Ferill 711. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
122. löggjafarþing 1997–98.
Þskj. 1382 – 711. mál.
Skýrsla
dómsmálaráðherra um forvarnir gegn heimilisofbeldi, hjálparúrræði fyrir þolendur og með
(Lögð fyrir Alþingi á 122. löggjafarþingi 1997–98.)
1. Inngangur.
Hinn 18. ágúst 1997 skipaði dómsmálaráðherra nefnd fulltrúa ráðuneyta dóms-, félags-, heilbrigðis- og menntamála til að huga að nauðsynlegum breytingum á löggjöf til að sporna við heimilisofbeldi, huga að því hvernig unnt sé að efla starf félagasamtaka sem sinna forvörn
Samhliða skipun nefndarinnar skipaði ráðherra tvær nefndir sem ætlað var að huga að meðferð heimilisofbeldismála fyrir lögreglu og í dómskerfinu.
Nefndirnar þrjár voru skipaðar í framhaldi af skýrslu nefndar dómsmálaráðherra um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis og annars ofbeldis gegn konum og börnum, sem kom út í febrúar 1997. Í skýrslunni var greint frá niðurstöðum heildstæðrar rannsóknar á umfangi og orsökum heimilisofbeldis hér á landi. Niðurstöður rannsóknarinnar voru þær helstar (bls. 36–37) að tæplega 350 konur á aldrinum 18–65 ára hefðu, árið áður en rann
Skilgreiningar á því hvað teljist heimilisofbeldi eru margar. Um getur verið að ræða líkamlegt, andlegt eða kynferðislegt ofbeldi milli maka, foreldra gegn börnum, gegn öldruðum fjölskyldumeðlimum, eða hvers konar ofbeldi annað, framið innan veggja heimilisins eða milli skyldra eða tengdra. Í skýrslu nefndar dómsmálaráðherra um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis (bls. 6–7) er hugtakið heimilisofbeldi notað til að lýsa því ofbeldi sem konur og karlar verða fyrir af hálfu núverandi eða fyrrverandi maka. Tekið er fram að skilgreiningin takmarkist ekki við hjón og nái jafnframt til fólks í sambúð. Rannsóknir hafa leitt í ljós að algengara er að konur verði fyrir ofbeldi á heimilum sínum en karlar og að konur hljóta oftar alvarlegri áverka vegna ofbeldis inni á heimilum en karlar (Björn Zoëga, Helgi Sigvaldason og Brynjólfur Mogensen, 1994; Skýrsla nefndar um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis og annars ofbeldis gegn konum og börnum, 1997). Þessar niðurstöður hafa mótað nokkuð áherslur í starfi þeirrar nefndar sem hér skilar skýrslu, þótt fylgt hafi verið framangreindri skilgreiningu á heimilisofbeldi og gengið út frá því að karlar jafnt sem konur geti verið þolendur í málum sem þessum.
Í skýrslu um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis er á því byggt að framangreind skilgreining heimilisofbeldis taki ekki til annarra tegunda ofbeldis, svo sem ofbeldis gegn börnum, kynferðislegrar misnotkunar á börnum eða annars konar ofbeldis sem getur átt sér stað inni á heimilum eða milli fjölskyldumeðlima. Sú nefnd sem hér skilar skýrslu telur verksvið sitt afmarkast af þessari skilgreiningu. Það er hins vegar álit nefndarmanna að ekki sé unnt að skilja ofbeldi gegn börnum frá umræðu um heimilisofbeldi. Allt ofbeldi þar sem börn eru á heimili sé jafnframt ofbeldi gagnvart börnum. Nefndin bendir á að mörg úrræði sem lögð eru til í skýrslunni geta komið börnum til góða, en lýsir jafnframt þeirri skoðun að þörf sé heildstæðrar rannsóknar á tíðni ofbeldis- og kynferðisbrota gegn börnum og meðferð slíkra mála, hvort sem þau verða innan veggja heimilisins eða utan.
Nefndin kom fyrst saman til fundar 29. september og hélt eftir það samtals 20 fundi. Nefnd
Nefndin þakkar þeim sem veittu henni upplýsingar og góð ráð.
2. Alþjóðlegt samstarf.
Grundvallarhugmyndir um jafnrétti, öryggi, frelsi, heilindi og virðingu fyrir öðrum mönnum koma m.a. fram í alþjóðlegum yfirlýsingum og samningum um mannréttindi. Má þar nefna mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna frá 10. desember 1948, samninga Sam
2.1. Sameinuðu þjóðirnar.
Af vettvangi Sameinuðu þjóðanna er fyrst að nefna sáttmála Sameinuðu þjóðanna frá 18. desember 1979, um afnám allrar mismununar gagnvart konum. Ísland er aðili að sáttmálanum og var hann fullgiltur hér á landi árið 1985.
Enda þótt sáttmálinn fjalli ekki sérstaklega um heimilisofbeldi eða bann við því geymir hann nokkur ákvæði sem fjalla um bann við og afnám ýmiss konar mismununar sem oft getur falist í ofbeldi. Í c-lið 2. gr. takast aðildarríki sáttmálans þannig á hendur að lögvernda réttindi kvenna á grundvelli jafnréttis við karla og að tryggja fyrir lögbærum dómstólum landsins og hjá öðrum opinberum stofnunum raunverulega vernd til handa konum gegn hvers konar mis
Sérfræðinganefnd um afnám mismununar gagnvart konum starfar á grundvelli sáttmálans og er henni ætlað að fylgjast með framkvæmd hans, einkum á grundvelli skýrslna aðildarríkja um framkvæmd sáttmálans. Nefndin hefur fjallað talsvert um ofbeldi gagnvart konum, m.a. aflað upplýsinga frá ríkjum um aðgerðir til að takmarka slíkt ofbeldi og bent á að sáttmálinn felur í sér skyldur ríkja til þess að þau verndi konur gagnvart hvers kyns ofbeldi. Á fundi nefndarinnar árið 1989 voru samþykkt tilmæli (nr. 12) um að aðildarríki skuli í skýrslum sínum til nefndarinnar gera grein fyrir löggjöf sem hafi verið samþykkt í því skyni að hindra ofbeldi eða að vernda konur gagnvart ofbeldi. Ríkjum ber einnig samkvæmt tilmælunum að upplýsa um aðrar aðgerðir í því skyni að koma í veg fyrir ofbeldi jafnframt því að gera grein fyrir aðstoð og stuðningi við konur sem hafa orðið fyrir ofbeldi. Á fundi nefndarinnar árið 1992 voru samþykkt ný tilmæli (nr. 19) varðandi ofbeldi gagnvart konum. Í þeim var m.a. bent á að ofbeldi sem konur verða fyrir á grundvelli kynferðis feli í sér brot á mannréttindum kvenna. Ísland hefur skilað skýrslu til nefndarinnar um framkvæmd sáttmálans um afnám allrar mismununar gagnvart konum hér á landi. Í athugasemdum nefndarinnar við skýrsluna, sem fram koma í skýrslu félagsmálaráðherra til Alþingis árið 1996 um stöðu og þróun jafnréttismála, hvetur hún ríkisstjórn Íslands til þess að tileinka sér það viðhorf að ofbeldi gagnvart konum sé heilbrigðismál og að greiða fyrir því að skýrslur um ofbeldi verði einnig teknar hjá þeim sem annast almenna heilsugæslu.
Nefnd um stöðu kvenna (hér á eftir nefnd kvennanefndin), sem starfar undir efnahags- og félagsmálaráði Sameinuðu þjóðanna (ECOSOC) og kemur saman ár hvert, hefur það hlutverk að undirbúa tillögur og skýrslur til ECOSOC til að bæta réttindi kvenna. ECOSOC og kvennanefndin hafa látið sig heimilisofbeldi varða síðustu áratugina. Þannig gerði ECOSOC árið 1982 samþykkt varðandi ofbeldi gegn konum og börnum, að fengnum tillögum kvenna
Á þessum áratug hefur baráttan gegn ofbeldi gagnvart konum fengið aukið vægi í starfi Sameinuðu þjóðanna. Árið 1991 var gerð samþykkt af hálfu ECOSOC þar sem ríki voru hvött til þess að vinna gegn slíku ofbeldi, m.a. með bættri löggjöf. Sama ár hófst undirbúningur að gerð yfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna um afnám ofbeldis gegn konum sem síðan var samþykkt á 85. allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna, 20. desember 1993. Í inngangi yfir
Þótt yfirlýsing Sameinuðu þjóðanna um afnám ofbeldis gagnvart konum sé ekki bindandi að þjóðarétti er hún einkar mikilvæg fyrir þær sakir að um er að ræða yfirlýsingu af hálfu allsherjarþings Sameinuðu þjóðanna, sem ríkjum samtakanna ber að fylgja, um reglur sem fordæma sérstaklega ofbeldi gagnvart konum og er lagt á ríki að þau skuli grípa til sérstakra aðgerða gegn slíku ofbeldi.
