[prenta uppsett í dálka] 93. fundur
Flm. (Rannveig Guðmundsdóttir):
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um úttekt og flutning á félagslegum verkefnum frá heilbrrn. til félmrn. Ályktunargreinin er svohljóðandi:
,,Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að skipa starfshóp, m.a. með fulltrúum þingflokkanna, til að gera úttekt á og skilgreina hvaða stofnanir og verkefni á sviði heilbrigðisráðuneytis séu í raun félagsleg verkefni sem eðlilegra væri að heyrðu undir félagsmálaráðuneytið. Unnin verði áætlun um að flytja þau verkefni milli ráðuneyta.``
Virðulegi forseti. Á undanförnum árum hefur síaukin áhersla verið lögð á hagræðingu í heilbrigðiskerfinu og í ljós hefur komið að ýmis verkefni, sem áður tilheyrðu heilbrigðissviði, væru nú skilgreind sem félagsleg úrræði. Um er að ræða ýmsar stofnanir sem settar voru á laggirnar þegar draga þurfti úr dýrum innlögnum á sjúkrastofnanir á þeim tímum þegar félagsleg úrræði skorti.
Það má segja að heilbrigðisgeirinn hafi tekið á sig rekstur ýmissa félagslegra þátta sem reyndar hjá nágrannalöndum okkar voru víðast hvar í höndum sveitarfélaga. Án þess að maður hafi gert mikla tilraun til þess að kryfja það til mergjar hvers vegna þetta gerðist má leiða að því líkur að þetta hafi m.a. orðið vegna þess hve okkar sveitarfélög voru mörg, oft fámenn og illa í stakk búin og hreinlega vanburðug að sinna verkefnum af þessum toga auk þess sem alla löggjöf til stuðnings slíkum verkefnum skorti. Félagsmálalöggjöf var ekki til staðar á þessum tíma og lengst af voru sveitarfélögin að sinna félagslegum verkefnum út frá löggjöf um framfærslu frá 1936 og það er í raun og veru ekki fyrr en að rammalöggjöf um félagsþjónustu sveitarfélaga verður til árið 1991 að hún leysir af hólmi þessi gömlu lög.
Nú eru þessi mál allt önnur og mikið breytt. Það er skemmst að minnast umræðunnar um lokun vistheimilisins Bjargs sem heyrir undir heilbrrn. en er í raun og veru heimili þeirra vistmanna sem þar dvelja. Þó ég nefni hér Bjarg sérstaklega til sögunnar vegna þess að það er svo skammt síðan átök urðu um lokun þess heimilis, þá hafa deilur staðið um aðrar og ólíkar stofnanir undir heilbrrn. á allra síðustu árum. Það er hægt að nefna Gunnarsholt sem á sínum tíma átti að reyna að ná samkomulagi um að flytja yfir til sveitarfélaganna. Það er hægt að nefna Kópavogshæli til sögunnar en það hefur oft komið til umræðu vegna þess að það er heimili fjölda þeirra sem þar búa. Þó að nokkrir þeirra sem þarna eru séu í raun og veru vistaðir á heilbrigðisstofnun þá er langstærsti hópurinn og sennilega um 90% þeirra sem þarna dvelja með heimili sitt á Kópavogshæli. Það má líka nefna til sögunnar Tjaldanes en það var á sínum tíma stofnun sem var flutt frá heilbrrn. yfir til félmrn. einmitt með tilvísun til breyttra viðhorfa eins og ég geri hér að umtalsefni. Ég spái því, virðulegi forseti, að áður en langt um líður eigi fleiri slík heimili eftir að koma til umræðu, ekki vegna þeirra breytinga sem ég er að leggja til til þess að tryggja stöðu þeirra og rekstur heldur vegna sparnaðaráforma.
Ef lagaleg staða slíkra stofnana eða verkefna verður áfram óljós má búast við að sparnaðaraðgerðir við fjárlagagerð bitni á komandi árum í ríkari mæli á þessum mikilvægu þáttum. Smám saman hefur æ meiri áhersla verið lögð á endurhæfingu hvers konar sem og fyrirbyggjandi úrræði til að draga úr innlögnum á sjúkrastofnanir. Mörkin milli heilbrigðisþjónustu og félagslegrar þjónustu við langtímasjúka, aldraða og fatlaða hafa í mörgum tilfellum verið óljós en í nýlegum lögum um félagslega þjónustu, sem ég vísaði til áðan, er reynt að skilgreina þessi mörk. Skýrar línur eru m.a. mikilvægar varðandi allan samanburð á kostnaði, annars vegar á útgjöldum til heilbrigðismála og hins vegar á útgjöldum til félagsmála.
