Ferill 745. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
126. löggjafarþing 2000–2001.
Þskj. 1433 — 745. mál.
Skýrsla
félagsmálaráðherra um stöðu framkvæmdaáætlunar ríkisstjórnarinnar til að ná fram jafnrétti kynjanna.
(Lögð fyrir Alþingi á 126. löggjafarþingi 2000–2001.)
Inngangur.
Íslenskur réttur hvílir á þeirri meginreglu að allir skuli jafnir fyrir lögum, óháð kynferði. Jöfn staða kynjanna hefur verið stjórnarskrárbundin frá árinu 1995, auk þess sem sérstök jafnréttislög hafa verið í gildi á Íslandi frá árinu 1976. Jafnréttislög eru mikilvægt tæki til að styrkja jafnréttisstarf og standa vörð um jafnrétti í samfélaginu, en það er löngu viðurkennt að í starfi að jafnrétti er í raun verið að breyta viðhorfum fólks til hefðbundinna kynhlutverka og kynbundinna ímynda. Jafnréttisstarf kallar því á sífellda samfélagsrýni, rannsóknir og sértækar aðgerðir til að brjóta nýjum hugmyndum braut. Mikilvægt er að sem flestir komi að þessu verki en þar hljóta þó stjórnvöld að gegna einna mikilvægasta hlutverkinu. Framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum er einmitt framlag stjórnvalda til þessa verks. Í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla er kveðið á um að félagsmálaráðherra skuli leggja fyrir þingið tillögu að framkvæmdaáætlun í jafnréttismálum til fjögurra ára. Nú er unnið eftir framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir tímabilið frá upphafi árs 1998 til loka árs 2001. Í skýrslunni er gerð grein fyrir því hvernig staða verkefna áætlunarinnar var um síðustu áramót.
Áður en gerð er grein fyrir stöðu þeirrar framkvæmdaáætlunar sem nú er unnið eftir er þó farið yfir verkefni fyrri framkvæmdaáætlunar sem ekki hefur áður verið gerð grein fyrir í skýrslu til þingsins, þar sem þeim var ólokið þegar síðast var fjallað um stöðu framkvæmdaáætlunar í jafnréttismálum í skýrslu félagsmálaráðherra til Alþingis.
Framkvæmdaáætlun 1993–97.
Félagsmálaráðherra fól Jafnréttisráði að hafa umsjón með að markmiðum framkvæmdaáætlunar um aðgerðir til að ná fram jafnrétti kynjanna 1993–1997 yrði náð á gildistíma hennar.
Í skýrslu Páls Péturssonar félagsmálaráðherra til Alþingis um stöðu og þróun jafnréttismála sem lögð var fyrir Alþingi í maí 1996 var gerð grein fyrir árangri af framkvæmdaáætluninni miðað við að gildistími hennar var hálfnaður. 1 Á árinu 1997 vann Skrifstofa jafnréttismála greinargerð fyrir félagsmálaráðherra þar sem lagt er mat á árangur framkvæmdaáætlunarinnar fyrir seinni hluta tímabilsins, þ.e. 1996 og 1997. Félagsmálaráðherra lagði fyrir Alþingi skýrslu þar að lútandi. Vísast til hennar um þau verkefni sem unnin voru á þeim tíma. Einstaka stærri verkefnum var ekki lokið á þessum tíma, þeim var því eðlilega ekki gerð skil í matsskýrslunni. Því þykir ástæða til að gera stuttlega grein fyrir þeim hér.
Verkefni A-7 Starfsmat — starfslýsingar.
Kerfisbundið mat á störfum ríkisstarfsmanna fari fram í því skyni að framfylgja 4. gr. jafnréttislaga sem kveður á um að greiða skuli konum og körlum jöfn laun fyrir jafnverðmæt og sambærileg störf.
Taka skal tillit til reynslu og þekkingar sem starfsmenn hafa öðlast, t.d. við ólaunuð umönnunar-, uppeldis- og heimilisstörf. Öllum atvinnurekendum ber skylda til að framfylgja ákvæði 4. gr. jafnréttislaganna. Lagt er fyrir stjórnvöld að þau framfylgi ákvæðinu.
Félagsmálaráðherra skipaði á fyrri hluta árs 1995 starfshóp um starfsmat sem samkvæmt skipunarbréfi er ætlað að safna upplýsingum og vinna að tillögum um starfsmat sem tækis til að draga úr launamun karla og kvenna. Í febrúar sama ár hafði komið út skýrsla Félagsvísindastofnunar og Jafnréttisráðs um laun og launamyndun. 2 Formaður starfshópsins var Siv Friðleifsdóttir alþingismaður en auk hennar áttu þar sæti fulltrúar Alþýðusambands Íslands, fjármálaráðuneytisins, Reykjavíkurborgar, Vinnumálasambandsins, Bandalags starfsmanna ríkis og bæja og Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga.
Á árinu 1996 réðst starfshópurinn í sérstakt tilraunaverkefni um framkvæmd á svonefndu HAC-starfsmatskerfi sem er sænskt að uppruna. Verkefnið var unnið í félagsmálaráðuneytinu. Verkefnisstjóri var Margrét Erlendsdóttir en auk þess lögðu Skrifstofa jafnréttismála og Reykjavíkurborg verkefninu til starfsmenn að hluta.
Tilraunaverkefni þetta um starfsmat var unnið í samstarfi við Ríkisspítala, Hitaveitu Reykjavíkur og Félagsmálastofnun Reykjavíkur. Verkefninu lauk með gerð skýrslu um framkvæmd verkefnisins, niðurstöður og ályktanir og er skýrslan til dreifingar hjá félagsmálaráðuneytinu og Jafnréttisstofu. 3
Verkefni B-2.2. Jafnréttisráðgjafi.
Ráðinn verði jafnréttisráðgjafi á tímabilinu til reynslu. Hlutverk jafnréttisráðgjafa verði að vinna að leiðréttingu á stöðu kvenna í fyrirtækjum og stofnunum. Enn fremur vinni hann í samvinnu við atvinnuráðgjafa að fjölgun atvinnutækifæra fyrir konur. Jafnframt sinni jafnréttisráðgjafi, eftir því sem þörf krefur, jafnréttisstarfi á sviði menntamála og fjölskyldu-, félags- og heilbrigðismála í samvinnu við jafnréttisnefndir og starfsfólk viðkomandi ráðuneyta og stofnana.
Þar sem um var að ræða tímabundið verkefni til reynslu og meginviðfangsefnið var að fjölga atvinnutækifærum kvenna þótti rétt að leita til Byggðastofnunar með ósk um frekari afmörkun verkefnisins. Í ljósi atvinnuástands meðal kvenna á Norðurlandi vestra lagði Byggðastofnun til að verkinu yrði hrundið af stað þar. Um var að ræða tilraunaverkefni til þriggja ára sem hófst árið 1998. Verkefninu eru gerð frekari skil í skýrslunni þar sem fjallað er um framkvæmdaáætlunina 1998–2001.
Verkefni B-2.3.2. Könnun á kynferðislegri áreitni á vinnustöðum.
Gerð verði könnun á kynferðislegri áreitni á vinnustöðum á Íslandi og umfangi hennar. Á grundvelli könnunarinnar og þeirrar þekkingar sem liggur fyrir hjá öðrum þjóðum verði unnið markvisst að því að auka umræðuna um og vinna gegn kynferðislegri áreitni á vinnustöðum. Sett verði ákvæði varðandi kynferðislega áreitni í viðeigandi löggjöf.
Félagsmálaráðherra fól Skrifstofu jafnréttismála og Vinnueftirliti ríkisins framkvæmd verkefnisins. Könnunin fór fram árið 1996 og í árslok 1998 var gefin út skýrsla sem m.a. innihélt niðurstöður hennar. 4 Í skýrslunni er einnig gerð grein fyrir lagalegri stöðu og meðferð þessara mála hér á landi og í nágrannalöndum okkar. Jafnframt er farið yfir ákvæði um kynferðislega áreitni sem samþykkt hafa verið hjá Evrópubandalaginu og af Alþjóðavinnumálastofnuninni. Í skýrslunni er jafnframt fjallað um hagnýt ráð til handa atvinnurekendum, starfsmönnum og þolendum kynferðislegrar áreitni.
Niðurstöður könnunarinnar sýndu, í stórum dráttum, að kynferðisleg áreitni var til staðar á íslenskum vinnumarkaði, að þolendur hennar voru að miklum meiri hluta konur og að kynferðisleg áreitni hefur áhrif á andlega og líkamlega heilsu þolenda.
Í nýjum lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla er kynferðisleg áreitni skilgreind og kveðið á um ábyrgð vinnuveitenda eða skólastjórnenda til að gera fyrirbyggjandi ráðstafanir og hvernig standa skuli að meðferð máls verði yfirmaður kærður vegna meintrar kynferðislegrar áreitni. Með þessu ákvæði er m.a. brugðist við tilmælum í skýrslunni og ákvæði í verkefninu eins og það var afmarkað í framkvæmdaáætluninni.
Framkvæmdaáætlun 1998–2001.
Framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum fyrir tímabilið frá upphafi árs 1998 til loka árs 2001 var lögð fyrir Alþingi sem tillaga til þingsályktunar um framkvæmdaáætlun til fjögurra ára um aðgerðir til að ná fram jafnrétti kynjanna. Tillagan var samþykkt á Alþingi 28. maí 1998. Áætlunin var samin og samþykkt samkvæmt ákvæðum 17. gr. laga nr. 28/1991, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla.
Til undirbúnings þessari framkvæmdaáætlunargerð og til almennrar kynningar á framkvæmdaáætlunum um aðgerðir í jafnréttismálum boðaði félagsmálaráðherra til funda í öllum kjördæmum landsins. Á fundunum reifaði ráðherra hugmyndir sínar um verkefni í jafnréttismálum og hlustað eftir hugmyndum landsmanna að nýjum verkefnum. Undirbúningur fundanna var í höndum félagsmálaráðuneytis og heimamanna á hverjum stað, en sá háttur var á hafður að heimamenn lögðu til fundarstjóra og tvo frummælendur. Lögð var áhersla á að sjónarmið beggja kynja kæmu fram í umræðunni og var því af hálfu ráðuneytisins lagt til að annar frummælenda yrði karl. Fundirnir voru vel sóttir. Formaður og framkvæmdastjóri Jafnréttisráðs tóku þátt í fundunum og nýttu þeir m.a. hugmyndir sem þar voru reifaðar í tillögu sem Jafnréttisráð gerði að nýrri framkvæmdaáætlun í jafnréttismálum. Við gerð þeirrar tillögu var einnig leitað eftir hugmyndum frá einstaka ráðuneytum og litið til samþykkta sem íslensk stjórnvöld hafa gert á vettvangi Norðurlandanna, í evrópsku samstarfi og hjá Sameinuðu þjóðunum. Sérstaklega var litið til Peking-áætlunarinnar, sem er framkvæmdaáætlun sem samþykkt var á ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna um málefni kvenna í Peking haustið 1995. Félagsmálaráðuneytið kynnti öllum ráðuneytum tillögu Jafnréttisráðs og bauð þeim að gera breytingar á áætluninni enda þótti mikilvægt að áætlunin væri í góðu samræmi við vilja ráðuneytanna um virkni og verkefni. Tillaga að þingsályktun um framkvæmdaáætlun var rædd á nokkrum ríkisstjórnarfundum og tóku ráðherrar ríkisstjórnarinnar virkan þátt í mótun hennar á lokastigi. Á þetta var lögð áhersla enda var um að ræða framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum.
Félagsmálaráðherra lagði fram tillögu að þingsályktun að nýrri framkvæmdaáætlun fyrir Alþingi í byrjun árs 1998. Félagsmálanefnd lagði til nokkrar breytingar á áætluninni sem Alþingi samþykkti. Meðal annars var hert á ákvæðum um að hlutur kvenna í opinberum nefndum yrði aukinn, auk þess sem verkefni á vegum fjármálaráðuneytisins voru skilgreind frekar.
Á samráðsfundi fulltrúa félagsmálaráðuneytisins og Jafnréttisráðs sumarið 1998 var framkvæmdaáætlunin yfirfarin og verkefnum forgangsraðað. Félagsmálaráðherra skipaði síðan sérstakan stýrihóp sem var falið það verkefni að fylgja eftir framkvæmd áætlunarinnar. Í honum eiga sæti þingmennirnir Arnbjörg Sveinsdóttir og Magnús Stefánsson, Elín R. Líndal, formaður Jafnréttisráðs, og Sigríður Lillý Baldursdóttir, skrifstofustjóri í félagsmálaráðuneytinu, formaður stýrihópsins. Með breyttri skipan jafnréttismála með nýrri löggjöf þar um hefur Valgerður H. Bjarnadóttir, framkvæmdastjóri Jafnréttisstofu, og Guðrún A. Þorsteinsdóttir, lögfræðingur í félagsmálaráðuneyti, komið til starfa í stýrihópnum.
Framkvæmdaáætlunin skiptist í þrjá meginkafla:
1. Inngang þar sem markmið ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum eru kynnt.
2. Verkefni ríkisstjórnarinnar þar sem sameiginleg verkefni ríkisstjórnarinnar eru skilgreind.
3. Verkefni einstakra ráðuneyta þar er gerð grein fyrir séraðgerðum og/eða verkefnum sem einstaka ráðuneyti munu vinna að á gildistíma áætlunarinnar.
Í upphafi markmiðskafla framkvæmdaáætlunarinnar segir:
„Leiðarljós framkvæmdaáætlunarinnar er að sjónarmið jafnréttis verði fléttað inn í alla þætti stefnumótunar, ákvarðana og aðgerða á vegum ríkisins.“ Þetta sjónarmið er ítrekað í lokaorðum kaflans en þar segir: „Ríkisstjórnin mun vinna að því að jafnréttissjónarmið verði samþætt allri opinberri stefnumótun og ákvarðanatöku. Samþætting krefst þess að jafnrétti kynjanna sé meðvitað haft í huga við alla áætlanagerð. Allir sem koma að stefnumótun og ákvarðanatöku þurfa því að hafa þekkingu á jafnréttismálum.“
Með þessari samþykkt hafa íslensk stjórnvöld ákveðið að starfa að jafnrétti kynjanna í anda samþættingar en það sjónarmið hefur á undanförnum árum verið að ryðja sér til rúms við stefnumótun og í starfi að jafnrétti kynjanna.