Árið 1994 samþykkti mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna að setja á fót til þriggja ára embætti sérfræðings (rapporteur) vegna ofbeldis gagnvart konum. Hlutverk skýrslugjafans er að safna og vinna úr upplýsingum frá m.a. ríkjum og samtökum um ofbeldi gagnvart konum, orsökum þess og afleiðingum og að gera tillögur um aðgerðir á ríkja-, svæða- eða alþjóða
2.2. Evrópuráðið.
Í lok áttunda áratugarins benti jafnréttisnefnd Evrópuráðsins á að ofbeldi gagnvart konum væri eitt þeirra félagslegu vandamála sem bæri að beita sérstökum aðgerðum gegn á vettvangi Evrópuráðsins. Átti það við um ofbeldi innan fjölskyldunnar, á vinnustað og í samfélaginu öllu. Árið 1980 ákvað Evrópuráðið að fjalla um ofbeldi innan fjölskyldna í sérstakri aðgerðaáætlun sem hefur það markmið að stuðla að auknu jafnrétti. Árin 1985 og 1990 sam
Yfirlýsing Evrópuráðsins um aðgerðir til þess að draga úr ofbeldi gagnvart konum í lýð
Í júní 1997 var á vegum Evrópuráðsins gefin út skýrsla sérfræðinganefndar um baráttu gegn ofbeldi gagnvart konum þar sem fram kemur aðgerðaáætlun til að vinna gegn slíku of
Í aðgerðaáætluninni leggur nefndin til aðgerðir á eftirfarandi sviðum: 1) Á vettvangi Evrópuráðsins, 2) á vegum ríkisstjórna, 3) rannsókna, 4) löggjafar og framkvæmdar, 5) félagslegrar aðstoðar, 6) atvinnu og vinnustaða, 7) menntunar, 8) heilbrigðismála, 9) fjöl
Í aðgerðaáætluninni er lagt til að Evrópuráðið taki forustu um að hvetja ríki til að veita af
Aðgerðaáætlunin bendir á mikilvægi rannsókna og að rannsóknir hafi m.a. orðið til þess að gera ofbeldi gagnvart konum sýnilegt. Lagt er til að á vettvangi Evrópuráðsins verði komið á fót rannsóknarstofnun um þessi mál og að ríki ættu á sama hátt að taka til athugunar mögu
2.3. Norðurlandaráð.
Árið 1978 var komið á norrænu samstarfi á sviði jafnréttismála hjá Norrænu ráðherra
3. Löggjöf.
Á síðari árum hefur í auknum mæli verið horft til hagsmuna brotaþola við rannsókn og meðferð opinberra mála og lagasetningu á því réttarsviði. Má þar einkum nefna lagaákvæði sem tryggja eiga þolendum afbrota bætur vegna líkamstjóns og miska, nýmæli í lögum um meðferð opinberra mála varðandi skýrslutökur af vitnum og endurskoðun ákvæða almennra hegningarlaga um kynferðisbrot. Þótt miðað hafi í rétta átt er ljóst að mikilla úrbóta er þörf til að bæta stöðu þolenda afbrota. Þeirri nefnd sem hér skilar skýrslu er ekki sérstaklega ætlað að gera tillögur um úrbætur á refsi- og réttarfarslöggjöf. Um tillögur í þá veru er vísað til skýrslna tveggja nefnda sem starfa samhliða þessari um meðferð heimilisofbeldismála fyrir lögreglu og í dómskerfinu.
Þá skal þess getið að í desember 1993 skipaði dómsmálaráðherra nefnd til þess að athuga hvort taka ætti upp það fyrirkomulag að ríkissjóður ábyrgðist greiðslur dæmdra bóta vegna kynferðisbrota eða annarra grófra ofbeldisbrota. Jafnframt var nefndinni falið að athuga hvort setja ætti í lög reglur um nálgunarbann og enn fremur athuga hvort brotaþolar gætu átt betri aðgang að rannsóknarferlinu. Nefndin samdi frumvarp sem varð að lögum um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota og hefur nú nýverið skilað tillögum um breytingar á refsi- og réttarfarslöggjöf er miða að bættri stöðu brotaþola að öðru leyti.
Umfjöllun um löggjöf í þessum kafla mun einkum beinast að hjúskaparlögum, barnalögum, lögum um vernd barna og ungmenna og lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga. Reifuð verða ákvæði laganna sem komið geta þolendum heimilisofbeldis til góða og lagðar til breytingar sem nefndinni þykir horfa til frekari úrbóta.
3.1. Hjúskaparlög.
Hjúskaparlög, nr. 31/1993, gilda skv. 1. gr. um hjúskap karls og konu. Lögin taka ekki til óvígðrar sambúðar, en á það er bent í athugasemdum í greinargerð með frumvarpi til hjú
3.1.1. Jafnstaða hjóna og framfærsluskyldur.
Mikilvæg ákvæði er að finna í 2. og 3. gr. hjúskaparlaga þar sem áréttuð er grundvallar
Nánar er fjallað um ábyrgð hjóna á framfærslu fjölskyldu sinnar í VII. kafla laganna, 46.–52. gr. Jafnframt skal haft hugfast að barnalög gilda almennt um framfærsluskyldu foreldra gagnvart börnum. VII. kafli hjúskaparlaganna geymir ákvæði sem komið geta til góða heim
3.1.2. Fjárskipti og lífeyrisgreiðslur.
Um hjónaskilnaði er fjallað í VI. kafla laganna, 33.–45. gr. Skv. 40. gr. er það lögskilnað
Meginreglan um fjárskipti milli hjóna við skilnað, svokölluð helmingaskiptaregla, er orðuð í 6. gr. laganna. Skv. 50. gr. helst gagnkvæm framfærsluskylda hjóna eftir skilnað að borði og sæng og skal þá taka ákvörðun um skyldu hjóna til að greiða lífeyri hvort með öðru og um fjárhæð hans. Eftir lögskilnað verður öðru hjóna ekki gert að greiða lífeyri með hinu nema alveg sérstaklega standi á. Ákvæði um fjárskipti milli hjóna vegna hjúskaparslita er að finna í XIV. kafla, 95.–112. gr.
Í ljósi þess að hjúskaparlög gera aðeins ráð fyrir lífeyrisgreiðslum í undantekningar
Rétt er í þessu sambandi að rifja upp það sem nefnt er í skýrslu nefndar um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis (1997, bls. 25) varðandi þær skýringar á ofbeldi gegn eigin
3.1.3. Sáttaumleitan.
Í 42. gr. hjúskaparlaga er ákvæði um sáttaumleitan hjóna. Skylt er að leita um sættir með hjónum sem eiga ósjálfráða börn, en hjón eiga þess ávallt kost annars. Í greinargerð með frumvarpi til hjúskaparlaga kemur fram að ákvæðið sé sniðið að norskri mynd, en að horfið hafi verið frá skyldubundinni sáttatilhögun í dönskum, sænskum og finnskum lögum. Sátta
3.1.4. Nálgunarbann.
Íslensk refsi- og réttarfarslög geyma ekki úrræði um nálgunarbann, ólíkt löggjöf nágranna
3.2. Barnalög.
Barnalög, nr. 20/1992, taka til allra barna, eins og kemur fram í 1. gr. þeirra. Er í lögunum fjallað um faðerni barna, framfærslu barna og greiðslur í tengslum við barnsburð og með
Í tengslum við skilnað foreldra er samkvæmt barna- og hjúskaparlögum skilyrði að fyrir liggi samkomulag um forsjá, framfærslu og umgengnisrétt eða að ágreiningi um þau atriði hafi verið beint í ákveðinn farveg áður en gengið verður frá skilnaðarmáli. Nefndin telur í þessu sambandi vert að gera tvö atriði í barnalögum að umtalsefni.
3.2.1. Sameiginleg forsjá.
Með gildistöku barnalaganna árið 1992 var tekið upp það nýmæli að bjóða upp á sameiginlega forsjá foreldra eftir skilnað eða sambúðarslit. Samkvæmt lögunum er það skil
Í barnalögunum er ekki að finna sérstök fyrirmæli um það hvað felst í reynd í sameiginlegri forsjá, eða hversu víðtæk samvinna forsjáraðila eigi að vera um málefni barnsins sem í hlut á. Rétt er að árétta að sameiginleg forsjá kemur því aðeins til greina að foreldrar séu sammála um þá skipan. Sýslumaður hefur heimild skv. 4. mgr. 33. gr. barnalaga til að synja um staðfestingu samnings ef hann er andstæður hag og þörfum barnsins. Vikið er að því í sambandi við þetta ákvæði í greinargerð með frumvarpi að barnalögum að mikils um vert sé að vandað sé til kannana af hendi sýslumanns og að aðilum sé leiðbeint um réttaráhrif samningsins og efni hans, þar á meðal um ákvæði sem æskilegt sé að greina í honum, og eigi þetta sérstaklega við um samninga um sameiginlega forsjá. Segir að ástæða geti verið til að veita barni færi á að tjá sig, og einnig að leita umsagnar barnaverndarnefndar.
Á fundum nefndarinnar með félagasamtökum sem veita þolendum heimilisofbeldis aðstoð kom fram gagnrýni á sameiginlega forsjá, og var því haldið fram að hún gæti viðhaldið ofbeldi sem var til staðar í hjúskap eða sambúð eftir skilnað. Telur nefndin rétt að kannað verði hvort svo sé, og í framhaldi metið hvort rétt sé að setja frekari skorður við sameiginlegri forsjá en nú er að finna í barnalögum. Í því sambandi vísar nefndin til þess að dómsmálaráðherra hefur skipað nefnd til að kanna stöðu forsjár- og umgengnismála og hefur nefndinni m.a. verið falið að kanna reynslu þá er fengist hefur af sameiginlegri forsjá hér á landi og annars staðar á Norðurlöndum.
3.2.2. Umgengnisréttur.
Gagnrýni varðandi umgengnisrétt hefur verið af svipuðum toga og um sameiginlega forsjá, þ.e. að umgengni barns og forsjárlauss foreldris geti viðhaldið ofbeldi eftir skilnað eða sam
Í 37. gr. barnalaga segir að ef sérstök atvik valdi því að mati sýslumanns að umgengni barns við foreldri sé andstæð hag barns og þörfum geti hann kveðið svo á að umgengnisréttar njóti ekki við. Eru í greinargerð með þessu ákvæði talin upp tilvik sem fallið gætu undir þetta, svo sem ef sá sem umgengnisréttar krefst er sálsjúkur, kunnur að ofbeldisverkum eða kyn
Telur nefndin að heimildir sýslumanna séu fullnægjandi til að takmarka að hluta eða öllu leyti umgengnisrétt foreldris samkvæmt barnalögum, en upplýsingar um framkvæmd og reynslu af þessu fyrirkomulagi liggja ekki fyrir. Nefndin leggur til að kannað verði hvort veru
3.3. Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga.