Við erum oft að bera saman framlög okkar til þessara mála samanborið við önnur lönd og þá er mikilvægt að félagslegu þættirnir innan heilbrigðiskerfisins geta skekkt það sem við köllum raunverulegt framlag okkar til heilbrigðisþjónustunnar sem slíkrar. Þess vegna er mikilvægt að það sem á heima í félagslega þættinum hjá okkur sé staðsett þar og að það fjármagn sem veitt er til hinnar dýru heilbrigðisþjónustu og er svo hátt hlutfall af ríkisútgjöldunum sé í raun og veru heilbrigðisþjónusta.
Með lögum um málefni aldraðra hafa verkefni verið skilgreind ýmist á sviði félags- eða heilbrigðismála. Má nefna að heimaþjónusta aldraðra er að hluta til heilbrigðisþjónusta veitt af heilsugæslustöðvum og að hluta til félagsleg þjónusta félagsmálastofnana veitt sem samþætt þjónusta heima í héraði.
Með lagasetningu um málefni fatlaðra hefur þjónusta við fatlaða gjörbreyst. Lögin frá 1992 ná eingöngu til félagslega þáttarins en almenn lög á sviði heilbrigðis- og menntamála skulu nú gilda um fatlaða jafnt sem aðra þegna landsins. Til þessa hafa búsetumálin þróast frá hefðbundinni stofnanaþjónustu til sambýla en nú er lögð aukin áhersla á félagslegar íbúðir og sjálfstæða búsetu fatlaðra. Lögð er áhersla á stoðþjónustu, þ.e. margháttaða þjónustu við fatlaða sem geri þeim kleift að búa sjálfstætt utan stofnana, og má segja að réttur til stoðþjónustu sé uppistaðan í breyttum áherslum. Í stoðþjónustu felst m.a. réttur til heimaþjónustu (heimilishjálp og heimahjúkrun), sem er hefðbundin félagsþjónusta veitt af sveitarfélögunum, en einnig réttur til liðveislu, svo sem við að búa sjálfstætt og vera á vinnumarkaði. Hefðbundin liðveisla er á vettvangi sveitarfélaga en önnur liðveisla svo sem til að búa sjálfstætt, kölluð frekari liðveisla, eða til að vera á vinnumarkaði, er greidd af ríkinu.
Það sem gerir þessar breyttu áherslur mögulegar eru lög um félagsþjónustu sveitarfélaga sem sett voru árið 1991, eins og ég gat um áður. Þau lög gjörbreyta rétti íbúa sveitarfélaga til félagslegrar þjónustu og opna jafnframt nýja möguleika í þjónustu við fatlaða, aldraða og sjúka.
Eins og fyrr er getið virðist sem ýmsar stofnanir hafi fest í stjórnsýslunni án þess að hugað væri að því að með breyttum lögum og nútímaviðhorfum væri ástæða til að endurskoða starfsemi þeirra eða staðsetningu í kerfinu. Þannig var Kópavogshæli sett á laggirnar samkvæmt lögunum frá 1967 en á síðustu árum hafa farið fram viðræður um að endurskoða búsetumál þeirra er þar dvelja. Við setningu laganna um málefni fatlaðra, sem tóku gildi 1992, fór félagsmálanefnd Alþingis fram á, sbr. nefndarálit við afgreiðslu málsins, að viðræður yrðu hafnar milli ráðuneyta félags- og heilbrigðismála um hvernig tryggja mætti íbúum Kópavogshælis þá þjónustu sem lögin kváðu á um en þeir sem vistmenn á heilbrigðisstofnun áttu í raun ekki kost á og gildir það svo sem um bifreiðaþjónustu og ýmislegt sem fötluðum stendur til boða. Síðan hefur verið unnin áætlun um útskrift þeirra vistmanna sem heimili hafa átt á Kópavogshæli og flutning á sambýli. Sérstök heimild er í lögum um að Framkvæmdasjóður fatlaðra megi ráðstafa fjármagni til reksturs sambýla og á það sérstaklega við um vistmenn Kópavogshælis. Þessi áform tengjast áætlun um að Kópavogshæli verði endurhæfingar- og hæfingarstöð Ríkisspítalanna.
Þessi mál voru komin á góðan rekspöl í fyrra en ekkert hefur heyrst af framgangi þeirra á þessu ári eða síðan ný ríkisstjórn tók við en trú mín og von er að áætlun þeirri sem var búið að setja á laggir verði fylgt eftir.