Þegar litið er til þess hve vel hefur gengið að vinna þau verkefni sem skilgreind eru í framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum verður ekki annað séð en stjórnvöld hafi fylgt ákvörðun sinni um samþættingu vel eftir því að þar eru öll ráðuneytin með verkefni á sínu sviði. Eru þá ótalin þau verkefni sem einstaka ráðuneyti eða ríkisstjórnin öll hefur staðið fyrir á tímabilinu en eru ekki tíunduð í framkvæmdaáætluninni. Í því sambandi er rétt að nefna hér ráðstefnuna „Konur og lýðræði“ við árþúsundamót sem vakti mikla athygli og virkjaði marga til starfa að jafnréttismálum, innan stjórnsýslunnar jafnt sem utan hennar. Er það vel því það hlýtur að vera hið endanlega markmið stjórnvalda að jafnrétti sé samþætt öllum sviðum samfélagsins.
Í inngangsorðum framkvæmdaáætlunar ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum er einnig getið samstarfs karla og kvenna að jafnréttismálum. Í nýjum jafnréttislögum er sérstök áhersla lögð á aukna virkni karla í jafnréttisstarfi og með nýjum lögum um fæðingar- og foreldraorlof er einnig stigið mikilvægt skref í þá átt að gera körlum mögulegt að taka ábyrgan þátt í umönnun og uppeldi barna sinna. Bundnar eru vonir við að það virki þá enn frekar til starfa á vettvangi jafnréttismálanna. Í framkvæmdaáætluninni eru einnig skilgreind verkefni sem sérstaklega lúta að þátttöku karla í jafnréttisstarfi og hefur þeim miðað ágætlega.
Hér á eftir er farið yfir stöðu allra verkefna sem ákveðið var að vinna samkvæmt framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum. Til að einfalda samlestur áætlunarinnar og úttektarinnar eru verkefnin hér númeruð á sama hátt og þar.
Verkefni ríkisstjórnarinnar.
Í öðrum kafla framkvæmdaáætlunarinnar er kveðið á um sameiginleg verkefni ríkisstjórnarinnar. Það eru verkefni sem falla ekki undir verksvið eins ráðuneytis eða eru nauðsynleg forsenda þess að hægt sé að vinna markvisst samkvæmt aðferðum samþættingarinnar í ráðuneytunum. Verkefnin eru eftirfarandi:
1. Öll tölfræði kyngreind.
Ráðuneytum og ríkisstofnunum verður sent umburðarbréf þar sem kynnt verður sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar að í öllum tölfræðilegum samantektum og skýrslum verði upplýsingar greindar eftir kyni. Hagstofa Íslands mun vinna með stofnunum ríkisins að framkvæmd þessa verkefnis. Skrifstofa jafnréttismála mun kanna framgang þess þegar liðin eru tvö ár frá gildistöku áætlunarinnar.
Samkvæmt framkvæmdaáætluninni skyldi öllum ráðuneytum og ríkisstofnunum sent umburðarbréf þar sem kynnt yrði sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar að í öllum tölfræðilegum samantektum og skýrslum yrðu upplýsingar greindar eftir kyni. Forsætisráðuneytið fór þess á leit við Hagstofu Íslands með bréfi dags. 24. október 2000 að hún annaðist verkefni þetta í umboði forsætisráðuneytis, þ.e. að rita öllum viðkomandi ráðuneytum og ríkisstofnunum bréf „þar sem beðið yrði um að leitast verði við að uppfylla það markmið sem fram kemur í tilvitnuðum tölulið framkvæmdaáætlunarinnar“. Forsætisráðuneytið samþykkti drög Hagstofunnar að slíku bréfi dags. 26. október 2000 og hefur bréfið verið sent út til ráðuneyta og stofnana sem Hagstofan telur að varði um efni þess. Greining tölfræðiupplýsinga eftir kyni er lögfest í f-lið 1. gr. laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, nr. 96/2000. Samkvæmt sömu lögum hefur Jafnréttisstofa eftirlit með framkvæmd laganna, í samræmi við það mun stofan fylgja framkvæmd Hagstofunnar eftir á verkefninu.
2. Kannað verður hvort opinber stefnumótun taki mið af jafnrétti kynja.
Ríkisstjórnin mun skipa nefnd sem verður falið að kanna hvort og með hvaða hætti opinber stefnumótun taki mið af jafnrétti kynjanna. Nefndin mun í upphafi verks leggja fyrir ríkisstjórn starfsramma og gera þar tillögur að þeim málaflokkum sem sérstaklega verða skoðaðir. Nefndin mun taka til starfa eigi síðar en 1. maí 1998 og verður starf hennar metið og endurskoðað ef þörf þykir að ári liðnu.
Samkvæmt framkvæmdaáætluninni skyldi skipa nefnd til að kanna hvort og með hvaða hætti opinber stefnumótun tæki mið af jafnrétti kynjanna. Í nefnd þessari, sem skipuð var í byrjun nóvember 2000, eiga sæti auk formanns fulltrúar tilnefndir af Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands, Rannsóknastofu í kvennafræðum við Háskóla Íslands, Þjóðhagsstofnun, Hagstofu Íslands og Sambandi íslenskra sveitarfélaga. Nefndinni er ætlað að skila forsætisráðuneytinu skýrslu fyrir árslok 2001.
3. Jafnrétti hjá ríkisstofnunum.
Í árangursstjórnunarsamningum milli ráðuneyta og stofnana verði sérstaklega vikið að 6. gr. laga um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna sem m.a. tekur til jafnréttismála. Þá verði í erindisbréfum forstöðumanna stofnana sérstaklega minnt á að stuðlað skuli að jafnrétti kynjanna í starfsemi stofnunarinnar.
Samkvæmt framkvæmdaáætluninni skal í árangursstjórnunarsamningum vísað til ákvæða laga um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna er lúta að jafnrétti kynjanna. Einnig verði í erindisbréfum forstöðumanna stofnana sérstaklega minnt á að stuðla að jafnrétti kynjanna. Gerð árangursstjórnunarsamninga og frágangur erindisbréfa er á ábyrgð einstakra ráðuneyta. Lausleg athugun fjármálaráðuneytis bendir til þess að afar misjafnt sé hvernig þessum ásetningi, sem fram kemur í framkvæmdaáætluninni, hefur verið framfylgt. Almennar tilvísanir í lög eru fátíðar í árangursstjórnunarsamningum og er það með ráði gert að forðast slíkar tilvísanir, þar sem leitast hefur verið við að hafa þessa samninga stutta og sértæka fyrir viðkomandi stofnun. Í erindisbréfum forstöðumanna stofnana er á hinn bóginn almennt vísað til starfsmannalaga og í erindisbréfum margra ráðuneyta er sérstaklega minnt á þá skyldu forstöðumanna að virða jafnrétti kynjanna.
4. Konur og efnahagsmál – konur og efnahagsleg völd.
Skipuð verður nefnd sem mun leggja fyrir ríkisstjórn tillögu að rannsóknarverkefni um efnahagsleg völd kvenna og karla og hvar þau liggja í íslensku samfélagi.
Í framkvæmdaáætluninni segir að skipuð verði nefnd til að leggja fyrir ríkisstjórn tillögu að rannsóknarverkefni um efnahagsleg völd kvenna og karla og hvar þau liggja í íslensku samfélagi. Nefnd þessi var skipuð af forsætisráðherra með bréfi dags. 16. október 2000. Í henni eiga sæti þrír sérfræðingar og er þeim ætlað, í fyrsta lagi, að skilgreina verkefnið og gera tillögur um afmörkuð rannsóknarverkefni, og, í öðru lagi, að hafa yfirumsjón með þessum rannsóknarverkefnum og að draga niðurstöður þeirra saman í skilagrein, þar sem fjallað verði um viðfangsefni nefndarinnar með almennari hætti.
Verkefni einstakra ráðuneyta.
Í þriðja kafla áætlunarinnar er gerð grein fyrir verkefnum einstakra ráðuneyta. Þar er ýmist um að ræða sértæk verkefni sem beinast sérstaklega að stöðu kvenna og aðgerðum til að bæta þar úr eða verkefni sem horfa til stöðu karla. Önnur verkefni taka til beggja kynja og einnig er lögð áhersla á stöðu fjölskyldunnar og möguleika fjölskyldufólks til að samþætta atvinnulíf og fjölskyldulíf. Dæmi um verkefni af þessum toga eru: átak til að fjölga konum í lögreglu og meðal fangavarða, könnun á vægi hlutastarfa og starfa sem unnin eru án fastráðningar og utan hefðbundinna vinnustaða hjá konum annars vegar og körlum hins vegar, rannsókn á viðhorfum og væntingum karla og kvenna til atvinnulífs og samspil þess við fjölskylduna, sérstaða sjómanna og fjölskylduaðstæður þeirra verði kannaðar og breytingar á ákvæðum fæðingarorlofs sem tryggi báðum foreldrum rétt til orlofs. Þá er öllum ráðuneytum gert að kanna stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig skuli rétta hlut kynjanna. Einnig er öllum ráðuneytum gert að vinna að auknum hlut kvenna í opinberum nefndum og ráðum.
1. Forsætisráðuneytið.
1.1. Endurskoðun á kjördæmaskipan og kosningareglum.
Nefnd forsætisráðherra um endurskoðun kjördæmaskipunar og kosningalaga mun í skýrslu sinni leggja fram sérstaka úttekt á áhrifum mismunandi kosningakerfa, þar á meðal á möguleika kvenna og karla til að hljóta kosningu til Alþingis og sveitarstjórna. Í þessu skyni mun nefndin afla upplýsinga erlendis frá um rannsóknir og skýrslur á þessu sviði en gerist þess þörf verður unnin sérstök athugun fyrir ráðuneytið.
Einstök verkefni forsætisráðuneytisins eru m.a. endurskoðun á kjördæmaskipan og kosningareglum. Samkvæmt þessum lið framkvæmdaáætlunarinnar skyldi nefnd forsætisráðherra um endurskoðun kjördæmaskipunar og kosningalaga leggja fram sérstaka úttekt á áhrifum mismunandi kosningakerfa, þar á meðal á möguleika kvenna og karla til að hljóta kosningu til Alþingis og sveitarstjórna. Nefnd forsætisráðherra um endurskoðun kjördæmaskipunar og tilhögun kosninga til Alþingis var falið að láta fara fram sérstaka úttekt á áhrifum mismunandi kosningakerfa á möguleika kvenna og karla til að hljóta kosningu til Alþingis og sveitarstjórna. Í þessu skyni fór nefndin þess á leit við Stefán Má Stefánsson prófessor að úttekt þessi yrði felld inn í rannsóknarverkefni um jafnræði sem þá var unnið að á vegum Mannréttindastofnunar Háskóla Íslands undir hans stjórn og var Ragnheiði Elfu Þorsteinsdóttur falið að sinna þessu verkefni. Álit á vegum stofnunarinnar, dagsett í október 1998, var birt sem fylgiskjal nr. 7 með skýrslu nefndarinnar undir yfirskriftinni: Jafn réttur karla og kvenna til að kjósa og vera kjörin til þjóðþinga og héraðsstjórna. Í skýrslu nefndarinnar, sem lögð var fyrir Alþingi á 123. löggjafarþingi 1998–99 (þskj. 141 — 141. mál), var 11. kafli helgaður hlut kvenna í stjórnmálum. Þar kemur fram að niðurstöður rannsókna hafi sýnt fram á talsverða fylgni milli fjölda kvenna á þingi og ákveðinna þátta kosningaskipulags, einkum hlutfallskosninga og stórra kjördæma. Í því ljósi telji nefndin að tillögur hennar um stækkun kjördæma skapi ekki síðri skilyrði fyrir stjórnmálaþátttöku kvenna. Breytingar á stjórnarskrá og lögum um kosningar til Alþingis, sem byggðust í öllum meginatriðum á tillögum þessarar nefndar, gengu síðan eftir í stjórnarskipunarlögum, nr. 77/1999, og lögum um kosningar til Alþingis, nr. 24/2000. Leggur nefndin áherslu á að önnur nefnd, sem skipuð hafi verið samkvæmt ályktun frá 122. löggjafarþingi, um aðgerðir til að auka hlut kvenna í stjórnmálum, hafi haft hliðsjón af niðurstöðum rannsókna fræðimanna á þessu sviði.
1.2. Þróun upplýsingasamfélagsins.
Ríkisstjórnin hefur þegar samþykkt stefnumótun um málefni upplýsingasamfélagsins og skipað verkefnisstjórn með fulltrúum fimm ráðuneyta. Forsætisráðuneytið mun fela verkefnisstjórninni að kanna hvernig aðrar þjóðir og alþjóðasamtök fylgjast með og reyna að hafa áhrif á þróun upplýsingasamfélagsins með tilliti til mismunandi stöðu kvenna og karla. Jafnframt verði staða þessara mála hér á landi könnuð. Gagnasöfnun verði lokið fyrir árið 2000 og á grundvelli hennar verða teknar ákvarðanir um hugsanlegar aðgerðir.