Lög nr. 40/1991, um félagsþjónustu sveitarfélaga, ásamt síðari breytingum, fela í sér ramma um þjónustu sem sveitarfélögum ber að veita þeim sem þar eiga lögheimili. Félags
Samkvæmt 1. gr. laganna er markmið félagsþjónustu á vegum sveitarfélaga að tryggja fjár
Samkvæmt 5. gr. laganna fara félagsmálanefndir (eða félagsmálaráð) með stjórn og fram
Í 2. gr. laganna eru taldir upp málaflokkar sem heyra undir félagsþjónustu sveitarfélaga, en þeir eru eftirfarandi: Félagsleg ráðgjöf, fjárhagsaðstoð, félagsleg heimaþjónusta, málefni barna og ungmenna, þjónusta við unglinga, aldraða og fatlaða, húsnæðismál, aðstoð við áfengissjúka og vímugjafavarnir, atvinnuleysisskráning og vinnumiðlun. Í V.–XIV. kafla er síðan fjallað nánar um útfærslu þessara skyldna. Í 16. gr. V. kafla, sem fjallar um félagslega ráðgjöf, segir að markmið félagslegrar ráðgjafar sveitarfélaga skuli vera að veita upplýsingar og leiðbeiningar um félagsleg réttindamál annars vegar og stuðning vegna félagslegs og persónulegs vanda hins vegar. Skv. 17. gr. skal félagslegri ráðgjöf beitt í eðlilegu samhengi við aðra aðstoð samkvæmt lögunum og í samvinnu við aðra aðila sem bjóða upp á slíka þjónustu, svo sem skóla og heilsugæslustöðvar, eftir því sem við á.
Í VIII. kafla, sem fjallar um málefni barna og ungmenna, er gert ráð fyrir ríkri eftirlits
Sérstök frumkvæðisskylda hvílir á sveitarfélögum varðandi aðstoð við áfengissjúka og vímugjafavarnir. Þannig kemur fram í 50. gr. laganna að félagsmálanefndir skulu hlutast til um að áfengissjúkir og þeir sem misnota áfengi eða aðra vímugjafa fái viðeigandi meðferð og aðstoð. Þá skulu félagsmálanefndir skv. 51. gr. jafnframt stuðla að því að áfengissjúkir og misnotendur vímugjafa sem fengið hafa meðferð og læknishjálp fái nauðsynlegan stuðning og aðstoð til að lifa eðlilegu lífi að meðferð lokinni. Nefndin lítur svo á að þessi ákvæði séu ákjósanleg fyrirmynd varðandi mögulegar aðgerðir félagsmálayfirvalda í tilefni af heimilis
Í XVI. kafla laganna er mælt fyrir um almennar reglur um meðferð einstakra mála. Þar segir m.a. í 2. mgr. 58. gr. að sé talið nauðsynlegt vegna almannahagsmuna eða velferðar ein
Samkvæmt 63. gr. laganna geta málsaðilar kært ákvarðanir félagsmálanefnda, sbr. 64. gr., til úrskurðarnefndar félagsþjónustu.
Ljóst er að samkvæmt lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga hvílir víðtæk skylda á sveit
Nefndin leggur til að kveðið verði á um rýmri heimildir sveitarfélaga og lagðar á þau aukn
Á vegum félagsmálaráðuneytisins starfar nefnd sem ætlað er að endurskoða lög um félagsþjónustu sveitarfélaga. Þykir rétt að leggja til að sú nefnd taki til athugunar eftirfarandi tillögur: 1) Að sérstök aðgerðaskylda verði lögð á sveitarfélögin fái þau grun eða vitneskju um heimilisofbeldi. 2) Mælt verði fyrir um samstarf félagsmálayfirvalda og annarra stofnana sem koma að málefnum heimilisofbeldis. 3) Athugað verði hvernig beita megi hliðstæðum aðgerðum í málum vegna heimilisofbeldis og barnaverndarmálum, eins og við getur átt miðað við að almennt er um sjálfráða einstaklinga að ræða í heimilisofbeldismálum, sbr. tillögur í kafla 3.4. Lagt er til að við þessa endurskoðun verði byggt á því markmiði að ábyrgð á þjónustu og úrræðum verði að grunni til hjá félagsmálayfirvöldum sveitarfélaga sem samhæfi aðgerðir, veiti aðstoð og komi málum í réttan farveg, auk þess að fylgja málum eftir. Þá verði einnig hugað að sérstökum þörfum hópa sem eiga undir högg að sækja eða minnihlutahópa, svo sem fatlaðra, geðsjúkra, nýbúa (sbr. kafla 5.2.6.) o.s.frv.
3.4. Lög um vernd barna og ungmenna.
Lög nr. 58/1992, um vernd barna og ungmenna, ásamt síðari breytingum, eiga við um börn og unglinga undir 18 ára aldri. Miðað við þá skilgreiningu á heimilisofbeldi sem gengið er út frá í starfi nefndarinnar þar sem ofbeldi gagnvart börnum er undanskilið virðast lögin í fljótu bragði ekki geta átt við um þau tilvik sem hér er fjallað um, þ.e. ofbeldi sem konur eða karlar verða fyrir af hálfu núverandi eða fyrrverandi maka. Það er aftur á móti mat nefndarinnar að rétt sé að líta til ákvæða barnaverndarlaga í þessu sambandi. Í lögunum er að finna ákvæði sem eiga við um aðgerðir gagnvart geranda þegar ofbeldi hefur átt sér stað inni á heimilum. Þá er einnig lögð víðtæk skylda á barnaverndarnefndir samkvæmt lögunum til þess að kanna barnaverndarmál og framkvæma ýmsar aðgerðir í tilefni af slíkum málum og mælt fyrir um tilkynningarskyldu lögreglu til barnaverndarnefnda leiki grunur á um að refsiverður verknaður hafi verið framinn af barni eða ungmenni eða gegn því. Þar sem nefndin gengur út frá þeim forsendum að heimilisofbeldi hljóti ávallt að vera til skaða fyrir börn séu þau á viðkomandi heimili hlýtur að verða að líta til þeirra úrræða sem barnaverndarlög heimila og þeirrar tengingar sem átt getur sér stað milli barnaverndarmála og heimilisofbeldismála. Þá er einnig spurning hvort hliðstæðum úrræðum og barnaverndarlög heimila verði að einhverju leyti beitt í málum um heimilisofbeldi.
Í 14. gr. barnaverndarlaga kemur fram að þegar grunur leikur á að refsiverður verknaður hafi verið framinn annaðhvort af barni eða ungmenni eða gegn því skuli lögregla, þegar hún fær slíkt mál til meðferðar, tilkynna það barnaverndarnefnd og gefa henni kost á að fylgjast með rannsókn máls. Skv. 18. gr. ber barnaverndarnefnd að kanna mál án tafar fái hún rök
Í 19. gr. laganna er mælt svo fyrir að sé í ljós leitt að aðbúnaði, umönnun eða uppeldi barns sé áfátt vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra eða barn stefnir eigin heilsu eða þroska í hættu með hegðun sinni, t.d. afbrotum eða neyslu vímuefna, skuli barnaverndarnefnd láta gera skriflega áætlun um meðferð málsins eins og nánar er greint í 2. mgr. 19. gr. Skv. 20. gr. skal barnaverndarnefnd halda sérstaka skrá um þau börn og ungmenni í umdæmi sínu sem hún telur að sé hætta búin í þeim tilgangi að tryggja yfirsýn og samfellda málsmeðferð í slíkum málum. Breytist aðstæður þannig að mati nefndar að barn telst ekki lengur í áhættuhópi skal nafn þess ekki lengur standa á skránni. Skal foreldrum að jafnaði gerð grein fyrir því að barn þeirra sé á skrá nema það brjóti í bága við hagsmuni barnsins að mati nefndarinnar. Samkvæmt ákvæðinu skal félagsmálaráðuneytið setja reglugerð um fyrirkomulag skráningar og meðferð upplýsinga í samræmi við ákvæði 20. gr. laga nr. 121/1989, um skráningu og meðferð persónuupplýsinga.
Í 23. gr. laganna segir að hafi barn eða ungmenni orðið fyrir áreitni, ofbeldi eða öðrum afbrotum skuli barnaverndarnefnd aðstoða það með ráðgjöf eða meðferð eftir því sem við á. Barnaverndarnefnd er þá heimilt að fylgjast með rannsókn máls og getur hún jafnframt skipað barninu sérstakan talsmann ef því er að skipta.
Samkvæmt 24. gr. getur barnaverndarnefnd m.a. kveðið á um eftirlit með heimili telji hún sýnt að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða fram
Eins og nánar kemur fram í kafla 5.1.5. eru oft tengsl á milli heimilisofbeldis og barna
4. Fræðsla og forvarnir.
Samkvæmt skipunarbréfi er nefndinni ætlað að gera m.a. tillögur um forvarnaaðgerðir. Nefndin telur mikilsvert að í því sambandi verði hugað að almennri kynningu á og fræðslu um heimilisofbeldi, svo og kynningu á úrræðum fyrir brotaþola og gerendur.
Huga þarf að ýmsu í þessu sambandi. Ekki er nægjanlegt að kynna vandlega úrræði þolenda og gerenda vegna heimilisofbeldis heldur verður með markvissri fræðslu að vinna forvarnastarf í þeim tilgangi að stemma stigu við ofbeldi og halda slíkri fræðslu stöðugt áfram. Markmiðið verði að vitund almennings verði vakin og viðhaldið um að ofbeldi sé alltaf óásættanlegt.
4.1. Fræðsla í skólum.
Nefndin telur mikilvægt að við þá endurskoðun aðalnámsskrár grunnskóla sem nú stendur yfir verði unnið að því að taka upp kennslu og fræðslu um ofbeldi, orsakir þess, umfang og afleiðingar. Fræðslan verði skipulögð og markviss á grunnskóla- og framhaldsskólastigi.
