, en að nokkru er einnig mælt fyrir um brottfall úreltra ákvæða í lögunum. Í 2. og 4.–7. tölul. 162. gr. er síðan gert ráð fyrir sams konar breytingum á ákvæðum laga nr. 75/1973 og voru lagðar til í sérstöku frumvarpi á 113. löggjafarþingi, að því leyti sem ákvæði úr því frumvarpi hafa ekki verið tekin upp í XXIV. og XXV. kafla þessa frumvarps. Í 3. tölul. 162. gr. er loks gert ráð fyrir nýmælum, sem hafa ekki áður verið lögð til í frumvarpi varðandi löggjöf um Hæstarétt Íslands, en þau eru þess efnis að dómsmálaráðherra megi setja mann, sem hefur látið af embætti dómara við Hæstarétt, til að gegna slíku embætti um stundarsakir eða til að sitja í dómi í einstaka máli. Er þó áskilið að hlutaðeigandi sé þessu samþykkur, sem gildir ekki um aðra sem verða kvaddir til slíkra starfa, sbr. fyrirmæli í niðurlagi 1. mgr. 4. gr. laga nr. 75/1973.

Um 163.–169. gr.

Í 163.–169. gr. er að finna bráðabirgðaákvæði, sem varða einkum tengsl eldri laga og yngri ef þetta frumvarp verður að lögum. Verður ekki séð að ástæða sé til að fjalla um einstök atriði þessara ákvæða.

Þingfundir og mál

Leita á vefnum