Forsætisráðuneytið fól verkefnisstjórn um upplýsingasamfélagið, sem starfar á vegum ríkisstjórnar og forsætisráðuneytis, að kanna hvernig aðrar þjóðir og alþjóðasamtök fylgjast með og reyna að hafa áhrif á þróun upplýsingasamfélagsins með tilliti til mismunandi stöðu karla og kvenna. Jafnframt skyldi staða þessara mála hér á landi könnuð. Verkefnisstjórn um upplýsingasamfélagið átti frumkvæði að og skipulagði fjölsótta ráðstefnu um konur og upplýsingatækni 14. apríl árið 2000. Yfirmarkmið ráðstefnunnar var að stuðla að fjölgun kvenna í störfum í upplýsingaiðnaði og aukinni þátttöku kvenna í mótun upplýsingasamfélagsins. Efnt var til víðtæks samráðs um þetta verkefni þar sem þátttakendur voru: Jafnréttisráð, Skýrslutæknifélag Íslands, Rannsóknastofa í kvennafræðum, Félag tölvunarfræðinga, Jafnréttisnefnd HÍ, menntamálaráðuneyti og Verkfræðingafélag Íslands auk verkefnisstjórnar um upplýsingasamfélagið. Samráðshópurinn tók saman tölulegar upplýsingar um stöðu kvenna í upplýsingasamfélaginu á Íslandi. Einnig var tekið saman efni frá fjölda kvenna sem stunda störf tengd upplýsingatækni þar sem þær segja frá námi sínu og starfi. Tveir erlendir sérfræðingar héldu erindi á ráðstefnunni. Allt þetta efni ásamt fyrirlestrum sem fluttir voru á ráðstefnunni má finna á vef sem sérstaklega var settur upp í tengslum við þessa ráðstefnu. Vefslóðin er www.simnet.is/konur.
1.3. Staða kvenna á landsbyggðinni.
Ráðuneytið mun kanna sérstaklega hvaða áhrif atvinnu- og þjóðfélagsbreytingar á undanförnum árum hafi haft á stöðu kvenna á landsbyggðinni og þar með á möguleika þeirra til náms og atvinnu. Könnuninni ljúki fyrir árslok 1998. Á grundvelli niðurstaðna verði lagðar fram tillögur til úrbóta sem miði að því að styrkja sérstaklega stöðu kvenna á landsbyggðinni.
Einstaka verkefni áætlunarinnar eru samvinnuverkefni einstakra ráðuneyta. Sem dæmi skal nefna verkefni iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis, forsætisráðuneytis, fjármálaráðuneytis og félagsmálaráðuneytis sem beinist að stöðu kvenna á landsbyggðinni með áherslu á atvinnuuppbyggingu. Forsætisráðuneytið fól Þjóðhagsstofnun að annast framangreint verkefni. Skýrsla um efnið var gefin út af félagsmálaráðuneyti og er hana að finna í heild sinni á vefsíðum Stjórnarráðsins (sjá félagsmálaráðuneyti, útgefið efni, jafnréttismál). Í skýrslunni eru ekki gerðar beinar tillögur, sem hrinda mætti í framkvæmd sem slíkum, en ljóst er að skýrslan er innlegg í umræðu um jafnréttis- og byggðamál og verður hún tekin til nánari skoðunar af hlutaðeigandi ráðuneytum og stofnunum. Ætlunin er að á grundvelli niðurstaðna verði lagðar fram tillögur til úrbóta, er miði að því að styrkja stöðu kvenna á landsbyggðinni.
1.4. Átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum ráðuneytisins skal taka mið af jafnréttissjónarmiðum og kalla til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
Hlutur kvenna í nefndum og ráðum á vegum forsætisráðuneytisins hefur vaxið á undanförnum árum. Yfir þriðjungur þeirra sem sitja í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins eru konur, og þær gegna formennsku í ríflega þriðjungi þessara nefnda og ráða.
1.5. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Ekki hefur verið skipuð sérstök jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
2. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið.
2.1. Hvatning til kvenna sem og karla að sækja um störf.
Ráðuneytið hefur sett sér að fylgja þeirri stefnu að orða starfsauglýsingar þannig að fram komi hvatning um að konur jafnt sem karlar sæki um viðkomandi störf.
Ráðuneytið hefur fylgt þeirri stefnu með fáum undantekningum að orða starfsauglýsingar þannig að fram komi hvatning um að konur jafnt sem karlar sæki um viðkomandi störf.
2.2. Hlutur kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Stefnt verður að því að auka enn hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins og óskað eftir að tilnefningum verði hagað svo að því markmiði verði náð.
Ráðuneytið hefur unnið að því að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins og óskað eftir að tilnefningum verði hagað svo að því markmiði verði náð. Á tímabilinu hefur fjöldi kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins aukist úr 19,3% í 26,3%.
2.3. Fjölgun kvenna í lögreglu og meðal fangavarða.
Markvisst verður stefnt að því að ráða fleiri konur í störf lögreglumanna og fangavarða. Í því skyni verða konur hvattar til að sækja um störf sem auglýst eru.
2.4. Staða kvenna innan lögreglunnar.
Lögreglan er fjölmennust þeirra starfsstétta sem heyra undir ráðuneyti dómsmála. Með nýrri skipan á vali nemenda í lögregluskólanum hefur konum þegar fjölgað í hópi nemenda og mun það að öllum líkindum verða til þess að auka hlut kvenna í lögreglunni þegar fram í sækir. Jafnframt því að stuðla að fjölgun kvenna innan lögreglunnar mun dómsmálaráðuneytið huga sérstaklega að stöðu þeirra kvenna sem starfa í lögreglunni.
Ráðuneytið hefur unnið að því að fjölga konum í störfum lögreglumanna og fangavarða. Á árinu 1996 var hlutfall kvenna í lögreglustörfum 4,3% en hefur síðan aukist jafnt og þétt og er nú 8,02%. Til þess að skoða þróunina betur má líta á tölur um útskriftarnema í Lögregluskóla ríkisins. Á árinu 1997 var hlutfall kvenna sem útskrifuðust úr Lögregluskólanum 7,14% en á sl. vori var þetta hlutfall 16,13%. Af þeim hópi sem útskrifaðist í desember árið 2000 var hlutfall kvenna 19,35%. Á árinu 1996 var hlutfall kvenna í störfum fangavarða 7,7% en er nú 15,6%. Starfa nú 15 konur við fangavörslu. Ráðuneytið hefur hugað sérstaklega að stöðu þeirra kvenna sem starfa innan lögreglunnar. Á árinu 1996 voru konur 1,49% af þeim sem eru í helstu yfirmannastöðum innan lögreglunnar en voru á sl. sumri 2,36%. Þótt hér sé ekki um margar stöður að ræða skal þess getið að á árinu 1996 var engin kona í störfum yfirlögregluþjóns, aðstoðaryfirlögregluþjóns eða aðalvarðstjóra en ein kona var í stöðu lögreglufulltrúa. Nú er ein kona aðstoðaryfirlögregluþjónn, ein kona aðalvarðstjóri og tvær konur lögreglufulltrúar. Rétt er að taka fram að þrátt fyrir hvatningu til kvenna um að sækja um lausar stöður yfirmanna er fátítt að þær sæki um. Þannig voru á árinu 2000 auglýstar lausar til umsóknar 34 yfirmannastöður í lögreglunni. Um þær sóttu fimm konur og 106 karlar. Af þeim sem hlutu stöðurnar voru fjórar konur og einn karlmaður.
2.5. Meðferð heimilisofbeldismála.
Nefnd, sem dómsmálaráðherra skipaði til að kanna orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis, svo og annars ofbeldis gegn konum og börnum, skilaði skýrslu um niðurstöður sínar. Í ljósi niðurstaðna nefndarinnar skipaði dómsmálaráðherra þrjár nefndir til að huga að meðferð þessara mála. Einni nefndinni var ætlað að huga að nauðsynlegum breytingum á löggjöf til að sporna við heimilisofbeldi, huga að því með hvaða hætti unnt sé að efla starf félagasamtaka sem sinna forvarnamálum og hjálparúrræðum á þessu sviði og gera tillögur um forvarnaaðgerðir og hjálparúrræði fyrir brotaþola og gerendur. Hinum nefndunum tveimur var falið að huga að meðferð þeirra mála sem hér um ræðir, annars vegar á rannsóknarstigi en hins vegar í dómskerfinu, og leggja fyrir dómsmálaráðherra tillögur um nauðsynlegar úrbætur í því efni, þar á meðal um breytingar á refsi- og réttarfarslöggjöf, ef því er að skipta.
2.6. Staða þolenda afbrota.
Nefnd, sem dómsmálaráðherra skipaði til að athuga hvort taka ætti upp það fyrirkomulag að ríkissjóður ábyrgðist greiðslur dæmdra bóta vegna kynferðisbrota eða annarra grófra ofbeldisbrota, samdi frumvarp sem varð að lögum um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota. Nefndinni var einnig falið að athuga hvort setja ætti í lög reglur um nálgunarbann og hvort þolendur gætu átt betri aðgang að rannsóknarferlinu. Meðal þeirra úrræða sem nefndin hefur fjallað um er réttur brotaþola til lögmannsaðstoðar þeim að kostnaðarlausu. Nefndin vinnur nú að tillögum um breytingar á refsi- og réttarfarslöggjöf er miða að bættri stöðu brotaþola að þessu leyti.
Það nefndarstarf sem unnið hefur verið um meðferð heimilisofbeldismála leiddi meðal annars af sér breytingu á lögum um meðferð opinberra mála og almennum hegningarlögum, þar sem mælt er fyrir um nálgunarbann. Samkvæmt því er unnt að banna manni með dómsúrskurði að koma á tiltekinn stað eða svæði, veita eftirför, heimsækja eða setja sig með öðru móti í samband við annan mann, ef rökstudd ástæða er til að ætla að hann mundi fremja afbrot eða raska friði þess manns sem á í hlut. Brot á nálgunarbanni varðar eins árs fangelsi og tveggja ára fangelsi ef brot er ítrekað eða stórfellt. Með lögum nr. 36/1999 voru ýmsar breytingar gerðar á ákvæðum laga um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991, í því skyni að bæta stöðu þolenda kynferðisbrota. Eftir breytingarnar eiga brotaþolar í kynferðisbrotamálum rétt á því að þeim verði á kostnað ríkissjóðs skipaður löglærður talsmaður, réttargæslumaður, er gæti hagsmuna þeirra í sambandi við rannsókn og málsmeðferð sakamálsins og veiti brotaþola aðra aðstoð sem eðlileg er í sambandi við málið.
Lögum um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota, nr. 69/1995, hefur verið breytt þannig að víkja má frá ákvæðum laganna um tímafresti til að koma fram kröfu um bætur þegar veigamikil rök mæla með því.
2.7. Staða kvenna innan þjóðkirkjunnar.
Dóms- og kirkjumálaráðherra mun beina þeim tilmælum til biskupsstofu að sérstaklega verði hugað að stöðu kvenna innan þjóðkirkjunnar. Stefnt verði að því að aukin verði þátttaka kvenna í ráðum og nefndum á vegum þjóðkirkjunnar og að jafnað verði hlutfall karla og kvenna í trúnaðarstörfum innan hennar. Í því skyni verði tekið mið af niðurstöðum nefndar sem biskup hefur skipað til að skoða jafnréttismál í þjóðkirkjunni. Nefndinni er í fyrsta lagi ætlað að gera sér grein fyrir stöðu mála hvað varðar jafnrétti kynja í kirkjunni, í öðru lagi að kynna sér stöðu þessara eða svipaðra mála meðal nágrannakirkna á Norðurlöndum og í Alkirkjuráðinu og Lúterska heimssambandinu og kynna stefnu þessara fjölþjóðasamtaka sem íslenska kirkjan tilheyrir og í þriðja lagi að gera tillögur um úrbætur sjái nefndin möguleika á því að koma slíku fram.
Á kirkjuþingi árið 1998 var samþykkt jafnréttisáætlun kirkjunnar sem tók gildi 1. janúar árið 1999. Í samræmi við ákvæði jafnréttisáætlunar var sett á stofn jafnréttisnefnd sem tók til starfa um leið og jafnréttisáætlun tók gildi.
Jafnréttisáætlun kirkjunnar leggur megináherslu á eftirfarandi málefni:
1. Að rétta hlut kvenna innan kirkjunnar.
2. Að jafna aðild kynjanna að nefndum og ráðum og yfirstjórn kirkjunnar.
3. Að stuðla að jöfnun launa og aðstöðu kvenna og karla innan kirkjunnar.
4. Að vinna að fræðslu um jafnrétti.
5. Að vinna að endurskoðun málfars í kirkjulegri boðun og starfi.
Konum hefur fjölgað í prestastétt á undanförnum árum. Konur eru nú um 20% í hópi starfandi presta, en konur eru tiltölulega fæstar í hópi sóknarpresta. T.d. er aðeins ein kona starfandi sóknarprestur á öllu höfuðborgarsvæðinu og hefur svo verið síðan 1986. Konum hefur einnig fjölgað í hópi prófasta, en þær eru nú 3 af 16 eða um 20%. Kona var í fyrsta skipti skipaður prófastur árið 1998, en áður hafði ein kona leyst prófast af. Enn hefur kona ekki hlotið biskupsvígslu hér á landi.
Á kirkjuþingi fækkaði konum úr þremur í eina þegar kosningar fóru fram sumarið 1998. Nú situr engin kona úr hópi leikmanna á kirkjuþingi, en ein úr hópi presta. Konur hafa því tæp 5% fulltrúa á kirkjuþingi. Kona er nú í fyrsta skiptið í kirkjuráði, en meðlimir kirkjuráðs eru alls fimm. Er hér um að ræða æðstu stöðu sem kona hefur gegnt innan íslensku kirkjunnar fram að þessu.
Í guðfræðideild eru nú um 70% nemenda konur. Það þýðir þó ekki að konur séu 70% í hópi útskrifaðra nemenda. Kona gegnir nú í fyrsta skipti fastri kennarastöðu við guðfræðideildina, en kona var ráðin lektor við guðfræðideild 1. janúar 2000.
Ekki liggja fyrir tölur um samsetningu sóknarnefnda. Tölur um kynjahlutfall sóknarnefndarformanna liggja hins vegar fyrir og kemur þar fram að konur eru um 35% af formönnum sóknarnefnda. Sú tala segir þó ekki alla sögu, þar sem um er að ræða mjög misjafna dreifingu þeirra um landið. Konur eru fæstar í hópi sóknarnefndarformanna á höfuðborgarsvæðinu. Í öllum nefndum og stjórnum sem starfa á vegum kirkjunnar gætir enn talsverðs kynjamismunar. Hreinum karla- og kvennanefndum hefur þó fækkað, en hreinar karlanefndir eru nú alls níu en aðeins ein kvennanefnd. Þá eru formenn nefnda í mun fleiri tilfellum karlar en konur.