4.2. Menntun og endurmenntun tiltekinna starfsstétta.
Ákveðnar starfsstéttir koma eðli málsins samkvæmt meira að heimilisofbeldi en aðrar. Brýnt er að vel sé staðið að grunnmenntun þeirra hvað þetta varðar, og ekki síður að endur
Lagt er til að allir heilbrigðisstarfsmenn fái kennslu um grundvallarhugtök og eðli ofbeldis. Þeim skal kennt að spyrja án fordóma og beita viðkvæmum spurningum af samhyggð og skiln
4.3. Áróður, fræðsla og kynning fyrir almenning.
Á grundvelli þess markmiðs að ofbeldi sé álitið óásættanlegt telur nefndin mikilvægt að gripið verði til öflugrar áróðursherferðar til að fræða almenning um heimilisofbeldi, hvernig greina megi slíkt ofbeldi og hverjar eru orsakir og afleiðingar þess. Auk þess þyrfti í slíkri áróðursherferð að kynna fyrirhugaðar umbætur við meðferð þessara mála hjá lögreglu og dómstólum, svo og veita upplýsingar um hjálparúrræði fyrir þolendur og meðferðarúrræði fyrir gerendur.
Áróður þyrfti að vera af þrennum toga. Í fyrsta lagi almenn hvatning gegn ofbeldi, í öðru lagi hvatning til og leiðbeining um hvert hægt sé að leita til að fá aðstoð og hjálp fyrir þá sem orðið hafa fyrir ofbeldi og í þriðja lagi fræðsla og hvatning til þeirra sem valda ofbeldi að leita sér hjálpar og meðferðar.
Virkja þarf skóla, fjölmiðla og íþróttafélög í vinnu gegn ofbeldi. Hvetja þarf til umræðu innan hreyfinga og félagasamtaka karla og kvenna. Áróðurinn þarf að vera markviss, unninn af fagfólki og samkvæmt langtímamarkmiðum.
Nefndin leggur áherslu á mikilvægi þess að tölfræðiupplýsingum sé safnað og haldið saman, auk þess sem hvatt verði til frekari rannsókna á heimilisofbeldi.
Sérstaklega skal hugað að ofbeldisfræðslu á námskeiðum sem haldin eru fyrir nýbúa, sbr. kafla 5.2.6. hér á eftir.
Kynningarbæklingar vega þungt í fræðslu. Lagt er til að útbúinn verði kynningarbæklingur þar sem fram komi grunnupplýsingar um heimilisofbeldi og til hvaða úrræða þolendur og gerendur geti gripið, auk upplýsinga um neyðarlínu, símanúmer hjálparstofnana og félaga
5. Hjálparúrræði fyrir þolendur heimilisofbeldis.
Í þeim kafla sem hér fer á eftir verður sjónum beint að meðferð mála vegna heimilis
5.1. Úrræði sem standa þolendum heimilisofbeldis til boða.
Þeirri nefnd sem hér skilar skýrslu er ekki, samkvæmt skipunarbréfi, ætlað að skoða sér
5.1.1. Samtök um kvennaathvarf.
Samtök um kvennaathvarf voru stofnuð 2. júní 1982 af konum úr ýmsum kvennahreyfingum og konum sem höfðu kynnst áhrifum heimilisofbeldis í starfi sínu (ársskýrsla Samtaka um kvennaathvarf, 1996). Kvennaathvarfið opnaði í Reykjavík 6. desember sama ár. Kvenna
Kvennaathvarfið veitir neyðarathvarf konum og börnum þeirra, sem búa við andlegt, líkamlegt og/eða kynferðislegt ofbeldi af völdum eiginmanns, sambýlismanns eða annarra heimilismanna. Athvarfið er einnig ætlað konum sem hafa orðið fyrir nauðgun. Neyðarsími athvarfsins er alltaf opinn og geta konur hringt þangað, rætt mál sín og fengið stuðning og upplýsingar. Þá geta konur leitað til athvarfsins til viðtala þar sem þær geta fengið stuðning og upplýsingar án þess að til dvalar komi.
Lögð er áhersla á nafnleynd í starfi Kvennaathvarfsins. Engar upplýsingar eru gefnar um dvalarkonur, skráningu upplýsinga haldið í lágmarki og ekkert skráð um dvalarkonur án þeirra vitundar. Á vegum athvarfsins er rekinn leik- og grunnskóli fyrir börn kvenna sem þar dveljast. Börnin fara þó í sinn eigin leikskóla eða skóla ef mögulegt er, svo að sem minnst röskun verði á högum þeirra.
Kvennaathvarfið er ekki meðferðarstofnun heldur heimili þar sem konur sem þangað leita geta sótt styrk hver til annarrar og fengið stuðning starfskvenna til að takast á við eiginn vanda, skoða, skilgreina og finna leið út. Markmiðið er að konur finni styrk til sjálfshjálpar og öðlist nýja færni til að takast á við lífið á uppbyggilegan hátt, án ofbeldis.
Barnastarfskonur Kvennaathvarfsins eru kennaramenntaðar. Reynt er að gera börnum dvölina í athvarfinu sem ánægjulegasta, auk þess sem allt er gert til að styrkja þau, m.a. með því að hrósa þeim markvisst. Lögð er á það áhersla við börnin að ekkert sem gerst hefur er þeim að kenna og að það er ekki í þeirra valdi að breyta. Kvennaathvarfið hefur átt samstarf við Rauða Kross húsið vegna þeirra unglinga sem koma í athvarfið. Unglingunum er kynnt starfsemi hússins svo þeir eigi auðvelt með að leita þangað ef þeir þurfa að fara heim í illþolanlegt ástand. Í samræmi við barnaverndarlög tilkynnir starfsfólk athvarfsins barna
Fræðslu- og kynningarfulltrúi starfar á vegum Samtaka um kvennaathvarf. Fulltrúinn hefur umsjón með útgáfu Tilveru, fréttabréfs samtakanna, auk þess að skipuleggja opna kynn
Í árslok 1997 höfðu 2.221 kona komið í Kvennaathvarfið frá upphafi, ásamt 1.880 börnum. Meðaldvalartími kvenna var um 20 dagar.
Athygli vekur að komum í Kvennaathvarfið fjölgaði nokkuð á milli ára 1996 og 1997. Árið 1996 komu 368 konur í Kvennaathvarfið, ásamt 115 börnum, þar af komu 257 konur í viðtöl, en 111 til dvalar. Árið 1997 fjölgaði komum um 7%, en 396 konur komu þá í athvarfið, ásamt 116 börnum, þar af komu 118 konur til dvalar, en 278 í viðtöl, eða 9% fleiri en árið á undan.
Níu konur starfa á vegum Kvennaathvarfsins. Athvarfið fær árlega rekstrarstyrki frá ríki og sveitarfélögum. Rekstrarstyrkir námu tæpum 29 millj. kr. árið 1996, þar af voru rúmar 18 millj. kr. úr ríkissjóði og 9 millj. kr. frá Reykjavíkurborg. Úr minna var að moða árið 1997. Þá námu rekstrarstyrkir rétt rúmum 28 millj. kr., þar af nær óbreytt framlag úr ríkissjóði og rúmlega 7 1/ 2 millj. kr. frá Reykjavíkurborg. Í janúar 1995 var gerður samningur milli ríkisins og Samtaka um kvennaathvarf þess efnis að 60% rekstrarkostnaðar yrði greiddur úr ríkissjóði næstu tvö ár þar á eftir. Að auki greiðir menntamálaráðuneytið laun kennara við athvarfið.
5.1.2. Kvennaráðgjöf.
Kvennaráðgjöfin var stofnuð árið 1985 af hópi kvenna, þar á meðal félagsráðgjöfum, kennurum og laganemum. Á vegum samtakanna er veitt lögfræði- og félagsráðgjöf í síma og með viðtölum. Um 400 konur leita árlega til Kvennaráðgjafarinnar, oftast vegna skilnaðar
Kvennaráðgjöfin nýtur styrkja, einkum frá ríki og Reykjavíkurborg, en einnig öðrum sveitarfélögum. Rekstrarkostnaður nemur um 1,2 millj. kr. á ári og er þar einkum um að ræða kostnað vegna húsnæðis og ráðgjafarlauna.
5.1.3. Neyðarmóttaka vegna nauðgunar.
Í kjölfar skýrslu nauðgunarmálanefndar dómsmálaráðherra (1989) var neyðarmóttaka fyrir þolendur nauðgunar opnuð á Slysadeild Borgarspítalans 8. mars 1993. Í neyðarmóttökunni er þolendum nauðgunar, tilraunar til nauðgunar og annarra kynferðisbrota veitt læknis
Þjónusta neyðarmóttöku er ekki bundin því að þeir sem þangað leita hafi í huga að kæra brotið. Hún er öllum opin, bæði konum og körlum, hún er ókeypis og veitt í fullum trúnaði.
Samkvæmt upplýsingum neyðarmóttökunnar leituðu 382 einstaklingar, þar af nokkrir karlar, þangað frá upphafi til ársloka 1997. Starfsemin er kostuð af heilbrigðis- og dóms
5.1.4. Stígamót.
Samtök kvenna gegn kynferðislegu ofbeldi voru stofnuð á alþjóðlegum baráttudegi kvenna, 8. mars 1989. Að stofnun samtakanna stóðu sjálfboðaliðahópar kvenna sem starfað höfðu að málum tengdum kynferðislegu ofbeldi: barnahópur Kvennaathvarfsins, ráðgjafarhópur um nauðgunarmál, Kvennaráðgjöfin og vinnuhópur gegn sifjaspellum. Stígamót hófu svo starfsemi sína ári síðar, 8. mars 1990 (ársskýrsla Stígamóta, 1996).
Markmið með starfi Stígamóta er annars vegar að veita konum og börnum, sem orðið hafa fyrir kynferðislegu ofbeldi, stuðning og ráðgjöf þeim að kostnaðarlausu, en hins vegar að reka fræðslu- og upplýsingamiðstöð fyrir almenning og starfshópa sem líklegt er að þurfi að sinna þolendum kynferðisofbeldis í starfi sínu.