Þetta stutta yfirlit, sem ég hef hér farið yfir um breytingar á lögum og breytt viðhorf sem miða í átt til margvíslegrar stoðþjónustu, sýnir ótvírætt hverja nauðsyn ber til að endurmeta stöðu ýmissa stofnana sem núna tilheyra heilbrigðiskerfinu. Má þar nefna ýmsar deildir fyrir geðsjúka og fatlaða sem eru í raun heimili þess fólks er þar dvelst eða áfangastaðir þar sem veitt er félagsleg endurhæfing. Þegar hefur verið getið um fyrirhugaðar breytingar á Kópavogshæli og ég nefndi einnig Gunnarsholt. Þá má nefna meðferðarheimilið við Kleifarveg 15, sem er meðferðarheimili fyrir börn, Hlein í Mosfellssveit og endurhæfingardeildina í Hátúni, að ógleymdu Bjargi sem ég þegar hef getið um sem lenti einmitt undir niðurskurðarhnífnum nýlega. Þá má líka nefna að Bergiðjan, sem er verndaður vinnustaður, er hluti sjúkrahússtarfseminnar í landinu þrátt fyrir að verndaðir vinnustaðir heyri undir félagsmálaráðuneyti samkvæmt lögunum um málefni fatlaðra.
Leiða má að því líkur að á félagslegum stofnunum, sem skilgreindar eru sem heilbrigðisstofnanir, sé í einhverjum tilvikum ráðið dýrara starfsfólk, svo sem læknar og hjúkrunarfræðingar, meðan á öðrum stöðum, félagslega reknum, sé öðruvísi staðið að starfsmannahaldi. Mikilvægt er að skoða þessa þætti með opnum huga og fordómalaust en hafa hagsmuni íbúa eða vistmanna að leiðarljósi.
Ef hagræðing á að vera árangursrík og sársaukalítil þarf skynsamleg vinnubrögð og er því mikilvægt að átta sig á hvar skórinn kreppir og skilgreina svo sem unnt er hvað er ríkisins, hvað er sveitarfélaganna, hvað eru heilbrigðisstofnanir og hvað félagslegar stofnanir og hlúa að þeim sem slíkum. Þannig má oft draga úr dýrum innlögnum með því að bjóða upp á góð félagsleg úrræði. Með þessari tillögu til þingsályktunar er stefnt að því að komast hjá niðurskurði eða lokunum sem eiga rætur að rekja til þess að viðkomandi yfirvöld telja sig ekki lengur bera ábyrgð á rekstrinum. --- Og það er það sem við erum ævinlega að lenda í að þegar þarf að draga saman seglin þá er litið á hvaða stofnunum ber okkur ekki að viðhalda. Hvað er í raun ekki heilbrigðisstofnun og þá er gripið til þess ráðs að loka og eiginlega gefa skilaboð um að nú verði þessar stofnanir að lenda hjá guði og lukkunni í stað þess að fara í að skilgreina þessi mál fyrir fram og að skipa þeim þann sess sem þeim ber.
Heilbrigðislög mæltu fyrir um heilbrigðisþjónustu en sökum vanbúinnar félagsþjónustu, sem ég rakti hér að framan og skorts á heildstæðri félagsmálalöggjöf var farin sú leið að skapa félagslegum verkefnum lagagrundvöll undir formerkjum heilbrigðisþjónustu. Þannig voru heimili geðfatlaðra og þroskaheftra gjarnan rekin sem sjúkradeildir. Áfangastaðir, sem í raun er ætlað að auka félagslega færni, hafa verið reknir sem endurhæfingarstöðvar og dæmi eru um að meðferðarheimili fyrir börn séu skilgreind sem sjúkradeild. Vísa ég þar m.a. til meðferðarheimilisins við Kleifarveg.
Með breyttum viðhorfum til félagslegra verkefna og heilbrigðismála er brýnt að huga að rekstri stofnana, eins og hér er dregið fram, skilgreina hverjar eigi í raun að starfa sem heilbrigðisstofnanir en setja þær sem nú skoðast sem félagsleg verkefni undir félagsmálaráðuneytið, gera um það áætlun og gera til þess nauðsynlegar lagabreytingar þurfi þess.
Virðulegi forseti. Mér hefur verið bent á að þetta mál sé þess eðlis að að lokinni umræðu sé eðlilegt að vísa því til allshn. og ég óska eftir því að þingmenn skoði þetta mál með góðu og jákvæðu hugarfari og geri sér grein fyrir að þetta er eitt stórt félagslegt verkefni og með þessu værum við að taka á máli þess fólks sem þarf mest á því að halda að við stöndum vörð um hagi þess.