2.8. Forsjár- og umgengnismál.
Dómsmálaráðherra skipaði á árinu 1997 nefnd til að kanna stöðu forsjár- og umgengnismála. Nefndinni var m.a. falið að kanna reynslu þá er fengist hefur af sameiginlegri forsjá hér á landi og annars staðar á Norðurlöndum, hvaða úrræði eru líkleg til að draga úr fjölda brota vegna umgengnisréttar og -skyldu, hvaða upplýsingar og fræðsla standa foreldrum til boða í tengslum við skilnaðar-, forsjár- og umgengnismál, hvernig auka megi þá fræðslu ef þess er talin þörf og hverjar eru raunverulega samvistir barna við það foreldri sem þau búa ekki hjá.
Forsjárnefnd skilaði dómsmálaráðherra áfangaskýrslu í júní 1999 og lagði fram eftirfarandi tillögu til úrbóta:
1. Ráðgjöf vegna skilnaðar eða slita á óvígðri sambúð.
Nefndin lagði til að strax á árinu 1999 yrði ráðist í tilraunaverkefni við a.m.k. eitt sýslumannsembætti um þverfaglega ráðgjöf fyrir foreldra. Tilraunin yrði framkvæmd í 12 mánuði og árangur metinn að tilraunatíma loknum.
Á árinu 2000 var síðan hleypt af stokkunum tilraunaverkefni hjá embætti sýslumannsins í Reykjavík sem laut að sáttaumleitunum í umgengnis- og forsjármálum, bæði í skilnaðarmálum og málum sem ekki tengjast þeim. Árangurinn reyndist mjög góður og hefur nú verið lagt fram á Alþingi frumvarp til breytinga á barnalögum, þar sem gert er ráð fyrir að slíka sáttaþjónustu verði hægt að fá hjá öllum sýslumannsembættum.
2. Sameiginleg forsjá foreldra verði meginregla.
3. Lagabreytingar til að bæta réttarstöðu forsjárlauss foreldris.
2.9. Jafnrétti — mannréttindi.
Á vegum dómsmálaráðuneytis verði skipulögð námskeið fyrir opinbera embættismenn um mannréttindamál, m.a. um mannréttindi kvenna sérstaklega.
Ráðuneytið hefur lagt áherslu á fræðslu um mannréttindi og hafa starfsmenn þess haldið fræðsluerindi og staðið fyrir námskeiðum fyrir ýmsa starfshópa svo sem ákærendur, lögreglumenn og fleiri. Í lögregluskólanum eru mannréttindi meðal námsgreina.
2.10. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Ráðuneytið hefur unnið að endurskoðun á jafnréttisstefnu þess og er í smíðum sérstök jafnréttisyfirlýsing sem ráðherra mun gefa út, en þar er m.a. tekið á kynferðislegri áreitni. Ráðuneytið hefur einnig útnefnt sérstakan jafnréttisfulltrúa úr hópi starfsmanna og er ætlunin að starfsmenn ráðuneytis og undirstofnana þess geti leitað til hans með kvartanir og kærumál.
Önnur verkefni:
Ráðuneytið hefur einnig unnið að verkefni tengdu vændi á Íslandi. Ríkisstjórnin samþykkti sérstaka fjárveitingu til að framkvæmd yrði rannsókn á vændi á Íslandi. Sumarið 2000 fól dómsmálaráðuneytið sérfræðingum að gera úttekt á umfangi vændis hér á landi. Var rannsóknin einkum byggð á viðtölum, einkum við ungar stúlkur sem ánetjast hafa fíkniefnaneyslu svo og við nektardansmeyjar og aðra sem tengjast starfsemi nektardansstaða. Áfangaskýrsla liggur nú fyrir og hafa niðurstöður hennar verið kynntar.
Jafnframt hefur verið lögð fram af dómsmálaráðherra skýrsla um samanburð á lagaumhverfi á Íslandi og annars staðar á Norðurlöndum varðandi löggjöf og eftirlit með klámi, vændi o.fl. en skýrsla þessi er svar við beiðni nokkurra þingmanna.
Dómsmálaráðherra hefur á erlendum og innlendum vettvangi lagt áherslu á baráttuna gegn svokallaðri „hvítri þrælasölu“, en slík verslun með fólk er víðtæk um heim allan og viðfangsefni skipulagðra glæpahringja. Á dómsmálaráðherrafundum norrænna og baltneskra ráðherra hefur þetta efni verið á dagskrá og er unnið að því að samstilla aðgerðir lögregluyfirvalda á þessu sviði.
3. Félagsmálaráðuneytið.
3.1. Jafnréttisumsögn.
Félagsmálaráðherra mun á gildistíma framkvæmdaáætlunarinnar sjá til þess að komið verði á reglubundnu mati á stjórnarfrumvörpum með tilliti til jafnréttis kynjanna. Jafnréttisumsögn verði gerð og látin fylgja stjórnarfrumvörpum við framlagningu þeirra á Alþingi.
Myndaður hefur verið samstarfshópur tengiliða þriggja ráðuneyta, félagsmálaráðuneytis, iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis og fjármálaráðuneytis sem falið hefur verið að gera tillögur að gerð jafnréttisumsókna um frumvörp ráðherra þessara ráðuneyta. Stefnt er að því að á haustþingi 2001 verði hafist handa við matsgerðir á frumvörpum frá þessum ráðuneytum.
3.2. Fræðsla um jafnréttismál.
Skipulögð verða námskeið fyrir yfirmenn ráðuneyta og ríkisstofnana og aðra stjórnendur um markmið og leiðir í jafnréttisstarfinu, þeirra hlutverk ásamt kynningu á framkvæmdaáætluninni. Námskeiðin verði haldin á fyrri hluta ársins 1998. Námskeiðin verði haldin með svipuðum hætti og nýafstaðin námskeið um stjórnsýslu- og upplýsingalög.
Nokkur undanfarin ár lagði Jafnréttisráð/Skrifstofa jafnréttismála áherslu á að auka fræðslu um jafnréttismál og þá sérstaklega til yfirmanna bæði í opinberum stofnunum og á almenna vinnumarkaðnum. Markviss fræðsla um jafnrétti og hvernig ólík staða kynjanna getur haft ófyrirséð áhrif er mikilvæg forsenda samþættingar. Þegar hefur verið haldið námskeið fyrir stjórnendur í félagsmálaráðuneytinu og undirstofnunum þess. Þá hefur Skrifstofa jafnréttismála í samvinnu við jafnréttisnefnd Háskóla Íslands skipulagt námskeið fyrir embættismenn Háskólans, bæði á sviði kennslu- og fræðimennsku sem og á rekstrarsviði. Inntak námskeiðsins var hugtakið samþætting og nýjar leiðir í jafnréttismálum þar sem m.a. var lögð áhersla á fræðslu til þeirra sem hafa áhrif á stefnumótun og ákvarðanatöku.
Frekari fræðsla samkvæmt þessum lið framkvæmdaáætlunarinnar er í undirbúningi hjá Jafnréttisstofu.
3.3. Aukin virkni kvenna í stjórnmálum.
Skipuð verður nefnd sem falið verður að kanna hvernig megi auka virkni kvenna og þátttöku þeirra í almennu stjórnmálastarfi.
Á grundvelli þessarar greinar framkvæmdaáætlunarinnar var 2. júní 1998 samþykkt á Alþingi þingsályktunartillaga um aðgerðir til að auka hlut kvenna í stjórnmálum. Tillagan var svohljóðandi:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að skipa nefnd með fulltrúum stjórnmálaflokka, skrifstofu jafnréttismála og Kvenréttindafélags Íslands til að skipuleggja þverpólitískar aðgerðir til að bæta hlut kvenna í stjórnmálum. Nefndin starfi a.m.k. í fimm ár, taki til starfa hið fyrsta og hafi heimild til að ráða sér verkefnisstjóra, sem starfi á skrifstofu jafnréttismála. Nefndin annist fræðslu, auglýsingaherferðir og útgáfu og hafi allt að 5 millj. kr. til ráðstöfunar í þessu skyni árið 1998 og síðan fjárveitingar samkvæmt fjárlögum.“
Flutningsmenn tillögunnar voru sex konur og sex karlar. Fyrsti flutningsmaður var Siv Friðleifsdóttir.
Páll Pétursson félagsmálaráðherra skipaði nefnd um aukinn hlut kvenna í stjórnmálum í september 1998 eftir tilnefningu frá þingflokkum allra stjórnmálaflokka, frá Jafnréttisráði og frá Kvenréttindafélagi Íslands. Eftirtaldar voru skipaðir í nefndina: Siv Friðleifsdóttir Framsóknarflokki, formaður, Arnbjörg Sveinsdóttir Sjálfstæðisflokki, Bryndís Hlöðversdóttir Alþýðubandalagi, Hólmfríður Sveinsdóttir Alþýðuflokki, Kristín Halldórsdóttir Samtökum um kvennalista, Elsa. S. Þorkelsdóttir, framkvæmdastjóri Skrifstofu jafnréttismála, og Ragnhildur Guðmundsdóttir Kvenréttindafélagi Íslands. Eftir kosningar til Alþingis 1999 var Hildur Helga Gísladóttir skipuð sem formaður í stað Sivjar Friðleifsdóttur. Bryndís Hlöðversdóttir hætti setu í nefndinni og Hólmfríður Sveinsdóttir tók sæti Samfylkingarinnar og Kristín Halldórsdóttir tók sæti Vinstri hreyfingarinnar — græns framboðs. Þá gekk Margrét Sverrisdóttir til liðs við nefndina, sem fulltrúi Frjálslynda flokksins, og Valgerður H. Bjarnadóttir, framkvæmdastjóri Jafnréttisstofu, tók sæti Elsu Þorkelsdóttur. Verkefnisstjóri nefndarinnar er Una María Óskarsdóttir og tók hún til starfa í október 1998. Skrifstofa nefndarinnar var fyrst í húsnæði Skrifstofu jafnréttismála en nefndin flutti aðsetur sitt í nóvember 2000 í Hafnarhúsið við Tryggvagötu.
Nefnd um aukinn hlut kvenna í stjórnmálum hefur staðið fyrir margvíslegum verkefnum sem hafa vakið mikla athygli og hafa að öllum líkindum haft afgerandi áhrif í þá veru að fjölga konum á þingi og auka virkni kvenna almennt í stjórnmálum. Hlutur kvenna á Alþingi var 25% eftir kosningar árið 1995 og fyrstu skref nefndarinnar voru að vinna að auknum hlut kvenna á Alþingi í kosningum 1999. Markmiðið var m.a. að fá umfjöllun og ná athygli ráðamanna stjórnmálaafla og almennings um uppröðun á framboðslista. Ráðist var í sérstæða auglýsingaherferð í dagblöðum og sjónvarpi sem hafði það aðalmarkmið að fræða fólk og vekja það til umhugsunar um að auka þyrfti hlut kvenna í stjórnmálum. Haldnir voru samráðsfundir með kvennahreyfingum stjórnmálaflokkanna, skipulagðir opnir fundir í öllum kjördæmum og haldnir fundir með ritstjórnum fjölmiðla. Við kosningarnar vorið 1999 varð hlutur kvenna á Alþingi 35%.
Nefndin hefur beitt sér fyrir auknum tengslum milli kvenna í stjórnmálum og fræðslu til kvenna sem eru virkar í stjórnmálastarfi. Yfir 2000 stjórnmálakonum var boðið að tengjast náms- og samskiptaneti nefndarinnar. Nefndinni hefur verið boðin þátttaka á ýmsum fundum og ráðstefnum, þar á meðal ráðstefnunni Konur og lýðræði og hefur hún staðið fyrir fjölmörgum námskeiðum, bæði bóklegum og verklegum í samstarfi við Endurmenntunarstofnun Háskóla Íslands. Þá var gerð athugun á hlut stjórnmálakvenna og stjórnmálakarla í fjölmiðlum í upphafi árs 2000.
Í samstarfi við Íslandsdeild Norðurlandaráðs, norrænu ráðherranefndina og Norðurlandaráð var efnt til málþings um hverju þátttaka kvenna í stjórnmálum hefði breytt. Málþingið fór fram á Norðurlandsráðsþingi í nóvember 2000. Anette Borchorst, einn höfunda bókarinnar Likestilte demokratier? Kjønn og politikk í Norden, sem norræna ráðherranefndin gaf út, flutti framsögu um efni bókarinnar. Þátttakendur í pallborðsumræðum voru þingmenn frá Norðurlöndunum og tveir höfundar fyrrnefndrar bókar, þær Auður Styrkársdóttir og Anette Borchorst.
Á haustmánuðum 2000 hóf nefndin námskeiðs- og fundaherferð með fjölmiðlafólki út um land. Í nóvember var haldið á Akureyri námskeið fyrir stjórnmálakonur í samvinnu við Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri, hið fyrsta í röð slíkra sem haldin verða hringinn í kringum landið. Samhliða var haldinn opinn fundur með fjölmiðlafólki þar sem rætt var um þátttöku kvenna í stjórnmálum og mikilvægi þess að fjölmiðlar fjalli á sem jafnastan hátt um kynin í fjölmiðlum. Í undirbúningi er útgáfa rits um samskipti kvenna og fjölmiðla, eins konar handbók fyrir konur og fjölmiðla eftir dr. Sigrúnu Stefánsdóttur fjölmiðlafræðing. Ritið verður kynnt á sérstökum fundum með ritstjórnum fjölmiðlanna.
3.4. Tilraunaverkefni um starfsmat.
Félagsmálaráðuneytið hefur í samvinnu við starfshóp um starfsmat unnið að tilraunaverkefni um starfsmat. Tilgangurinn er að nota kynhlutlaust starfsmatskerfi til að raða störfum innbyrðis á hverjum vinnustað með það að markmiði að skoða hvort mat á störfum mismuni eftir kynferði. Niðurstaðna úr tilraunaverkefninu er að vænta vorið 1998. Félagsmálaráðuneytið mun standa að kynningu á niðurstöðum verkefnisins og kynna sérstaklega þá starfsmatsaðferð sem þar hefur verið þróuð, m.a. með útgáfu kynningarbæklings.