Árið 1997 störfuðu fimm til sex starfskonur í hlutastarfi á Stígamótum í sem svarar 3,3 stöðugildum. Við ráðningu starfskvenna er horft til þess hvort þær hafi sjálfar orðið fyrir kyn
Hjá Stígamótum er boðið upp á einstaklingsbundna ráðgjöf með einkaviðtölum. Þolendur geta svo tekið þátt í sjálfshjálparhópi eftir nokkur viðtöl. Nokkrir sjálfshjálparhópar eru einnig starfandi á landsbyggðinni.
Starfskonur Stígamóta sinna ýmiss konar námskeiða- og fræðslustarfi eftir beiðnum þar um, oftast að frumkvæði skóla eða félagsmálaráða í byggðarlögum. Þá hafa Stígamót staðið fyrir sjálfsvarnarnámskeiðum.
Í árslok 1997 höfðu 2.420 einstaklingar leitað til Stígamóta frá upphafi og var hlutfall kvenna 91,4–96,3% öll árin. Tölur úr ársskýrslum Stígamóta frá árinu 1992 sýna að á milli 11,7 og 21,4% kvenna sem leituðu til Stígamóta höfðu búið við líkamlegt ofbeldi í hjúskap eða sambúð. Á sama tíma kváðust 10,5–17,7% kvennanna hafa verið nauðgað af eiginmanni eða sambýlismanni.
Samkvæmt ársuppgjöri 1997 var rekstrarkostnaður Stígamóta um 15 millj. kr. Tekjur sam
5.1.5. Félagsþjónusta sveitarfélaga.
Félagsmálanefndir (eða félagsmálaráð) starfa í sveitarfélögum landsins á grundvelli laga um félagsþjónustu sveitarfélaga. Ekki liggja fyrir upplýsingar um fjölda þeirra aðila sem leita til félagsmálanefnda sveitarfélaganna vegna heimilisofbeldis. Í skýrslu dómsmálaráðherra um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis o.fl. kemur fram að konur leiti afar sjaldan til Félagsmálastofnunar vegna heimilisofbeldis og sé aðeins helmingur þeirra kvenna sem það gera ánægður með stuðning hennar. Þá segir í skýrslunni: „Þetta bendir til þess að fæsta þolendur heimilisofbeldis sé að finna í skjólstæðingahópi félagsmálastofnunar.“
Samkvæmt upplýsingum sem nefndin aflaði sér frá félagsmálayfirvöldum sveitarfélaganna virðast mál sem snerta heimilisofbeldi alloft koma til kasta þeirra, þótt í mismunandi mæli sé. Aðgerðir sveitarfélaganna eru nokkuð mismunandi en slík mál eru af margvíslegum toga og kalla því á mismunandi aðgerðir, svo sem eftir því hvort þau koma upp í sambandi við almenna ráðgjöf, t.d. vegna samskiptaerfiðleika, skilnaðarmála, barnaverndarmála eða annars konar mála. Meðal aðgerða sem sveitarfélög hafa talið upp vegna slíkra mála eru almenn ráðgjöf, samtöl og stuðningsviðtöl, tilvísun eða ábending um dvöl í Kvennaathvarfinu, aðstoð Stígamóta, útvegun húsnæðis fyrir þolanda, hvatning til námskeiðahalds/ þátttöku í námskeiði um sjálfstæði eða sjálfsímynd, tilvísun eða ábending um áfengismeðferð, fjárhagsaðstoð, stuðningur vegna framlagningar kæru, tímabundin vist á dvalarheimili eða dagvistun og almenn stuðningsúrræði samkvæmt barnaverndarlögum. Upptalning þessi á bæði við um þolendur og gerendur en eins og bent var á af einu sveitarfélaginu eru karlmenn oftar gerendur og reynist oft erfitt að nálgast þá og fá umræðu um mál þeirra. Þá benti sveitarfélag úti á landi á að Kvennaathvarf og Stígamót sinntu afar mikilvægu hlutverki en vegna fjarlægðar nýttist þjónusta þeirra ekki nægilega vel fyrir landsbyggðarfólk. Ljóst er að heimilisofbeldi er ekki síður fyrir hendi í litlum sveitarfélögum. Þar eru jafnvel sérstök vandamál fyrir hendi þar sem erfitt getur verið fyrir þolendur og gerendur að viðurkenna heimilisofbeldi í fámenni þar sem flestir eða allir þekkjast. Eitt sveitarfélagið benti á að andleg kúgun væri nokkuð algeng og væri meira um slíkt en beint líkamlegt ofbeldi. Bent var á mikilvægi þess að í sveitarfélögum sé náið og mikið samstarf milli þeirra stofnana sem koma að málum heimilisofbeldis, svo sem sjúkrahúss, heilsugæslu, lögreglu og félagsþjónustu. Jafnframt bentu sveitarfélög á úrræðaleysi í slíkum málum, eða eins og segir í umsögn eins sveitarfélagsins: „Ef minnsti grunur er um að börn séu beitt ofbeldi eru slík mál að sjálfsögðu rannsökuð mjög gaumgæfilega en ef maki, sem ekki leitar aðstoðar og felur jafnvel vanda sinn, er hugsanlega beittur ofbeldi höfum við fá úrræði. Einungis lög um vernd barna og ungmenna veita okkur heimild til að rjúfa friðhelgi heimilanna og þá einungis við mjög sérstakar aðstæður.“
Á fund nefndarinnar komu fulltrúar frá Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar og kom m.a. fram í viðræðum við þá að mál vegna heimilisofbeldis kæmu í langflestum tilvikum til kasta stofnunarinnar vegna barnaverndarmála. Jafnframt kom fram að heimilisofbeldi í einhverri mynd kemur iðulega fram í barnaverndarmálum félagsmálastofnun líti á allt heimilisofbeldi sem barnaverndarmál ef barn er á heimili, hvort sem ofbeldið beinist gegn börnunum sjálfum eða öðrum á heimilinu. Fram kom að stofnunin gerir samninga við foreldra eða aðra forsjáraðila í barnaverndarmálum, oft til þriggja mánaða, sem miðast fyrst og fremst við hagsmuni barnsins og úrræði til að bæta hagi og aðstæður þess. Fram kom að þolendur heimilisofbeldis leiti oftast til Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar í tengslum við annars konar mál, svo sem barnaverndarmál, áfengisvandamál, umsókn um húsnæði eða beiðni um fjárhagsaðstoð.
Í upplýsingum frá Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar kemur jafnframt fram að í þeim málum sem berast hverfaskrifstofum fjölskyldudeildar árlega og koma til meðferðar hafi í u.þ.b. 5–8% tilvika verið um heimilisofbeldi að ræða. Árið 1996 var 223 málum vísað til hverfaskrifstofa fjölskyldudeildar vegna aðbúnaðar barna eða beiðni um aðstoð vegna barna. Oft er um að ræða fjölþættan vanda í þeim fjölskyldum sem til meðferðar eru og heimilis
5.2. Ný úrræði.
Um meðferð heimilisofbeldismála fyrir lögreglu á rannsóknarstigi og fyrir dómi vísast til skýrslna tveggja nefnda þar um. Tillögur nefndarmanna sem hér fara á eftir miða að bættri meðferð mála vegna heimilisofbeldis að öðru leyti og er þá einkum horft til heilbrigðis
5.2.1. Starfsþjálfun og -reglur.
Nefndin leggur áherslu á mikilvægi þess að faghópar, sem líklegt er að þolendur heimilisofbeldis leiti til, hljóti viðeigandi starfsþjálfun, sbr. kafla 4.2. hér að framan. Nefndin leggur til að settar verði starfsreglur svo að auðvelda megi greiningu heimilisofbeldis, meðferð og að fyrirbyggja áframhaldandi ofbeldi. Starfsreglur verði settar og samhæfðar með ólíkum faghópum, svo sem félagsmálayfirvöldum, lögreglu, heilbrigðisstarfsmönnum, prestum, kennurum, leikskólakennurum og öðrum sem koma að þessum málaflokki.
Nefndin leggur áherslu á að læknar, hjúkrunarfræðingar og aðrir heilbrigðisstarfsmen fái kennslu og þjálfun í móttöku, viðtalstækni, skoðun og skýrslugerð á þolendum ofbeldis. Starfsmönnum verði kennt og þeir upplýstir um grundvallarhugtök og eðli ofbeldis gegn konum, börnum og öðrum. Þeim verði kennt að spyrja án fordóma og beita viðkvæmum spurningum af samhygð og skilningi.
Nefndin telur mikilvægt að allar konur sem sækja mæðravernd eigi a.m.k. eitt trúnaðarsam
Nefndin leggur áherslu á að ávallt sé leitað til sérhæfðra túlka ef skjólstæðingar skilja ekki eða geta ekki tjáð sig á íslensku, og varast að styðjast við túlkun eða milligöngu maka eða annarra ættingja eða fjölskyldumeðlima.
Hvenær sem sjúklingur leitar til heilbrigðisstarfsmanns vegna ofbeldis eða grunur leikur á að viðkomandi hafi verið beittur ofbeldi skal skrá upplýsingar þar um í sjúkraskrá. Skrá ber upplýsingar um aðdraganda, áverka, hvar ofbeldi átti sér stað, hver beitti því og þau atriði önnur, sem máli geta skipt, ef brot er kært til lögreglu og til opinberrar málshöfðunar kemur. Mikilvægt er að slíkt spurninga- og skráningarkerfi verði kynnt faghópum.
5.2.2. Upplýsingabæklingur.
Nefndin telur mikilvægt að þolendur heimilisofbeldis fái upplýsingar um hjálparúrræði sem fyrir hendi eru og um það hvernig mál ganga fyrir sig í réttarkerfinu. Í greinargerð danska dómsmálaráðuneytisins með frumvarpi sem varð að lögum nr. 349/1997, um breytingu á réttarfarslögum, hegningarlögum og lögum um ábyrgð ríkissjóðs á greiðslu bóta til að bæta réttarstöðu brotaþola, er að finna ráðagerð um að dómsmálaráðuneytið láti útbúa upplýsingabækling sem afhentur yrði brotaþolum, m.a. af lögreglunni, sem yfirleitt hefur fyrstu samskipti við brotaþola. Um innihald slíks upplýsingabæklings segir í greinargerðinni:
„Pjecen skal give en beskrivelse af forløbet af en straffesag både med hensyn til politiets behandling og en eventuel senere retssag.
