[prenta uppsett í dálka] 21. fundur, 123. lþ.
Forsætisráðherra (Davíð Oddsson):
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um eftirlitsstarfsemi á vegum hins opinbera. Frv. er nú flutt í annað sinn á þessu kjörtímabili en það hlaut vandlega meðferð á síðasta þingi.
Í upphafi tel ég rétt að gera nokkra grein fyrir þeirri stefnu sem eftirlitsmál og reglusetningarvald opinberra aðila hefur tekið á undanförnum árum. Í flestum iðnvæddum ríkjum heims hefur hið opinbera teygt sig lengra inn í atvinnulíf og raunar líf borgaranna undanfarna áratugi en áður hefur þekkst. Starfrækt er opinbert eftirlit með sífellt fleiri þáttum og reglusetning opinberra aðila felst í æ nákvæmari fyrirmælum.
Óþarft er að finna þessari þróun allt til foráttu. Að mörgu leyti er hún eðlileg og oft jákvæð. Með betri þekkingu og opnara samfélagi, upplýsingasamfélagi, hefur vitund fólks vaknað um ýmis þjóðþrifamál, svo sem umhverfisvernd, neytendamál og vinnuöryggi. Við stjórnmálamenn viljum láta gott af okkur leiða í þessum málaflokkum sem öðrum. Því bregðum við oft á það ráð að setja eftirlitsreglur til að ná fram markmiðum sem okkur þykja göfug og í þágu almannaheilla.
Oft leiðum við hins vegar hjá okkur aðra hlið slíkra mála. Hún er sú að nákvæmar og smásmugulegar reglugerðir og opinbert eftirlit geta haft óhagræði og ófrelsi í för með sér. Almenningur og fyrirtæki hafa þá minna svigrúm til að skipa málum eftir eigin höfði. Reglusetningunum fylgir um leið óhófleg sóun, margvíslegur kostnaður og hægari framþróun. Samskipti atvinnulífsins við opinberar eftirlitsstofnanir geta verið langvinn og kallað á dýra sérfræðiráðgjöf. Eins geta eftirlitsgjöld verið í litlu samræmi við eðlilegan kostnað við eftirlitið og kæruleiðir eru oft óljósar. Eftir því sem kvöðum hins opinbera fjölgar eru meiri líkur á að einstök reglusetning, sem ein og sér er kannski skynsamleg, sé skaðleg í samspili við aðra þætti regluverksins.
Þar að auki er réttarstaða manna víða óljós. Til eru dæmi um það hérlendis að ekki sé hægt að uppfylla eina reglugerð án þess að brjóta aðra. Víst er að virðing manna fyrir lögum og reglum eykst ekki við slík tilvik. Þá er hvimleið sú árátta að gefa fyrirmæli um sjálfsagða hluti. Í nýlegri reglugerð var þannig tekið fram að niðurfall í gólfi skuli að jafnaði vera þar sem gólfið er lægst.
Ekki hefur farið fram formleg greining á þeim kostnaði sem eftirlitskröfur hins opinbera valda hérlendis. Ljóst er þó að þessi óbeina skattheimta getur numið ótrúlega háum upphæðum. Í Bandaríkjunum er t.d. talið að kostnaður almennings og fyrirtækja vegna regluverksins vestra jafngildi frá fjórðungi til helmings af útgjöldum fjárlaga ríkisins. Öruggt má telja að við Íslendingar erum ekki eins langt komnir á braut reglustýringar en þessi kostnaður skiptir miklu hérlendis engu að síður. Með EES-samningnum, sem í heild sinni var hagstæður samningur, höfum við þurft að taka upp fjölda opinberra fyrirmæla sem okkur þóttu áður ónauðsynleg.
Reyndar virðist sem við höfum ekki alltaf athugað að þeim skuldbindingum sem við höfum undirgengist er oft hægt að fullnægja á annan hátt en þann að taka hrátt upp eftirlitsreglur Evrópusambandsins. Leiða má að því getum að við höfum lögleitt fleiri reglusetningar en skuldbindingar okkar vegna samningsins kröfðust. Í öðrum efnum höfum við reynst kaþólskari en páfinn. Þá er ljóst að stofnun eins og Eftirlitsstofnun ESA telur sér ekki skylt að gæta jafnræðis gagnvart Evrópusambandinu í störfum sínum.
Með öðrum orðum er greinilegt að bæði vegna EES-samningsins og almennrar þróunar hins opinbera hérlendis þarf að endurhugsa eftirlitskvaðir og regluverk hins opinbera með það fyrir augum að halda í lágmarki óhagræði almennings og fyrirtækja. Í því sambandi þarf að viðhafa þá meginreglu að hafna takmörkunum á athafnafrelsi nema almannahagsmunir krefjist. Efnahagsleg afkastageta þjóðarinnar er að miklu leyti ákvörðuð af því svigrúmi sem hið opinbera veitir. Reglurnar eiga að vera til fyrir fólkið í landinu en ekki það fyrir regluverkið.