Verkefninu var hrint úr vör seinni hluta árs 1996. Ráðinn var starfsmaður í fullt starf til að vinna að matinu auk þess sem Skrifstofa jafnréttismála og Reykjavíkurborg lögðu til starfsmenn. Það var ákveðið að reyna starfsmat sænska HAC-kerfisins á nokkrum stofnunum ríkis og Reykjavíkurborgar. Sænskur sérfræðingur, Anita Harriman, veitti starfshópnum og verkefnisstjóra sérfræðiaðstoð. Af hálfu ríkisins urðu fyrir valinu Ríkisspítalar og af hálfu Reykjavíkurborgar, Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar og Hitaveita Reykjavíkur. Þessir vinnustaðir urðu fyrir valinu þar sem þar eru dæmigerð kvenna- og karlastörf áberandi. Hér er einungis um opinberar stofnanir að ræða þar sem verkefnið náði ekki til almenna vinnumarkaðarins og er ekki vitað til þess að sambærilegt verkefni hafi verið unnið þar. Framkvæmd tilraunaverkefnisins tók mun lengri tíma en gert var ráð fyrir enda afar viðamikið. Því lauk seinni hluta árs 1999 með útgáfu félagsmálaráðuneytisins á skýrslu verkefnisstjóra, Starfsmat gegn kynbundnum launamun. 5
Í skýrslunni er gerð grein fyrir framkvæmd verkefnisins, lærdómum sem má draga af því, helstu niðurstöðum og ályktunum. Þá eru þar leiðbeiningar um framkvæmd starfsmats og helstu kröfur sem starfsmatskerfi þurfa að uppfylla.
3.5. Fræðsla fyrir trúnaðarmenn.
Gefin verður út handbók fyrir trúnaðarmenn á vinnustöðum og henni fylgt eftir með fræðslu. Í handbókinni verða í aðgengilegu formi allar upplýsingar er varða þætti sem geta haft áhrif á mismunandi stöðu kvenna og karla á vinnustaðnum. Sérstök áhersla verður lögð á að upplýsa og fræða um þau atriði eða þær aðstæður sem geta haft áhrif á laun og launamyndun og hvaða leiðir starfsmönnum, trúnaðarmönnum og stéttarfélögum eru færar til að hafa áhrif þar á.
Verkefnið hefur ekki verið unnið eins og því er hér lýst en Skrifstofa jafnréttismála tók þátt í samstarfsverkefni jafnréttisnefndar Bandalag Háskólamanna og jafnréttisráðgjafans í Reykjavík um útgáfu ritsins Launajafnrétti í framkvæmd í dreifstýrðu launakerfi. 6 Tildrög samstarfsins voru áhyggjur margra félagsmanna um að dreifstýrt launakerfi háskólamanna mundi leiða til vaxandi launamisréttis meðal háskólamanna. Hjá Jafnréttisstofu er nú unnið að handbók fyrir trúnaðarmenn og er stefnt að því að handbókin verði á heimasíðu stofunnar.
3.6. Konur í hlutastörfum.
Á gildistíma áætlunarinnar verður unnin könnun á vægi hlutastarfa og starfa sem unnin eru án fastráðningar eða eru unnin utan hefðbundinna vinnustaða hjá konum annars vegar og hins vegar hjá körlum. Upplýsingarnar verða flokkaðar eftir atvinnugreinum og starfsgreinum. Athugað verður hvort framkvæmd könnunarinnar geti verið samvinnuverkefni Vinnumálastofnunar og Hagstofu Íslands.
Verkefnið hefur ekki verið unnið en Vinnumálastofnun mun á árinu verða falið að standa að gerð þessarar könnunar.
3.7. Skipting fjár úr sjóðum vegna atvinnuuppbyggingar á landsbyggðinni.
Félagsmálaráðuneytið, í samvinnu við forsætisráðuneyti (Byggðastofnun), fjármálaráðuneyti og viðskipta- og iðnaðarráðuneyti, mun kanna hvernig styrkir til einstaklinga úr opinberum sjóðum sem eru eyrnamerktir atvinnuuppbyggingu á landsbyggðinni hafa skipst á milli kvenna og karla.
Verkefnið hefur ekki verið unnið, en á árinu verður Byggðastofnun falið að inna það af hendi.
3.8. Lánatryggingasjóður kvenna.
Sjóðurinn er verkefni sem unnið er að og er samvinnuverkefni félagsmálaráðuneytis, iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis og Reykjavíkurborgar. Markmið sjóðsins og áherslur hans ásamt því hvernig hann hefur nýst konum verði könnuð reglulega.
Sjóðurinn og starfsemi vegna hans hefur verið rekinn sem samstarfsverkefni félagsmálaráðuneytis, iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis og Reykjavíkurborgar. Sjóðsstjórnin hefur nýverið skilað lokaskýrslu um framkvæmd verkefnisins og þar kemur fram að árangur af því hefur verið afar góður. Til skoðunar er hvort og með hvaða hætti halda skuli áfram rekstri sjóðsins.
3.9. Konur og atvinnuleysi.
Á árunum 1998 og 1999 verður unnin skýrsla, byggð á þeim upplýsingum sem til eru eða sem niðurstaða könnunar ef upplýsingar skortir, um aðstæður „atvinnulausra kvenna“. Í kjölfar þessa verða lagðar fram tillögur að aðgerðum eða átaki til að bæta aðstæður þeirra og möguleika til að fá vinnu. Verkefnislýsing verður unnin í samvinnu við Vinnumálastofnun.
Á árinu 1998 ritaði félagsmálaráðherra forsvarsmönnum Verslunarmannafélags Reykjavíkur og Starfsmannafélagsins Sóknar bréf þar sem farið var fram á að unnið yrði að úttekt á orsökum atvinnuleysis og að tillögugerð að úrræðum vegna atvinnuleysis meðal kvenna í viðkomandi félögum. Vinnumálastofnun var ætlað að vera tengiliður í þeirri vinnu. Vinnuhópur frá þessum aðilum auk fulltrúa svæðisráðs Vinnumiðlunar höfuðborgarsvæðisins skilaði skýrslu í apríl 1999.
Niðurstöður vinnuhópsins voru þær að í stórum dráttum mætti skipta hópi atvinnulausra kvenna í tvennt: a) konur á barneignaaldri sem hafa fleiri en tvö börn á framfæri, menntunarlitlar og hafa verið frá vinnumarkaði lengur en sex mánuði, b) konur komnar yfir miðjan aldur sem væru búnar að vera frá vinnumarkaði lengur en í sex mánuði. Vandamálið var greint út frá efnahagslegum, félagslegum og sálfræðilegum þáttum. Hópurinn gerði tillögur um úrræði og hefur nokkrum þeirra þegar verið hrint í framkvæmd. Skýrsluna er hægt að nálgast á heimasíðu Vinnumálastofnunar, www.vinnumalastofnun.is.
3.10. Konur og atvinnuleit.
Samkvæmt nýsamþykktum lögum um vinnumiðlun er áhersla lögð á virka vinnumiðlun, m.a. með ákvæðum um vinnuleitaráætlanir. Vinnumálastofnun verður falið að þróa aðferðir sem sérstaklega henta atvinnulausum konum við að fá vinnu. Kanna skal hvort ástæða sé til að koma á fót sérstökum stuðningsúrræðum fyrir konur sem hafa fengið vinnu eftir langvarandi atvinnuleysi.
Í mars 1999 var haldin í Reykjavík norræn jafnréttisráðstefna undir nafninu „Ligestilling i de Nordiske Arbejdsformidlingers service“. Norræna ráðherranefndin veitti styrk til verkefnisins en ráðstefnan var haldin á vegum Vinnumálastofnunar. Þátttakendur voru samtals um 70, frá öllum Norðurlöndunum og voru þeir flestir starfsmenn vinnumálastofnana og vinnumiðlana landanna.
Tilgangurinn með ráðstefnunni var að ræða hvernig fella mætti jafnrétti í ráðgjöf og vinnumiðlun inn í þjónustu vinnumiðlunarstofnananna. Ekkert Norðurlandanna hafði vitneskju eða reynslu af rannsóknum á þessu sviði og því var þetta algjörlega óplægður akur. Fagfólkið var meðvitað um að gjá virtist vera á milli vinnumiðlara annars vegar og ráðgjafa hins vegar hvað varðar viðhorf og atferli í þeirra starfi. Heimur atvinnumiðlaranna virtist frekar tengjast karllægum normum en ráðgjafanna kvenlægum.
Hlutverk þátttakenda ráðstefnunnar var m.a. að greina á hvaða hátt kynjaviðhorfið kemur inn í ráðgjöf, atvinnutilboð, úrræðalausnir o.fl. og hvernig gera mætti kynið sem hlutlausast bæði í ráðgjöf og atvinnumiðlun. Einnig hvernig koma mætti á samskiptum við atvinnulífið í þeim tilgangi að brjóta upp kynskiptan vinnumarkað og hvernig vekja mætti athygli atvinnulífsins á kostum kynblandaðra vinnustaða. Þá fengust þátttakendur einnig við þá spurningu hvort ná mætti fram markmiðunum með samþættingu (mainstreaming) eða öðrum aðferðum. Niðurstöður ráðstefnunnar hafa verið nýttar í starfsemi Vinnumálastofnunar.
Skýrsluna „Ligestilling i arbejdsformidlingen“ sem unnin var í framhaldi þessarar ráðstefnu af hálfu norrænu ráðherranefndarinnar er í skýrsluröð TemaNord 1999:568.
3.11. Ný stétt vinnukvenna (aðfluttar konur).
Félagsmálaráðuneytið mun í samvinnu við Starfsmannafélagið Sókn kanna aðstöðu, réttindi og skyldur aðfluttra kvenna sem koma hingað til lands til að vinna inni á einkaheimilum. Niðurstöður könnunarinnar verða nýttar til að gera tillögur til úrbóta þar sem er talin þörf.
Verkefnið eins og því er lýst í framkvæmdaáætlun hefur ekki verið unnið en nefnd sem kannar aðstæður útlendinga á Íslandi er að störfum í félagsmálaráðuneytinu. Þar verða m.a. væntanlega skoðaðar aðstæður kvenna sem koma til landsins til að vinna inni á einkaheimilum. Þá eru lög um atvinnuleyfi útlendinga til endurskoðunar og við þá endurskoðun eru réttindi þessa hóps til sérstakrar skoðunar. Enn fremur er fyrirhuguð frekari samvinna við Eflingu vegna erlends vinnukrafts á Íslandi og þar verður m.a. fjallað um stöðu þessara kvenna.
3.12. Tengsl atvinnulífs og fjölskyldulífs.
Unnin verður rannsókn á viðhorfum og væntingum karla og kvenna til atvinnulífsins og samspils þess við fjölskyldulífið. Sérstaklega verður hugað að möguleikum og takmörkunum hvors kyns til að sameina þessa þætti. Sérstakur hluti rannsóknarinnar mun beinast að atvinnurekendum og viðhorfum þeirra, þar með talið hvort mismikið tillit sé tekið til þarfa karla og kvenna til að sinna fjölskyldum sínum.
Þessi rannsókn hefur ekki verið gerð. Í kjölfar nýrra laga um fæðingar- og foreldraorlof mun aftur á móti verða gerð úttekt á framkvæmd laganna m.a. með tilliti til áhrifa þeirra á samspil atvinnu- og fjölskyldulífs. Félagsmálaráðuneytið mun á árinu leggja frekari drög að því hvernig standa megi að ofangreindri rannsókn.
3.13. Starfsmenntun í atvinnulífinu.
Félagsmálaráðuneyti mun beita sér fyrir því að þeim aðilum er fara með starfsmenntunarmál í hefðbundnum umönnunarstörfum kvenna verði gert kleift að kanna sérstaklega hvaða áhrif breyttar og strangari kröfur til menntunar og til framhaldsmenntunar geta haft á möguleika kvenna á starfstengdri menntun á þessum sviðum.
Vegna mikilla breytinga á möguleikum til fjarnáms hafa opnast leiðir fyrir konur sem sinna hefðbundnum umönnunarstörfum til frekari starfsmenntunar. Þá hefur á undanförnum árum verið veitt umtalsverðum upphæðum til starfsmenntunar á vegum starfsmenntasjóðs og hafa þar konur notið til jafns við karla. Úthlutanir úr sjóðnum eru tíundaðar á meðfylgjandi töflu.
| Ár | Umsækjendur | Verkefni | Alls sótt um, kr. | Styrkþegar | Úthlutað, kr. | Verkefni |
| 1995 | 32 | 90 | 96.060.482 | 21 | 43.501.000 | 46 |
| 1996 | 49 | 130 | 141.033.822 | 29 | 47.495.614 | 67 |
| 1997 | 55 | 138 | 162.178.261 | 31 | 45.652.821 | 69 |
| 1998 | 59 | 170 | 201.759.158 | 40 | 63.000.387 | 106 |
| 1999 | 77 | 245 | 276.757.462 | 53 | 55.750.000 | 101 |
| 2000* | 69 | 160 | 234.288.500 | 37 | 39.288.500 | 60 |
| *Í tölum fyrir árið 2000 eru innifalin þróunar- og rannsóknarverkefni. | ||||||
Fyrsta námskeiðið fór af stað sem tilraunaverkefni á Landspítala, Landakoti í október 2000 og stóð það í sjö vikur. Alls tóku 28 starfsmenn í öldrunarþjónustu þátt í námskeiðinu. Ráðgert er af hálfu ráðuneytisins að nýta reynsluna af þessu verkefni til frekara námskeiðahalds fyrir starfsmenn í umönnunarstörfum.