Endvidere skal der gives oplysning om rettigheder og pligter i forbindelse med en straffesag. Det kan bl.a. nævnes, at et offer, der indkaldes til afhøring hos politiet eller som vidne i retten, har ret til at medtage en støtte
Endelig skal pjecen indeholde information om offentlige og private tilbud om hjælp til ofre for forbrydelser, herunder om Nævnet vedrørende erstatning til ofre for forbrydelser, om eventuelle offerrådgivninger og eventuelt også om organisationen »Hjælp Voldsofre« og de tilbud, som denne foreningen giver.“
Nefndin leggur til að útbúinn verði upplýsingabæklingur sem verði látinn liggja frammi á slysa- og bráðamóttökum og heilsugæslustöðvum, svo og hjá lögreglu. Slíkur bæklingur geymi upplýsingar um réttindi brotaþola og hjálparúrræði sem honum standa til boða, m.a. á vegum sjálfstæðra félagasamtaka, auk lýsingar á því hvernig opinber mál ganga fyrir sig í meginatriðum og þætti brotaþola í þeirri málsmeðferð.
5.2.3. Neyðarmóttaka fyrir þolendur heimilisofbeldis.
Nefndin leggur til að komið verði á fót sérhæfðri móttöku fyrir þolendur heimilisofbeldis þar sem þeir sem fyrir ofbeldi verða geti leitað aðstoðar og stuðnings, sér að kostnaðarlausu. Móttakan verði opin allan sólarhringinn og starfi náið með lögreglu, sem mundi gegna lykilhlutverki við að kynna brotaþolum starfsemi hennar og fylgja þeim þangað. Móttakan stæði öllum þolendum heimilisofbeldis opin og þjónusta hennar væri ekki háð því að þeir sem þangað leita hefðu í huga að kæra brotið til lögreglu. Móttakan væri starfrækt í nánum tengslum við félagasamtök á þessum vettvangi og fulltrúar félagasamtaka, lögreglu og starfs
Nefndin leggur til að sérstakur upplýsinga- og fræðslufulltrúi sem fengist einungis við þennan málaflokk (ofbeldi) verði á slysa- og bráðamóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur. Viðkom
Þá leggur nefndin til að í tengslum við neyðarmóttökuna verði opnuð símalína, svokallað „grænt númer“, fyrir þolendur heimilisofbeldis þar sem þeir geti leitað ráða um hvar aðstoð sé að fá, í hvaða byggðarlagi sem þeir eru.
5.2.4. Aðgerðamiðstöð vegna heimilisofbeldis.
Rannsóknir á heimilisofbeldi hafa leitt í ljós að mikið er um dulda brotastarfsemi á því sviði. Nefndin leggur áherslu á mikilvægi þess að tölfræðiupplýsingum sé safnað og haldið saman, auk þess sem hvatt verði til frekari rannsókna á heimilisofbeldi. Nefndin leggur til að sett verði á laggirnar sérstök skrifstofa sem hafi það hlutverk að taka á móti tilkynningum og afla upplýsinga varðandi ofbeldi, þ.e. einkum þolendur og gerendur, en taki einnig við og flokki upplýsingar sem berast með öðrum hætti, þ.e. um vettvang, alvöru og eðli ofbeldis o.s.frv. Skrifstofan verði vistuð hjá Sjúkrahúsi Reykjavíkur og starfrækt í tengslum við neyð
Gert er ráð fyrir því að skrifstofan fái upplýsingar eins og hér segir:
1. Tilkynningarskylda verði lögð á fagaðila, þ.e. lækna, hjúkrunarfólk, félagsráðgjafa, sálfræðinga o.fl., sem í starfi sínu fá upplýsingar um ofbeldi.
2. Upplýsingar sem berast frá almenningi um ofbeldi, sem færðar verða til bókar.
3. Skrifstofan afli sjálf tölfræðiupplýsinga frá sjúkrastofnunum, félagsmálayfirvöldum, lögreglu, ákæruvaldi og eftir atvikum öðrum opinberum aðilum.
Skrifstofan vinni síðan úr upplýsingunum, þannig að annars vegar liggi fyrir tölfræðilegar upplýsingar og hins vegar upplýsingar sem tengjast einstökum þolendum eða gerendum.
Hlutverk skrifstofunnar verði einkum tvíþætt:
1. Að bregðast við þegar tilkynningar/upplýsingar berast um að tiltekinn þolandi eða gerandi hafi ítrekað orðið fyrir eða uppvís að ofbeldi.
2. Að vinna tölfræðilega úr upplýsingum um ofbeldi og miðla þeim til þeirra aðila sem málið varðar.
Aðgerðarferli þegar fyrir liggja upplýsingar um ítrekað ofbeldi gagnvart einstökum þolanda eða geranda verði í grófum dráttum þannig:
1. Skrifstofan hafi yfir að ráða sérfræðiþekkingu til að lesa úr tilkynningum/upplýsingum og meta hvort ástæða sé til að grípa til aðgerða.
2. Ef gripið verður til aðgerða verði þær skýrar og ákveðnar, t.d. eftirfarandi:
a. Tilkynning til lögreglu um grun um ofbeldisbrot, þ.e. hvers eðlis og á hverju grunsemdir byggist. Eftirfylgni og skráning á niðurstöðum lögreglurannsóknar, upplýsingar um dóma ef við á.
b. Jafnframt/eða (fer eftir atvikum) tilkynning til félagsmálayfirvalda ef ofbeldið beinist að börnum eða eitthvað er athugavert við félagslegar aðstæður viðkomandi.
Hentugast væri að um þessa starfsemi gilti sérstakur lagabálkur þar sem lögð væri áhersla á sjálfstæði hennar, tilkynningarskylda lögfest og réttur skrifstofunnar til að afla upplýsinga væri tryggður. Einnig ítarlegur kafli um skráningu og meðferð upplýsinganna, með hliðsjón af friðhelgi einkalífs og persónuvernd.
5.2.5. Sérhæfing í geðheilbrigðiskerfinu.
Á Reykjavíkursvæðinu eru nú starfræktar tvær geðdeildir og er starfsemi þeirra og uppbygging keimlík. Báðar byggja starf sitt í kringum legudeildir fyrir geðsjúka, bráðamót
5.2.6. Úrræði fyrir nýbúa.
Í viðtölum nefndarinnar við fulltrúa Kvennaathvarfsins og Kvennaráðgjafarinnar var lýst áhyggjum af stöðu nýbúakvenna hér á landi. Kom fram að allt að 20% kvenna sem leita í Kvennaathvarfið eru nýbúakonur og að hlutfall þeirra sem leita til Kvennaráðgjafarinnar er einnig mjög hátt.
Nefndin telur mikilvægt að á námskeiðum sem haldin eru fyrir nýbúa, til að auðvelda þeim aðlögun að íslensku samfélagi, verði sérstaklega vikið að heimilisofbeldi, orsökum þess og afleiðingum og hjálparúrræði rækilega kynnt. Nefndin leggur áherslu á mikilvægi íslenskukennslu nýbúa og aukna túlkaþjónustu, með hliðsjón af því að konur sem fyrir ofbeldi verða geti leitað sér hjálpar án þess að þurfa að reiða sig á aðra fjölskyldumeðlimi til að túlka. Þá ítrekar nefndin mikilvægi þess að konur sem leita á slysa- og bráðamóttöku fái notið aðstoðar túlka.
Rauði kross Íslands hefur aðstoðað nýbúa í gegnum árin og haldið nokkur námskeið í samvinnu við félagsmálaráðuneytið, um íslenskt samfélag og réttindi og skyldur þeirra sem þar búa. Þá hafa Námsflokkarnir í Reykjavík staðið fyrir námskeiðum fyrir nýbúa um allt land. Nefndin leggur til að félagsmálaráðuneyti skipuleggi slíkt námskeiðahald til lengri tíma, í samvinnu við Námsflokkana, og að jafnréttisfræðsla og fræðsla um heimilisofbeldi verði liður í fræðslu sem þar fer fram. Námskeið verði haldin reglubundið, t.d. einu sinni á ári, og verði vel staðið að kynningu þeirra og nýbúar hvattir til að sækja þau.
Að auki leggur nefndin til að upplýsingabæklingur, sbr. lið 5.2.2. hér að framan, verði þýddur á nokkur algeng tungumál og að slíkur bæklingur liggi frammi á þeim stöðum sem nýbúar sækja, svo sem hjá Menningar- og upplýsingastofnun nýbúa og Útlendingaeftirlitinu, auk lögreglu, slysa- og bráðamóttöku og heilsugæslustöðva, sem áður hafa verið nefndar.
Í viðtölum nefndarinnar við fulltrúa Rauða krossins kom fram að fyrir nokkrum árum hefðu samtökin fundað með fulltrúum Kvennaathvarfsins og biskupsstofu um málefni nýbúakvenna á landsbyggðinni. Hefði því verið beint til biskupsstofu að sóknarprestar úti á landi fylgdust með konum sem hætt væri við að hefðu einangrast inni á heimilum sínum og sættu hugsanlega ofbeldi. Nefndin telur húsvitjanir presta úti á landi kjörinn vettvang til að koma þolendum heimilisofbeldis til hjálpar og á það ekki síst við nýbúakonur, sem sérstaklega er hætt við að einangrast. Nefndin tekur undir tillögur Rauða krossins að þessu leyti og leggur til að biskupsstofa beini tilmælum til sóknarpresta þar um.
Nefndin leggur einnig til að félagsmálaráðuneytið minni sveitarfélög á að gæta sérstaklega að velferð nýbúa og að kynna þá þjónustu sem þeim stendur til boða.
5.2.7. Óháð félagasamtök.