Herra forseti. Stefna ríkisstjórnarinnar í þessum málaflokki er ekki ítarleg en hún er skýr. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar er að finna stefnumál sem tengjast opinberri eftirlitsstarfsemi og reglusetningu. Þar segir meðal annars: ,,Dregið verði úr skrifræði í samskiptum borgaranna við stjórnvöld og óþarfa laga- og reglugerðarákvæði verða afnumin.`` Enn fremur segir: ,,Tryggt verður að eftirlitsaðilar íþyngi fyrirtækjum ekki um of með starfsemi sinni.``
Því frv. sem hér er mælt fyrir er ætlað að vinna að þessum markmiðum. Það er hins vegar ekki eingöngu ríkisvaldið eða núverandi ríkisstjórn sem er áfram um slíkar umbætur. Frumvarp þetta var fyrst unnið í tíð síðustu ríkisstjórnar. Í maí í fyrra skuldbundu ríki OECD sig til að vinna að umbótum í reglustýringu í löndum sínum og okkur Íslendingum er bæði ljúft og skylt að verða við því. Að auki hefur fjöldi aðila í þjóðfélaginu, sér í lagi úr atvinnulífinu, hvatt til þess að komið verði böndum á opinberar eftirlitskvaðir.
Frumvarpið kveður á um að ný íþyngjandi reglusetning skuli ekki samþykkt nema áður hafi farið fram greining sem gefi til kynna að kostnaður samfélagsins af breytingunni sé lægri ábatanum. Þá skulu eftirlitsreglur hafa takmarkaðan gildistíma svo sérstaklega þurfi að endurnýja þær. Hver reglusetning skal taka mið af þeim sem hún hefur áhrif á en ekki aðeins þeim sem setja hana og stýra henni.
Forsrn. skal hafa umsjón með framkvæmd laganna og forsrh. skipa nefnd sér til fulltingis við það verk. Hefðbundnar kæruleiðir vegna eftirlitsstarfsemi á vegum hins opinbera munu þó ekki breytast við upptöku laganna né mun umsjón með rekstri opinberra eftirlitsstofnana færast til forsrn. Á vettvangi nefndar forsrh. verður hins vegar hægt að leggja grunn að stöðugum umbótum í setningu og framkvæmd eftirlitsreglna á vegum hins opinbera. Þegar þekkjast sjálfstæðar skoðunarstofur á ýmsum sviðum og ber að nýta kosti samkeppni milli faggildra aðila þar sem þess er kostur. Þar sem slíkri ráðstöfun verður komið við má gera ráð fyrir að ýmsar skoðunarstofur muni veita víðfeðmari eftirlitsþjónustu en hinar opinberu eftirlitsstofnanir geta. Fyrirtæki þurfa þó ekki að vænta heimsókna jafnmargra eftirlitsaðila og nú og kostnaður vegna samskipta við þessa aðila fer lækkandi.
Það er vandasamt að geta sér til um hverju umbætur af þessu tagi muni skila. Í þeim löndum sem búa við umfangsmikið regluverk gerir OECD ráð fyrir að verg landsframleiðsla aukist um 3--6% þegar umbótum í reglusetningu og reglustýringu hefur verið hrint í framkvæmd af metnaði. Hér á landi er ekki hægt að vænta jafnmikils vaxtar í kjölfar umbóta af þessu tagi þar sem reglubyrði fyrirtækja og almennings hér er talin talsvert minni en víða annars staðar. Hins vegar er ljóst að þróunin hér er hin sama og erlendis og því nauðsynlegt að takmarka vald opinberra aðila til óheftrar reglustýringar. Eins er bráðabirgðaákvæði í frv. sem kveður á um að endurskoða skuli núgildandi reglur á næstu þremur árum. Með þessum hætti má grisja reglugerðaskóginn í hinu íslenska hagkerfi og gæta þess að vaxtarbroddar nái upp úr því illgresi sem ofvaxið eftirlitsbákn getur orðið.
Herra forseti. Það er von mín að frv. þetta verði til þess að íslenska lagaumhverfið verði frekar en nú er byggt á einföldum og almennum grundvallarreglum. Nútímasamfélag er vissulega flókið og tekur örum breytingum. Ekki er endilega þar með sagt að lög og reglur þurfi að elta allar breytingar jafnharðan. Sé löggjöfin í upphafi byggð á skýrum gildum dregur úr slíkri þörf. Hið opinbera á ekki að flækja líf þegnanna meira en nauðsynlegt er. Eins og áður segir er hið opinbera til fyrir fólkið en ekki öfugt.
Herra forseti. Að lokinni þessari umræðu óska ég þess að frv. verði vísað til efh.- og viðskn.