3.14. Konur sem flóttamenn.
Kannað verður hvort við mat á skilgreiningum á rétti flóttamanna til að sækja um dvalarleyfi hér á landi sé nægjanlega tryggt að ofsóknir og ofbeldi, sem konur sæta vegna kynferðis síns og beitt er markvisst til að neyða fólk af tilteknu þjóðerni, menningu eða trúarbrögðum til að flýja heimili sín, sé metið sem fullgild forsenda leyfisveitingar.
Einungis einn einstaklingur, karlmaður, hefur fengið hæli sem flóttamaður á Íslandi ef undan eru skilin þau sem hingað koma í hópi svokallaðra kvótaflóttamanna. Útlendingaeftirlitið metur skilyrði þess að veitt sé hæli á grundvelli flóttamannasamnings Sameinuðu þjóðanna frá 1951. Upplýst hefur verið að ekki hafi reynt á hvort þær aðstæður sem lýst er í verkefninu yrðu gildar forsendur þess að flóttamannahæli yrði veitt samkvæmt gildandi löggjöf. Fyrir Alþingi liggur til meðferðar frumvarp til laga um útlendinga þar sem rýmkuð eru skilyrði dvalarleyfis m.t.t. mannúðarsjónarmiða og þar er einnig að finna rýmkandi ákvæði um vernd flóttamanna af mannúðarástæðum. Líklegt má þykja að ofsóknir og ofbeldi sem konur sæta vegna kynferðis síns eins og þeim er lýst í þessu verkefni yrðu nægjanleg skilyrði til veitingu hælis flóttamanns.
3.15. Aðgerðir gegn kynferðislegri áreitni.
Félagsmálaráðuneytið mun beita sér fyrir því að unnin verði áætlun eða lagt fram frumvarp til laga sem hafi það að markmiði að útrýma kynferðislegri áreitni á vinnustöðum og í skólum.
Í lögum nr. 96/2000, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, er ákvæði um kynferðislega áreitni þar sem áreitnin er skilgreind og ákveðnar skyldur lagðar á herðar atvinnurekendum og skólastjórnendum til að fyrirbyggja að kynferðisleg áreitni viðgangist á vinnustaðnum eða í skólanum og taka á henni ef grunur leikur á um að hún hafi átt sér stað.
3.16. Jafnréttisráðgjafi.
Þegar tilraunaverkefninu um starf jafnréttisráðgjafa lýkur verður unnið mat á árangri verkefnisins og í framhaldi af því lagðar fram tillögur um framhald.
Ákvörðun var tekin um að standa að tilraunaverkefni til þriggja ára og að ráði Byggðastofnunar vegna atvinnuástandsins á Norðurlandi vestra var ákveðið að ráða þangað jafnréttisráðgjafa. Gerður var samstarfssamningur við Iðnþróunarfélag Norðurlands vestra um að ráðgjafinn yrði starfsmaður félagsins. Þá var skipaður ráðgjafahópur með fulltrúum frá félagsmálaráðuneyti, Iðnþróunarfélaginu, Skrifstofu jafnréttismála og Jafnréttisráðs ráðgjafanum til ráðuneytis og til að tryggja góð tengsl þessara aðila.
Jafnréttisráðgjafinn hefur á tilraunatímabilinu staðið fyrir ýmsum verkefnum í samræmi við markmið verkefnisins, ýmist einn eða í samvinnu við aðra. Að hans frumkvæði var í samvinnu við Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri unnin könnun á stöðu kvenna í dreifbýli á Norðurlandi vestra. Niðurstöður hennar voru kynntar á síðastliðnu ári, með ítarlegri skýrslu, 7 sem og með ráðstefnunni: Hvað um konur í dreifbýli? — aðstæður og atvinna, sem haldin var í Varmahlíð í Skagafirði í nóvember 1999.
Þar kemur m.a. fram að eignarhald kvenna á búrekstrinum er takmarkað, þær eru einungis skráðar fyrir 25% búanna í heildina og þar af eru bæði hjónin skráð fyrir rekstrinum í 60% tilvika.
Hér er efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
Einnig kom fram að konur taka sérlega lítinn þátt í stefnumótun innan landbúnaðarins, en einungis 3% þeirra sinna trúnaðarstörfum eða sitja í stjórnum eða nefndum. Er það sáralítil breyting frá árinu 1989, en þá var könnun gerð á þátttökunni á landsvísu. 8
Hér er efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
Af könnuninni mátti lesa að fjórar konur af hverjum fimm voru með öllu óvirkar í starfi að stefnumótun innan landbúnaðarins, þær komu ekki einu sinni á fundi. Bændasamtökunum hefur verið bent á þetta og þess er að vænta að þau taki ábendinguna til skoðunar svo að þau megi nýta mannauð sinn sem best.
Þá hefur jafnréttisráðgjafinn í samvinnu við Farskóla Norðurlands vestra og Svæðisvinnumiðlun Norðurlands vestra, í samráði við Menntasmiðju kvenna á Akureyri, staðið fyrir tilraunaverkefni um rekstur menntasmiðju í Skagafirði, fyrst á Löngumýri vorið 1999, en vorið 2000 var hún á Sauðárkróki. Hér er um að ræða námskeið fyrir konur án atvinnu. Í samvinnu við m.a. Iðntæknistofnun var haldið námskeiðið Á traustum grunni — frá hugmynd til framkvæmda fyrir konur með viðskiptahugmyndir eða starfandi fyrirtæki, alls staðar af Norðurlandi vestra. Vorið 2000 stóð ráðgjafi fyrir átaksverkefninu Gæðahandverk í Húnaþingi, handverk sem arðbær atvinnugrein, en það byggðist upp á fræðslu, vöruþróun og markaðssetningu handverks og miðaði að því að auka atvinnutækifæri kvenna í dreifbýli. Þá hefur jafnréttisráðgjafinn unnið með fulltrúum landbúnaðarráðuneytisins, sveitarstjórnum, atvinnuráðgjöfum og ýmsum öðrum heimamönnum að framgangi markmiða verkefnisins. Nánari upplýsingar um tilraunaverkefnið má m.a. finna á heimasíðu Iðnþróunarfélags Norðurlands vestra www.inv.is og í áfangaskýrslu þróunarsviðs Byggðastofnunar: Mat á starfi jafnréttisráðgjafa Norðurlands vestra. 9
Tilraunaverkefnið á Norðurlandi vestra hefur nú verið framlengt og eru uppi hugmyndir um að skoða möguleikann á að fjölga jafnréttisráðgjöfum á næstu árum þannig að innan þriggja ára hafi verið slíkur ráðgjafi í sérhverjum landsfjórðungi.
3.17. Könnun á meðferðarúrræðum fyrir fíkniefnaneytendur.
Skrifstofu jafnréttismála verður falið að kanna hvort meðferðarúrræði fyrir fíkniefnaneytendur, sem eru kostuð af opinberu fé, henti jafnt konum sem körlum.
Félagsmálaráðuneytið fól Skrifstofu jafnréttismála að gera ofangreinda könnun, sem er lokið og hefur ráðuneytið fengið skýrslu með niðurstöðum og tillögum. Meginniðurstöður könnunarinnar voru að margt bendi til þess að mál séu hérlendis í þokkalegri farvegi en víða erlendis. Íslenskar konur virðist t.d. sækja sér meðferð í svipuðu hlutfalli og áfengisneysla þeirra sé. Þær virðist hafa mun meiri stuðning fjölskyldna sinna en konur erlendis þegar þær fara í meðferð. Í flestum úrræðum var tekið tillit til kynferðis viðkomandi og þannig gætt kynjasjónarmiða. Félagsmálaráðuneytið hefur sent áfengis- og vímuvarnaráði úttektina og þær tillögur sem þar koma fram til meðferðar.
3.18. Könnun á skilyrðum fjölskyldna.
Félagsmálaráðuneytið mun standa fyrir könnun á áhrifum aðgerða opinberra aðila til styrktar fjölskyldunni. Sérstaklega verði skoðað hvort og þá hvernig skilyrði fjölskyldunnar í samfélaginu hafi batnað vegna slíkra aðgerða.
Félagsmálaráðuneyti mun á árinu leggja drög að því hvernig að könnuninni verði staðið.
3.19. Meðferð fyrir karla sem beita konur ofbeldi.
Félagsmálaráðuneytið mun í samvinnu við heilbrigðisráðuneytið og karlanefnd jafnréttisráðs beita sér fyrir því að boðið verði upp á meðferð fyrir karla sem beita konur ofbeldi.
Eitt af meginverkefnum karlanefndar Jafnréttisráðs hefur verið að taka á ofbeldi karla. Nefndin hefur staðið fyrir fræðslu um málið og m.a. gefið út kennslubækling fyrir framhaldsskólana. 10 Vinna við verkefnið sem hér um ræðir hófst á árinu 1998. Var um að ræða tveggja ára tilraun þar sem körlum sem vilja losna úr viðjum ofbeldisbeitingar var boðin aðstoð sálfræðinga, fyrst í einkaviðtölum og síðan í hópmeðferð. Daglegur rekstur verkefnisins var í höndum Rauða kross Íslands sem lagði einnig til fé ásamt ráðuneytum félagsmála og heilbrigðis- og tryggingamála. Þriggja manna matsnefnd fylgdist með verkefninu og liggur nú fyrir matsgerð nefndarinnar. Í stuttu máli er það mat nefndarinnar að tilraunin hafi gengið vel og leggur hún til að tilraunin verði framlengd í þrjú ár með nokkrum breytingum. Tillagan er nú til skoðunar hjá þeim sem að verkinu komu.
3.20. Nefndir og ráð.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum félagsmálaráðuneytisins mun áfram verða tekið mið af jafnréttissjónarmiðum og kallað til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
Á vegum ráðuneytisins hefur verið haldið uppteknum hætti og minnt á ákvæði jafnréttislaga þegar óskað er eftir tilnefningum. Þá er ætíð litið til þess að jafna hlut kynjanna í nefndum og ráðum þegar um tilnefningar af hálfu ráðuneytisins er að ræða.
3.21. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Skrifstofu jafnréttismála var á árinu 1999 falið að fræða stjórnendur ráðuneytisins og forstöðumenn stofnana sem undir það heyra um jafnréttismál og jafnréttisáætlanir. Í starfsmannastefnu ráðuneytisins er tekið á jafnréttismálum. Þá er í árangursstjórnunarsamningum ráðuneytisins við undirstofnanir þess kveðið á um að gerðar verði sérstakar jafnréttisáætlanir.
Önnur verkefni:
Á undanförnum árum hefur félagsmálaráðuneytið, eðli máls samkvæmt, staðið að ýmsum verkefnum í jafnréttismálum sem ekki eru tíunduð í framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar. Málaflokkurinn er í örri þróun og gætir sífellt aukinnar virkni í jafnréttismálum víða í þjóðfélaginu og hefur ráðuneytið því einnig verið kallað til ýmissa verkefna á sviði jafnréttismála. Rétt er að geta hér sérstaklega nýrra jafnréttislaga sem tóku gildi í júní 2000 og laga um fæðingar- og foreldraorlof sem tóku gildi í janúar 2001.
4. Fjármálaráðuneytið.
4.1. Feðraorlof.
Hinn 1. janúar 1998 tóku gildi reglur fjármálaráðherra um sjálfstætt fæðingarorlof feðra í þjónustu ríkisins. Í reglunum er feðrum í þjónustu ríkisins tryggður réttur til launa í tvær vikur vegna fæðingar barns. Í byrjun árs 1999 verður reynslan af þessari nýbreytni skoðuð með viðtölum og spurningum til þeirra sem þessa orlofs nutu.
Ófullnægjandi upplýsingar liggja fyrir um fjöldi starfsmanna í feðraorlofi fyrir árið 1998. Árið 1999 eru 79 karlar skráðir með greiðslur í fæðingarorlofi og 403 konur. Á árinu 2000 fengu 75 karlar og 412 konur greiðslur í fæðingarorlofi. Þá eru ekki taldar með konur innan ASÍ sem fá greiðslur í fæðingarorlofi greiddar frá Tryggingastofnun ríkisins. Ef dregið er saman á kennitölur bæði árin er fjöldinn 139 karlar og 622 konur. Þess ber að geta að ekki liggja fyrir upplýsingar um ríkisstarfsmenn á sjúkrahúsum utan Reykjavíkur og frá Landspítala – háskólasjúkrahúsi í Fossvogi. Starfsmönnum ráðuneytisins sem nýttu sér réttindi um feðraorlof ber saman um að reynsla af þessu orlofi hafi verið góð og höfðu nokkrir feður á orði að með þessu væri verið að stíga skref í þá átt að gera vinnustaðinn fjölskylduvænni.
4.2. Úttekt á áhrifum nýs launakerfis á launamun karla og kvenna.
Með meiri hluta kjarasamninga, sem fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs gerði við stéttarfélög innan BSRB og BHM og gilda eiga til ársins 2000, fylgdi yfirlýsing þar sem áréttuð er stefna ríkisins að jafna þann launamun karla og kvenna sem ekki er hægt að útskýra nema á grundvelli kyns og bent á að með nýju launakerfi gefist tækifæri til þess. Til þess að meta áhrif nýs launakerfis á launamun karla og kvenna skuldbatt fjármálaráðuneytið sig til þess að gera sérstaka úttekt á þeim áhrifum á samningstímabilinu. Stefnt er að gerð slíkrar úttektar á árinu 1999.
Samkvæmt samkomulagi fjármálaráðherra og samtaka opinberra starfsmanna er starfandi kjararannsóknarnefnd opinberra starfsmanna. Eðlilegast er að sú nefnd leggi á ráðin hvernig kynbundnum upplýsingum um laun og launaþróun verður best aflað og úr þeim unnið og fól fjármálaráðherra nefndinni þetta verkefni árið 1998. Sama ár hóf kjararannsóknarnefnd að birta launaupplýsingar eftir kyni í fréttabréfi sínu sem gefið er út tvisvar á ári. Þar er að finna upplýsingar um dagvinnulaun, yfirvinnulaun og heildarlaun karla annars vegar og kvenna hins vegar eftir stéttarfélögum. Sjá skýrslu um starfsmat gegn kynbundnum launamun undir félagsmálaráðuneytinu, lið 3.4.