Í rannsókn nefndar um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis (1997, bls. 34–36) var leitað eftir því hvort konur sem beittar hefðu verið ofbeldi hefðu leitað aðstoðar og hversu ánægðar þær væru með þá aðstoð sem þær fengu. Langalgengast var að konur hefðu leitað til fjölskyldu (71%) og vina (64%). Konur höfðu einnig leitað til lögreglu (29%), sálfræðinga (27%), geðlækna (21%), heimilislækna (26%) og presta (20,5%). Um 17% kvennanna höfðu leitað til slysa- og bráðamóttöku vegna áverka, 14% til Kvennaathvarfsins og 3,6% til Kvennaráðgjafarinnar. Aðeins rúm 5% höfðu leitað til Félagsmálastofnunar, en rúm 14% til lögfræðings.
Allar þær konur sem leitað höfðu til Kvennaráðgjafarinnar voru ánægðar með þá aðstoð sem þeim var þar veitt, sama er að segja um rúm 80% kvenna sem leituðu til Kvennaat
Ljóst er af því sem hér hefur verið rakið að á vegum félagasamtaka er unnið mikilvægt starf í þágu þolenda heimilisofbeldis, auk fjölbreytts kynningar- og forvarnastarfs. Ánægja þeirra sem leitað hafa aðstoðar þessara samtaka er til marks um hve vel hefur til tekist. Afkoma þeirra félagasamtaka sem hér um ræðir byggist að miklu leyti á framlögum ríkis og sveitarfélaga. Því er mikilvægt að tryggt verði að fjárframlög til þeirra verði ekki skert og að svo verði að þeim búið að rekstrargrundvöllur þeirra verði sem öruggastur, svo sem með gerð þjónustusamninga til ákveðins tíma í senn. Auk þess er lagt til að félagasamtökin verði með virkum hætti tengd þeim opinberu aðilum sem veita aðstoð á þessu sviði, svo að skapa megi öflugt öryggisnet þolendum heimilisofbeldis.
6. Meðferðarúrræði fyrir gerendur.
Í athugun nefndarinnar hefur komið í ljós að úrræði fyrir gerendur heimilisofbeldis eru vægast sagt of skornum skammti hér á landi. Gerendur geta að eigin frumkvæði eða með þrýst
Sérfræðingur Sameinuðu þjóðanna (rapporteur) um ofbeldi hefur gert úttekt á meðferðar
„Treatment programmes for batterers have been established in a number of countries, including Canada, the United States and Australia. The primary aim of such programmes is to prevent recidivism, and studies show that six months to a year after completing treatment, 60 to 80 per cent of men have not physically abused their partners, whereas perhaps two thirds of non-treated men would have recidivated. It would therefore appear that such programmes can act as viable sentencing options for the courts, especially in cases where the women prefer that their partners get “help rather than punishment. The establishment of counselling as an alternative sentence recognizes the intimate nature of the crime and may be more acceptable to the women victims of violence.“
Samkvæmt 1. tölul. 3. mgr. 57. gr. almennra hegningarlaga, nr. 19/1940, er dómara heimilt að fresta skilorðsbundið ákvörðun eða fullnustu refsingar ef aðili sætir á skilorðstímanum umsjón einstakra manna, félags eða stofnunar. Dómara er unnt, með vísan til þessa ákvæðis, að binda dóm skilyrði um að hinn brotlegi gangist undir sérfræðimeðferð í því skyni að vinna bug á ofbeldishneigð sinni. Sérfræðingar í meðferð ofbeldiskarla, sem nefndin ræddi við, töldu slíka ráðstöfun mjög vænlega til árangurs og mæltu eindregið með því að þessu úrræði væri beitt.
Í dómaframkvæmd hefur lítið reynt á ákvæði 1.–6. tölul. 3. mgr. 57. gr. almennra hegningarlaga. Þó hafa nokkrir dómar fallið þar sem dómfelldu hefur verið gert að leita sér áfengis- eða fíkniefnameðferðar skv. 4. tölul. ákvæðisins. Þá má finna einn dóm Hæstaréttar, H. 1995:562, þar sem ákærði í máli vegna kynferðisbrota var dæmdur til skilyrtrar refsivistar með vísan til þess m.a. að hann hafði leitað aðstoðar sálfræðings sem sérhæfður var í meðferð kynferðisbrotamanna. Var ákærða gert að sæta áframhaldandi sérfræðimeðferð á skilorðstímanum undir umsjón Fangelsismálastofnunar.
Þess ber þó að geta að í sumum nágrannalöndum okkar eru skiptar skoðanir um það hvort heimila eigi að skilorðsbinda refsivist, sérstaklega í mjög alvarlegum heimilisofbeldismálum. Í Bretlandi býðst gerendum heimilisofbeldis sem dæmdir hafa verið til fangelsisvistar að fara í meðferð eigi skilorðsbundinn refsidómur að koma til álita. Samkvæmt nýlegri könnun hefur þessi leið þótt takast vel þar í landi (Dobash et al., 1996). Af dómaframkvæmd hér á landi verður ráðið að flestum málum vegna líkamsárása lýkur með skilorðsdómum, ef ekki er um að ræða mjög alvarleg brot og sakaferill viðkomandi leyfir. Nefndin telur góðan kost að binda dóm í slíkum málum sérstöku skilyrði um meðferð. Þá telur nefndin tilvalið að refsiföngum standi slík meðferð til boða, líkt og nú er um áfengis- og vímuefnameðferð.
Um þessar mundir er að hefjast tveggja ára tilraunaverkefni á vegum Rauða kross Íslands, að frumkvæði karlanefndar Jafnréttisráðs, um meðferð gerenda heimilisofbeldis. Undir
Í Noregi og Svíþjóð virðist hópmeðferð gerenda heimilisofbeldis hafa gefið góða raun. Í hnotskurn felst hópmeðferð í því að eftir einkaviðtöl við sálfræðinga er gerendum boðið að sækja fundi einu sinni í viku í tíu til fimmtán vikur, en markmið meðferðarinnar er að brjóta niður réttlætingar- og úrtölumúra gerenda og fá þá til þess að gera sér grein fyrir því að beiting ofbeldis sé alfarið ákvörðun þeirra sjálfra. Þegar gerendur hafa svo axlað þá ábyrgð er þeim bæði kennt að þekkja einkenni þess að nú sé að koma að ofbeldisbeitingu og þeim bent á aðrar samskiptaleiðir. Að lokinni meðferð geti síðan þeir sem hana hafa hlotið ætíð leitað á ný til meðferðaraðila beiti þeir ofbeldi á ný eða telji sig vera á hálum ís. Benda má á að í Svíþjóð þar sem meðferðarúrræði hafa staðið gerendum heimilisofbeldis til boða í nokkur ár undirrita gerendur skuldbindandi skjal um þátttöku sína og að þeir samþykki að byrja á upphafspunkti á ný mæti þeir ekki í einhvern tímann. Í Noregi er meðferðin öllu opnari og þar undirrita gerendur enga skuldbindingu, enda getur meðferðin þar náð yfir nokkrar vikur til þess að standa í ár eða lengur. Í báðum tilvikum greiða gerendur sjálfir hluta kostnaðar meðferðarinnar og er slíkt talið vera þeim enn frekari hvati til þess að mæta.
Forsenda þess að meðferðarúrræði, sem bjóða þarf, nái tilgangi sínum er skilgreining og kynning á heimilisofbeldi og að öllum sé gert ljóst að enginn þurfi að búa við slíkt. Víðtæk kynningarherferð er því mikilvægur þáttur í því að hvetja einstaklinga sem beita heimilis
Nefndin telur að hinu opinbera, t.d. félagsmálayfirvöldum, beri að axla ábyrgð í þessum efnum og stuðla að því að meðferðarúrræði séu fyrir hendi, en feli óopinberum félagasamtök
7. Niðurstöður nefndarinnar og tillögur.
Niðurstöður rannsóknar nefndar dómsmálaráðherra um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis (1997, bls. 36–37), staðfesta eldri rannsóknir sem hafa sýnt að ofbeldi gegn konum er á margan hátt ólíkt ofbeldi gegn körlum. Ofbeldi gegn körlum er oftast framið af ókunnugum en ofbeldi gegn konum af einhverjum sem þær þekkja, svo sem eiginmanni eða sambýlismanni. Þegar um er að ræða ofbeldi milli hjóna eða sambýlisfólks er ofbeldið oft endurtekið. Niðurstöður nefndarinnar eru að engar einfaldar skýringar séu á heimilisofbeldi, en bent er á fjárhagslegt og félagslegt öryggisleysi, barnsburðarhlutverk og yfirráð sem þætti sem skýra að einhverju leyti ofbeldi gagnvart konum (bls. 26–29). Bent er á að hugmyndir um yfirburði karlmannsins, völd hans og styrk og um höfuð fjölskyldunnar hafi lengi verið ráðandi og séu enn fyrir hendi í þjóðfélaginu. Fjárhagsleg staða kvæntra karla sé sterkari en giftra kvenna og að sá sem aflar teknanna hafi mest um það að segja hvernig þeim er varið. Í reynd séu valdatengslin í hjónabandi oft líkari sambandi hins sterka og veika fremur en jafnrétthárra einstaklinga.