4.3. Reglur um starfslýsingar.
Í bæklingi fjármálaráðherra um jafnréttismál frá febrúar 1996 er hvatning til vinnuveitenda um að „starfslýsingar séu skilmerkilegar og frammistöðumat sé lagt til grundvallar starfsframa“. Einnig segir í 2. mgr. 8. gr. laga nr. 70/1996, um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, að setja skuli starfsmanni erindisbréf ef hann óskar þess. Með tilliti til þess og nýrra kjarasamninga mun fjármálaráðuneytið minna á þetta ákvæði þar sem því verður við komið.
Hvatningu til vinnuveitenda um starfslýsingar og frammistöðumat hefur verið fylgt eftir í aðlögunarsamningum stofnana og fulltrúa stéttarfélaga í kjölfar breytts launakerfis. Þá hafa erindisbréf verið sett öllum forstöðumönnum stofnana fjármálaráðuneytisins og þeim starfsmönnum sem óskað hafa eftir því. Vorið 1998 tók fjármálaráðuneytið í notkun gagnagrunn með helstu upplýsingum um starfsmenn ráðuneytisins. Í þessum grunni er að finna stuttar starfslýsingar starfsmanna og einnig hafa skrifstofur og deildir skilgreint verkefni starfsmanna sinna. Hins vegar eru fyrirhugaðar reglur um starfslýsingar ríkisstarfsmanna enn á byrjunarstigi.
4.4. Fræðsla til yfirmanna stofnana ráðuneytisins.
Fjármálaráðuneytið mun skipuleggja fræðslu um jafnréttismál fyrir yfirmenn stofnana þess í anda þeirra hugmynda sem komu fram í jafnréttisriti ráðuneytisins frá febrúar 1996 og í samræmi við niðurstöðu jafnréttiskönnunar sem gerð var í janúar 1998 á vegum starfshóps fjármálaráðuneytisins um jafnréttismál.
Jafnréttismál voru meðal dagskrárefnis á tveggja daga löngum fundi í mars 1998 með forstöðumönnum stofnana fjármálaráðuneytisins. Á fundinum fór Ólafur Stephensen, þáverandi blaðamaður og formaður karlanefndar Jafnréttisráðs, yfir niðurstöður könnunar nefndar sem fjármálaráðherra skipaði til að móta tillögur um hvernig vinna skuli að jafnrétti kynjanna og velti upp spurningum um hvort áhersla á jafnréttismál sé til óþurftar í rekstri stofnana eða hvort hún sé tæki til að ná betri árangri. Á fundinum kom skýrt fram nauðsyn þess að ráðuneytið og forstöðumenn stofnana þess hafi framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar að leiðarljósi við stjórnun.
Þá var á árunum 1998 og 1999 unnin viðamikil rannsókn á vegum ráðuneytisins um starfsumhverfi ríkisstarfsmanna við aldahvörf og voru niðurstöður þeirrar rannsóknar birtar í samnefndri skýrslu ráðuneytisins í september 1999. Þar er að finna stórt safn upplýsinga um starfsmannatengd mál og kynjaskiptingu ýmiss konar. Þessar upplýsingar ættu að geta nýst yfirmönnum stofnana mjög vel í jafnréttismálum á vinnustað.
Auk þess ber að nefna fréttabréf forstöðumanna sem gefið er út u.þ.b. þrisvar sinnum á ári. Fréttabréfið er hugsað sem vettvangur upplýsinga til forstöðumanna um ýmis stjórnunarleg mál og þar á meðal jafnréttismál.
4.5. Hlutur kvenna í starfi ráðuneytisins aukinn.
Fjöldi kvenna í nefndum á vegum fjármálaráðuneytisins hefur aukist á undanförnum árum í samræmi við stefnu ráðherra þar að lútandi. Áfram verður unnið að fjölgun kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins. Þá verður lögð áhersla á að gæta í hvívetna jafnræðis karla og kvenna í starfsmannahaldi ráðuneytisins og hugað sérstaklega að kynjaskiptingu við val á yfirmönnum.
Reynt hefur verið eftir bestu getu að gæta jafnræðis karla og kvenna í starfsmannahaldi ráðuneytisins og á það einnig við um kynjaskiptingu við val á yfirmönnum. Á síðustu tveimur árum hafa sex nýir yfirmenn verið ráðnir. Tvisvar sinnum hefur verið skipaður ráðuneytisstjóri á umræddu tímabili, aðstoðarmaður ráðherra sem ráðinn er af ráðherra og þrír skrifstofustjórar. Engin kona var meðal umsækjenda um ráðuneytisstjórastöðu, af þessum þremur skrifstofustjórastöðum sem lausar voru til umsóknar sóttu konur aðeins um eina þeirra og var kona þar ráðin. Að auki var kona ráðin sem aðstoðarmaður ráðherra. Af sex nýjum yfirmönnum eru því tvær konur. Hvað öðrum starfsmannaráðningum ráðuneytisins líður þá hefur nokkuð jafnt hlutfall karla og kvenna verið í ráðningum sérfræðinga undanfarin ár.
Þótt fjöldi kvenna í nefndum, ráðum og stjórnum á vegum ráðuneytisins hafi aukist nokkuð á undanförnum árum má enn gera betur. Eins og eftirfarandi tölur sýna glögglega vantar talsvert upp á að kvenkyns starfsmenn ráðuneytisins gegni nefndarstörfum í sama mæli og þeir sem karlkyns eru. Hlutfall kynja í nefndum á vegum fjármálaráðuneytisins er um 79% karlmenn og 21% konur og hefur fjöldi karla þannig aukist frá árinu 1998, en þá hafði hlutfall kvenna í nefndum aukist frá árinu 1995. Hins vegar er ekki um að ræða launamun milli karla og kvenna í nefndum þar sem þóknananefnd metur fjölda þóknanaeininga óháð menntun, reynslu eða kyni.
4.6. Endurskoðun á eyðublöðum.
Fjármálaráðuneytið mun sjá til þess að öll eyðublöð frá stofnunum sem heyra undir fjármálaráðuneytið og þar sem einstaklingar þurfa að gefa upplýsingar um tekjur og eignir verði endurskoðuð og metin út frá jafnréttissjónarmiðum.
Embætti ríkisskattstjóra hefur umsjón með eyðublöðum þar sem einstaklingar gefa tekjur og eignir upp til skatts. Embættið hefur staðið fyrir endurskoðun á þessum eyðublöðum. Niðurstaða þessa var m.a. að breyting var gerð á persónuframtalinu á árinu 1998. Í þessari breytingu fólst að í stað orðanna „eiginmaður“ og „eiginkona“, var notað „kennitala framteljanda“ og „kennitala maka“. Var þetta gert í kjölfar þess að merkingum í þjóðskrá var breytt um áramótin 1998, en kennitala eiginmanns var áður notuð til að tengja saman fjölskyldur. Nú er það kennitala þess sem eldri er sem ræður fjölskyldumerkingu. Álagningarkerfum ríkisskattstjóra var breytt í samræmi við þessar breytingar í þjóðskrá og er í kerfunum nú talað um raðnúmer 1 (þess eldri) og raðnúmer 2 (þess yngri). Ekki er vitað til að þörf sé á breytingum á öðrum eyðublöðum stofnana sem eru á ábyrgð fjármálaráðuneytisins.
4.7. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Í upphafi árs 1998 var birt könnun sem nefnd fjármálaráðherra um jafnréttismál gerði meðal starfsmanna og forstöðumanna stofnana ráðuneytisins. Markmið könnunarinnar var að fá upplýsingar um stöðu jafnréttismála í fjármálaráðuneytinu og stofnunum þess og um viðhorf starfsfólksins til ýmissa atriða sem tengjast jafnrétti karla og kvenna. Að mati formanns nefndarinnar kom fram í niðurstöðum könnunarinnar að margt er í ágætu horfi hjá fjármálaráðuneytinu og stofnunum þess hvað varðar jafnréttismál, til dæmis virðast flestir vinnustaðirnir sýna sveigjanleika og skilning á aðstæðum barnafólks og almenn ánægja virðist vera með fæðingarorlof karla. Hins vegar voru að mati nefndarinnar nokkur atriði sem þyrfti að skoða betur og má þar nefna að konur eru almennt vantrúaðri á möguleika sína til að hljóta stöðuhækkun og að þær telja mun síður en karlar að hlunnindum sé úthlutað til starfsmanna óháð kyni. Nauðsynlegt er að ráða bót á þessu.
Í tengslum við lög nr. 96/2000, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, var stefnt að því að flétta sjónarmið jafnréttis inn í alla þætti stefnumótunar, ákvarðana og aðgerða á vegum ríkisins. Liður í þessari áætlun var að koma á samstarfi milli jafnréttisfulltrúa ráðuneytanna og var skipaður fulltrúi ráðuneytisins sumarið 2000.
Önnur verkefni:
Auk þessa hefur ráðuneytið tilnefnt fulltrúa í tilraunaverkefni sem snýst um að gefin sé umsögn um lagafrumvörp með hliðsjón af því hvaða áhrif lög hafa á jafnrétti kynjanna. Þetta er samstarfsverkefni þriggja ráðuneyta. Sjá verkefnalið 3.1 hjá félagsmálaráðuneytinu.
5. Hagstofa Íslands.
5.1. Öll tölfræði kyngreind.
Samkvæmt verkefni II.1 verður ráðuneytum og ríkisstofnunum sent umburðarbréf þar sem kynnt verður sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar að í öllum tölfræðilegum samantektum og skýrslum skuli upplýsingar greindar eftir kyni. Hagstofa Íslands mun vinna með stofnunum ríkisins að framkvæmd þessa verkefnis en skrifstofa jafnréttismála kanna framgang þess þegar liðin eru tvö ár frá gildistöku áætlunarinnar.
Í október 2000 fól forsætisráðuneytið Hagstofu Íslands að vekja athygli ráðuneyta og ríkisstofnana á þessu ákvæði framkvæmdaáætlunarinnar ásamt ákvæðum laga nr. 96/2000, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, þar sem kveðið er á um sama efni. Sjá lið eitt undir verkefnum ríkisstjórnarinnar.
Í 1. gr. segir að markmið laganna sé að koma á og viðhalda jafnrétti og jöfnum tækifærum kvenna og karla og jafna þannig stöðu kynjanna á öllum sviðum samfélagsins. Þessum markmiðum skal m.a. ná með því að greina tölfræðiupplýsingar eftir kyni, eins og segir í f-lið 1. gr. Þá segir í 21. gr. sömu laga að í opinberri hagskýrslugerð um einstaklinga og í viðtals- og skoðanakönnunum skuli greint á milli kynja við söfnun gagna, úrvinnslu þeirra og birtingu upplýsinga nema sérstakar ástæður, svo sem persónuverndarhagsmunir, mæli gegn því.
Í nóvember 2000 sendi Hagstofa Íslands út um 300 bréf til ráðuneyta og ríkisstofnana þar sem ofangreind ákvæði framkvæmdaáætlunarinnar frá 1998 og hinna nýsettu laga um jafna stöðu og rétt kynjanna voru kynnt og boðið liðsinni við verkefnið.
Hagstofan hefur lengi haft það að leiðarljósi við gagnasöfnun, úrvinnslu og birtingu upplýsinga að unnt sé að greina niðurstöður fyrir bæði kynin hvort í sínu lagi. Staða þessara mála er allgóð þar sem heita má að í öllum þeim tilvikum þar sem unnt hefur verið að safna upplýsingum um hvort kynið um sig, séu þess háttar upplýsingar tiltækar. Þannig má t.d. nefna að allar mannfjöldaupplýsingar Hagstofunnar eru til fyrir bæði kynin. Sama máli gegnir um flestar vinnumarkaðsupplýsingar hennar, upplýsingar um skólamál og kosningar. Mikill hluti þeirra upplýsinga, sem varða einstaklinga og Hagstofan fær frá öðrum, svo sem af sviði almannatrygginga, heilbrigðismála og félagsmála, eru tiltækar fyrir bæði kynin. Á hinn bóginn er söfnun upplýsinga eftir kynjum enn ófullnægjandi á nokkrum sviðum en unnið er að úrbótum, m.a. vegna ábendinga Hagstofunnar. Við þetta má bæta að þar sem unnið er að nýrri eða endurbættri hagskýrslugerð, sem varðar einstaklinga, er ævinlega gert ráð fyrir söfnun og úrvinnslu gagna eftir kynjum þar sem það á við. Dæmi um þetta eru nýjar launakannanir kjararannsóknarnefnda og Hagstofunnar og ný skýrslugerð hennar á grundvelli staðgreiðslugagna. Í grundvallaratriðum má segja að þegar um er að ræða gögn úr stjórnvaldsskrám, svo sem þjóðskrá, skattskrám, skrám almannatrygginga, sé skipting milli kynja bæði gerleg og tiltæk. Skiptingu verður oft ekki komið við, það á t.d. við um talningar á notendum þjónustu, ýmist vegna þess að skipting milli kynja krefst meira álags en unnt er að leggja á þá sem upplýsingarnar veita, eða talningar byggjast á seldum aðgöngumiðum, notendaleyfum eða álíka gögnum. Dæmi um hið fyrrnefnda er gagnasöfnun Hagstofunnar frá seljendum gistiþjónustu um gistinætur og gestafjölda eftir þjóðerni gesta; í þessu tilviki er ekki talið fært að óska eftir talningu eftir kyni, hvorki hér á landi né í öðrum löndum. Dæmi um hið síðarnefnda eru tölur um þátttöku í menningaratburðum eða aðsókn að kvikmyndahúsum sem byggjast á upplýsingum um fjölda seldra aðgöngumiða. Upplýsingar um þátttöku eftir kynjum verður í slíkum tilvikum að afla á annan hátt, t.d. með úrtaksathugunum.
5.2. Eignarréttur á fasteignum.
Hagstofa Íslands mun vinna úttekt á hverjir eiga eða eru skráðir fyrir fasteignum hér á landi.