Með vísan til þessa er hér ítrekað mikilvægi þess að útrýmt verði kynjabundnum launamun í íslensku samfélagi, svo að tryggð verði jafnstaða karla og kvenna að þessu leyti og að tryggt verði að konur og karlar njóti jafnra tækifæra í samfélaginu og hafi sömu möguleika til áhrifa innan þess. Er í því sambandi vísað til stefnuyfirlýsingar ríkisstjórnarinnar þar sem segir að eitt af meginmarkmiðum hennar sé:
„Að vinna gegn launamisrétti af völdum kynferðis. Stuðlað verði að jöfnum möguleikum kvenna og karla til að njóta eigin atorku og þroska hæfileika sína.“
Þá gerir nefndin eftirfarandi að tillögum sínum:
7.1. Lagabreytingar.
Nefndinni var ekki ætlað að gera tillögur um úrbætur á refsi- og réttarfarslöggjöf. Um til
Nefndin telur rétt að kannað verði hvort sameiginleg forsjá eða umgengni barns og forsjárlauss foreldris geti viðhaldið ofbeldi eftir skilnað eða sambúðarslit og hvort þörf sé breytinga á barnalögum í því sambandi. Vísar nefndin til þess að dómsmálaráðherra hefur skipað nefnd til að kanna stöðu forsjár- og umgengnismála og hefur nefndinni m.a. verið falið að kanna reynslu sem fengist hefur af sameiginlegri forsjá hér á landi og annars staðar á Norðurlöndum. Þá telur nefndin af sömu ástæðu íhugunarefni hvort hverfa eigi frá skyldu
Þá er lagt til að auknar skyldur verði lagðar á sveitarfélögin varðandi mál um heimilisof
7.2. Fræðslu- og forvarnaaðgerðir.
Nefndin telur mikilsvert að hugað verði að almennri kynningu á og fræðslu um heimilis
Tryggt verði að fræðsla um orsakir og afleiðingar heimilisofbeldis verði hluti af grunn
Gripið verði til öflugrar áróðursherferðar til að fræða almenning um heimilisofbeldi, hvernig greina megi slíkt ofbeldi og hverjar séu orsakir og afleiðingar þess. Auk þess þyrfti í slíkri áróðursherferð að kynna fyrirhugaðar umbætur við meðferð þessara mála hjá lögreglu og dómstólum, svo og veita upplýsingar um hjálparúrræði fyrir þolendur og meðferðarúrræði fyrir gerendur. Skólar, fjölmiðlar, íþróttahreyfingar o.fl. verði virkjaðir í þessu skyni.
Áróður lúti í fyrsta lagi að almennri hvatningu gegn ofbeldi, í öðru lagi að hvatningu og leiðbeiningum um hvert hægt sé að leita til að fá aðstoð og hjálp fyrir þá sem orðið hafa fyrir ofbeldi og í þriðja lagi að fræðslu og hvatningu til þeirra sem valda ofbeldi að leita sér hjálpar og meðferðar.
Nefndin leggur áherslu á að tölfræðiupplýsingum sé safnað og haldið saman, auk þess sem hvatt verði til frekari rannsókna á heimilisofbeldi.
7.3. Hjálparúrræði fyrir þolendur heimilisofbeldis.
Nefndin leggur áherslu á mikilvægi þess að faghópar, sem líklegt er að þolendur heimilis
Nefndin leggur einnig áherslu á mikilvægi þess að brotaþolar fái upplýsingar um réttindi sín almennt, um hjálparúrræði sem honum standa til boða, m.a. á vegum óháðra félagasam
Nefndin hefur kynnt sér starf félagasamtaka í þágu heimilisofbeldis, einkum á vegum Kvennaathvarfsins, Kvennaráðgjafarinnar og Stígamóta. Það er mat nefndarinnar að á vegum þessara samtaka sé unnið mikilvægt starf í þágu þolenda heimilisofbeldis og að ánægja þeirra sem þangað hafa leitað, sem viðmælendur létu uppi í rannsókn nefndar um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis (1997, bls. 34–36), sé til marks um hve vel hefur til tekist. Afkoma þeirra félagasamtaka sem hér um ræðir byggist að miklu leyti á framlögum ríkis og sveitarfélaga. Nefndin telur mikilvægt að tryggt verði að fjárframlög til þeirra verði ekki skert og að svo verði að þeim búið að rekstrargrundvöllur þeirra verði sem öruggastur, svo sem með gerð þjónustusamninga til ákveðins tíma í senn.
Auk þess er lagt til að félagasamtökin verði með virkum hætti tengd þeim opinberu aðilum sem veita aðstoð á þessu sviði, einkum slysa- og bráðamóttöku, svo að skapa megi öflugt öryggisnet þolendum heimilisofbeldis. Nefndin vill í þessu skyni leggja til að komið verði á fót sérhæfðri móttöku fyrir þolendur heimilisofbeldis, þar sem þeir sem fyrir ofbeldi verða geti leitað nauðsynlegrar aðstoðar og stuðnings, sér að kostnaðarlausu. Móttakan starfi náið með lögreglu, sem gegni lykilhlutverki við að kynna brotaþolum starfsemi hennar og fylgja þeim þangað. Móttakan standi öllum þolendum heimilisofbeldis opin og þjónusta hennar óháð því hvort þeir sem þangað leita hafa í huga að kæra brotið til lögreglu. Móttakan væri starfrækt í nánum tengslum við félagasamtök á þessum vettvangi og fulltrúar félagasamtaka, lögreglu og starfsmanna móttökunnar kæmu reglulega saman á fundum og hefðu samráð um starfsemina. Nefndin leggur til að móttaka sem þessi verði starfrækt samhliða neyðarmóttöku fyrir þolendur nauðgunar við Sjúkrahús Reykjavíkur, svo að nýta megi þá góðu reynslu sem þar hefur fengist.
Nefndin leggur til að sérstakur upplýsinga- og fræðslufulltrúi sem fengist einungis við mál vegna ofbeldis verði á slysa- og bráðamóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur. Upplýsinga- og fræðslufulltrúi starfi í nánum tengslum við neyðarmóttöku fyrir þolendur heimilisofbeldis, aðgerðamiðstöð vegna heimilisofbeldis og geðdeildir sjúkrahúsanna. Hann dreifi upplýsing
Þá leggur nefndin til að í tengslum við neyðarmóttökuna verði opnuð símalína, svokallað „grænt númer“, fyrir þolendur heimilisofbeldis þar sem þeir geti leitað ráða um hvar aðstoð sé að fá, í hvaða byggðarlagi sem þeir eru.
Nefndin leggur til að komið verði á fót aðgerðamiðstöð vegna heimilisofbeldis sem hafi það hlutverk að taka á móti tilkynningum og afla upplýsinga varðandi ofbeldi, þ.e. einkum þolendur og gerendur, en taki einnig við og flokki upplýsingar sem berast með öðrum hætti, þ.e. um vettvang, alvöru og eðli ofbeldis o.s.frv. Meginhlutverk miðstöðvarinnar verði að safna og halda saman tölfræðiupplýsingum um heimilisofbeldi. Hún tilkynni einnig lögreglu og félagsmálayfirvöldum þegar nauðsynlegt þykir vegna upplýsinga sem berast. Skrifstofan verði vistuð hjá Sjúkrahúsi Reykjavíkur og starfrækt í tengslum við neyðarmóttöku fyrir þolendur heimilisofbeldis. Nefndin telur að hentugast væri að um þessa starfsemi gilti sérstak
Þá bendir nefndin á að unnt væri að skipta geðdeildum sem starfa á Reykjavíkursvæðinu upp eftir starfssviðum og byggja upp öfluga göngudeild á annarri hvorri þeirra, sem sérhæfði sig í fjölskyldu- og félagssjúkdómum.
Nefndin telur sérstakra aðgerða þörf í málefnum nýbúa. Lagt er til að skipulögð verði nám
7.4. Meðferðarúrræði fyrir gerendur.
Nefndin telur mikilvægt að gerendum standi til boða úrræði þegar svo er komið að þeir óska sjálfir, eða vegna þrýstings annarra, að leita leiða út úr þeim vítahring sem þeir eru í. Nefndin telur að hinu opinbera, t.d. félagsmálayfirvöldum, beri að axla ábyrgð í þessum efnum og stuðla að því að meðferðarúrræði séu fyrir hendi, en feli óopinberum félagasamtökum að annast framkvæmd þeirra þar sem því verður við komið.
Nú er að hefjast tveggja ára tilraunaverkefni á vegum Rauða kross Íslands, að frumkvæði karlanefndar Jafnréttisráðs, um meðferð gerenda heimilisofbeldis. Nefndin væntir þess að stjórnvöld taki tillit til niðurstaðna þessa tilraunaverkefnis við ákvörðun og framkvæmd aðgerða gegn heimilisofbeldi.
Nefndin vísar einnig til þess að óbreyttum lögum er dómara unnt að binda refsidóm skilyrði um að hinn brotlegi gangist undir sérfræðimeðferð í því skyni að vinna bug á ofbeldishneigð sinni. Nefndin telur slíka ráðstöfun mjög vænlega til árangurs og mælir eindregið með því að þessu úrræði verði beitt.
Heimildir.
Ársskýrsla Kvennaráðgjafarinnar, 1996.
Ársskýrsla Samtaka um kvennaathvarf, 1996.
Ársskýrsla Stígamóta, 1996 og 1997.
Björn Zoëga, Helgi Sigvaldason og Brynjólfur Mogensen (1994). Ofbeldisáverkar: Faralds
Dobash, Russel, Dobash, Rebecca, Cavanagh, Kate og Lewis, Ruth (1996). Research Evalua
Høglund, Per, og Per Nerdrum. Alternativ til vold (1996). Evaluering av virksomheten. Ósló.
Karlar gegn ofbeldi (1994). Erindi flutt á ráðstefnu karlanefndar Jafnréttisráðs laugardaginn 12. nóvember 1994. Skrifstofa jafnréttismála.
Konur og karlar (1997). Hagstofa Íslands.
Kvinnofrid; Slutbetänkande av Kvinnovåldskommissionen (1995). Stockholm: Statens offent
Olsson, Monika, og Gunilla Wiklund (1997). Våld mot kvinnor. Stockholm: Brottsförebygg
Réttindi og staða kvenna á Íslandi; Skýrsla íslenskra stjórnvalda vegna fjórðu ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna um málefni kvenna í Peking 1995. Utanríkisráðuneytið, mars 1995.
Skýrsla nauðgunarmálanefndar. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið, 1989.
Skýrsla nefndar um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis og annars ofbeldis gegn konum og börnum. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið, febrúar 1997.
Smearman, Claire A. (1996). At the crossroads: Domestic violence and legal reform in Iceland. Úlfljótur, 3–4, 275–377.