Það hefur tíðkast um langt skeið að eignir hjóna væru skráðar á karlmanninn eingöngu. Talsverð breyting hefur orðið á þessu á allra síðustu árum hvað snertir íbúðarhúsnæði í þá átt að algengara er að bæði hjónin séu skráðir eigendur. Hagstofan og Fasteignamat ríkisins stefna að því að gera tilraunaúttekt á eigandaskráningu íbúðarhúsnæðis sem næði til eigendaskráningar sl. 5–10 ár. Þess er hins vegar ekki að vænta að raunverulegur grundvöllur verði fyrir athugun sem þessa fyrr en unnt hefur verið að koma verkefninu Landskrá fasteigna það langt áleiðis að þinglýstar fasteignir hafi verið tölvuskráðar og þinglýsingaskrár orðnar hluti af landskránni.
5.3. Vinnutími — hluti af reglubundinni upplýsingasöfnun er varðar laun.
Hagstofa Íslands og fjármálaráðuneytið munu endurskipuleggja alla gagnasöfnun á þeirra vegum sem varðar vinnuframlag og laun fólks þannig að raunverulegur vinnutími komi þar skýrt fram. Þessu verki verður lokið innan tveggja ára. Ríkisstjórnin mun jafnframt beita sér fyrir því við aðila vinnumarkaðarins að sambærileg endurskipulagning fari fram hjá þeim.
Hagstofa Íslands hefur gert vinnumarkaðskannanir tvisvar á ári allt frá árinu 1991. Með könnunum þessum hefur verið safnað mjög víðamiklum gögnum um atvinnu, atvinnuþátttöku, atvinnuleysi, störf og vinnutíma eftir kyni, búsetu, menntun o.fl. Þessar kannanir eru mjög stórar í sniðum og raunar með allra stærstu úrtaksathugunum sem gerðar eru hér á landi. Úrtakið er 4.400 manns, svarhlutfall hefur verið mjög hátt, um 90% og notagildið mjög mikið, ekki síst þar sem niðurstöður eru að fullu sambærilegar við hliðstæðar kannanir í EES- ríkjum.
Unnið er að tveimur verkefnum til að auka og bæta upplýsingar um vinnumarkaðinn hér á landi, ekki síst um vinnutíma og launabreytingar. Annars vegar er um að ræða úrvinnslu á gögnum um staðgreiðsluskil en hins vegar breytingar á launakönnunum.
Í ársbyrjun 1998 hófu skattyfirvöld að beiðni Hagstofu Íslands að krefja fyrirtæki um meiri upplýsingar við staðgreiðsluskil. M.a. er nú óskað eftir upplýsingum um atvinnugrein hvers launamanns, starfsflokk og starfshlutfall auk upplýsinga um greidd laun á tímabilinu. Unnið er að skipulagningu og undirbúningi yfirferðar og úrvinnslu þessara gagna og er áformað að fyrstu niðurstöður verði birtar í lok þessa árs. Þessi gögn munu veita mun meiri vitneskju en hingað til um ársverk, laun og vinnumagn eftir atvinnugreinum.
Undanfarin missiri hefur verið unnið að umfangsmiklu samstarfsverkefni kjararannsóknarnefndar, kjararannsóknarnefndar opinberra starfsmanna og Hagstofunnar um gagngerar breytingar á launakönnunum og launaskýrslum. Á almenna vinnumarkaðinum byggist þetta verkefni á því að fyrirtæki, sem lenda í úrtaki launakönnunar, fallist á að beita samræmdum skilgreiningum og láta rafrænt í té upplýsingar úr launabókhaldi, aðallega um laun, vinnutíma og launatengd gjöld. Ríki og sveitarfélög munu láta í té sambærilegar upplýsingar og á svipaðan hátt úr launabókhaldi sínu. Kjararannsóknarnefnd birti árið 1999 fyrstu niðurstöður kannana sem byggðust á nýja gagnasafninu og Hagstofan mun á næstu missirum nýta þess gögn í vaxandi mæli til hagskýrslugerðar.
5.4. Tölfræðihandbók um stöðu kvenna og karla.
Hagstofa Íslands mun áfram gefa reglulega út tölfræðihandbók þar sem fram kemur yfirlit yfir stöðu kvenna og karla. Útgáfan sem er í handhægu og aðgengilegu formi hentar vel almenningi. Upplýsingarnar verða bæði á íslensku og ensku og stefnt að útgáfu þriðja hvert ár.
Árin 1994 og 1997 gaf Hagstofa Íslands út ritið „Konur og karlar“ sem er tölfræðihandbók í handhægu og aðgengilegu formi þar sem fram kemur yfirlit yfir stöðu kynjanna. Unnið er að útgáfu nýrrar tölfræðihandbókar.
5.5. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Lengi hafa konur verið í talsverðum meiri hluta starfsmanna á Hagstofunni. Er svo enn þegar á heildina er litið. Í lok árs 2000 störfuðu þar alls 85 manns, 30 karlar (35%) og 55 konur (65%). Í þeim störfum þar sem ekki er krafist háskólamenntunar eru karlar í miklum minni hluta. Öðru máli gegnir um störf sem krefjast háskólamenntunar en um helmingur starfsmanna Hagstofu eru háskólamenntaðir, 27 karlar (64%) og 15 konur (36%). Reynsla undanfarinna ára er sú að vel gangi að ráða bæði karla og konur í störf sérfræðinga en fáir karlar sæki um almenn skrifstofustörf á Hagstofu.
6. Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneyti.
6.1. Reglur um rannsóknir á lyfjum.
Tryggt skuli að farið sé eftir þeim reglum sem gilda á Evrópska efnahagssvæðinu um rannsóknir á lyfjum (GCP) þannig að fullt tillit sé tekið til áhrifa þeirra á konur og karla.
Sömu reglur gilda á Íslandi og á Evrópska efnahagssvæðinu um rannsóknir á lyfjum sem ganga m.a. út frá því að fullt tillit sé tekið til áhrifa þeirra á konur og karla.
6.2. Nefnd um framtíðarstefnu í heilbrigðismálum.
Heilbrigðisráðherra beini því til nefndar um framtíðarstefnu í heilbrigðismálum að í skýrslu hennar komi fram tillögur um framtíðarstefnumótun í heilbrigðismálum sem taki mið af ólíkum þörfum og mismunandi aðstæðum kynjanna.
Í ársbyrjun 1998 kom út á vegum heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytisins viðamikil skýrsla er nefnist Heilsufar kvenna. Skýrslan er afrakstur ráðstefnu með sama heiti sem nefnd skipuð af heilbrigðisráðherra boðaði til. Þar komu fram upplýsingar sem eru mikilvægar fyrir stefnumótun á því sviði. Nefndinni er ætlað að vinna að framtíðarstefnu í heilbrigðismálum og var skýrslan um Heilsufar kvenna fyrsti áfangi þeirrar vinnu. Nefndin hefur skilað skýrslu og tillögum til ráðherra. 11 Í heilbrigðisáætlun til ársins 2010 um langtímamarkmið í heilbrigðismálum, sem kom út í nóvember 2000, er áhersla lögð á að draga úr þeim mun sem er á heilbrigðisástandi einstakra þjóðfélagshópa. Á bls. 34 í áætluninni, undir „Markmið 2 — jafnræði til heilbrigðis“, er bent á að mikilvægt sé að vinna gegn félagslegum, fjárhagslegum og menningarlegum hindrunum til mennta, þar sem menntunarstig þjóða hefur mikil áhrif á heilsufar íbúa. Þetta atriði snertir sérstaklega aðstæður kvenna og ýmissa þjóðfélagshópa sem standa höllum fæti í lífsbaráttunni. Jafn aðgangur að menntun og félagslegt öryggi eru taldar helstu forsendur þess að unnt sé að tryggja gott heilbrigðisástand.
6.3. Fæðingarorlof.
Heilbrigðisráðherra hefur lagt fram á Alþingi frumvarp til laga um fæðingarorlof þar sem báðum foreldrum verður tryggður réttur til fæðingarorlofs. Unnið verði að því að jafna þann mun sem er á rétti vinnandi fólks eftir því hvar það starfar.
Tveir fulltrúar heilbrigðismálaráðuneytisins sátu í nefnd sem skipuð var af félagsmálaráðherra sem samdi frumvarp til laga um fæðingar- og foreldraorlof, nr. 95/2000. Lögin gera foreldrum fært að semja við vinnuveitendur um tilhögun fæðingarorlofs, þannig að sveigjanleiki er aukinn. Einnig eru greiðslur í fæðingarorlofi hlutfall af launum foreldris. Réttur feðra til töku fæðingarorlofs er aukinn verulega og fá þeir einnig hlutfall af launum. Í undirbúningi er kynningar- og ráðgjafarátak til að fylgja lögunum eftir, auk rannsóknar á því hvernig þau nýtast fyrir bæði feður og mæður.
6.4. Meðferð fyrir karla sem beita konur ofbeldi.
Heilbrigðisráðuneytið lítur á ofbeldi gegn konum sem heilbrigðisvandamál og mun í samvinnu við félagsmálaráðuneytið beita sér fyrir því að boðið verði upp á slíka meðferð hér á landi.
Unnið er að samvinnuverkefni með félagsmálaráðuneytinu þar sem körlum sem beita konur ofbeldi á heimili er boðin sálfræðimeðferð. Verkefnið er rekið undir heitinu Karlar til ábyrgðar og er daglegur rekstur þess í höndum Rauða krossins. Heilbrigðisráðuneytið hefur styrkt verkefnið fjárhagslega frá árinu 1997. Úttekt hefur verið gerð á verkefninu og innan tíðar verður tekin ákvörðun um næstu skref.
Heilbrigðismálaráðuneytið styrkti einnig rannsókn sem gerð var á ofbeldi á starfsfólki í heilbrigðisþjónustu og félagsþjónustu árin 1997–98 á vegum Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga o.fl.
6.5. Feðrafræðsla fyrir verðandi feður.
Unnið verður að því að koma á sérstakri feðrafræðslu sem hluta af þeim undirbúningi sem verðandi foreldrum er boðið upp á. Jafnframt verður gert átak til að tryggja að starfsfólk heilbrigðisstofnana sé meðvitað um mikilvægi þess að feður séu virkir þátttakendur við meðgöngu, fæðingu og umönnun barna sinna.
Haustið 2000 var opnuð ný deild á kvennadeild Landspítala – háskólasjúkrahúss sem ber nafnið Hreiðrið. Þar er sérstakt herbergi fyrir hverja fæðingu þar sem góð aðstaða er fyrir báða foreldra. Fræðsla og undirbúningur á meðgöngu hefur miðað að því að feður geti tekið þátt í fæðingunni sem fram fer í þessu herbergi svo fremi sem fæðingin gengur eðlilega fyrir sig. Um er að ræða nýjan valkost fyrir konur sem koma til að fæða.
6.6. Endurskoðun á staðaltölum almannatrygginga.
Staðaltölur almannatrygginga eru sundurgreindar eftir kynjum þar sem það er tæknilega framkvæmanlegt. Unnið verði að því að sundurgreining nái til allra upplýsinga.
Mikilvæg forsenda jafnréttis innan heilbrigðiskerfisins er að ákvarðanir, forgangsröðun og framkvæmd séu byggðar á þekkingu á heilsu kvenna jafnt sem karla. Mörg verkefna ráðuneytisins taka mið af þessari staðreynd og er átak þess efnis að allar upplýsingar í staðaltölum almannatrygginga verði greindar eftir kyni dæmi þar um. Samkvæmt lögum nr. 96/2000 skal greina allar tölfræðiupplýsingar eftir kyni.
6.7. Úttekt á reglum sem varða mat á vistunarþörf.
Þær reglur sem stuðst er við þegar verið er að meta vistunarþörf ellilífeyrisþega eða öryrkja verða kannaðar með tilliti til þess hvort þær koma mismunandi út hjá konum og körlum.
Reglur um vistunarmat hafa ekki breyst frá árinu 1990. Um er að ræða mat á vistunarþörf ellilífeyrisþega, en það sem snýr að öryrkjum er á vegum félagsmálaráðuneytisins. Ekki hefur verið talin þörf á að endurskoða þessar reglur þar sem þær miðast ekki við kynjaskiptingu heldur þörf fyrir þjónustu.
6.8. Útreikningar örorkumatsbóta með tilliti til jafnréttis kvenna og karla.
Kannað verði hvort hefðbundið mat á störfum kvenna og karla sé lagt til grundvallar við útreikninga á bótum vegna örorku.
Örorka er metin óháð kynferði en ákvarðast af sjúkdómi eða fötlun einstaklings. Ekki er gerður greinarmunur á því hvort um karl eða konu er að ræða við útreikning örorkubóta vegna bótaskylds slyss.
6.9. Sérstök herferð í forvörnum gegn fíkniefna- og tóbaksneyslu.
Í herferðum sem varða tóbaksvarnir verður unnið eftir þeim sjónarmiðum að forsendur reykinga hjá konum og stúlkum annars vegar og körlum og piltum hins vegar eru mismunandi. Gerð verði tilraun í þá veru að beina áróðri og fræðslu sérstaklega til ungra stúlkna.
Áfengis- og vímuvarnaráð tók til starfa í ársbyrjun 1999. Tölfræðiupplýsingar þeirra rannsókna sem unnar hafa verið á vegum ráðsins eru kyngreindar. Í niðurstöðum rannsóknanna hefur m.a. komið í ljós að í efstu bekkjum grunnskóla virðast stúlkur vera að draga á drengi í áfengisneyslu. Slíkar niðurstöður geta gefið tilefni til sérstakra kynbundinna aðgerða í framtíðinni.
6.10. Áhættuhegðun karla.
Karlar og drengir eru miklum mun fleiri en konur meðal þeirra sem slasast, svipta sig lífi og misnota vímuefni. Ljóst er að hér er um heilbrigðisvandamál að ræða og mikilvægt er að leita orsaka þess. Því mun ráðuneytið kanna sérstaklega þátt karlmennskuímyndar í þeirri hegðun karla sem orsakar slys, sjálfsvíg og eitranir.
Ljóst er að fleiri karlar en konur fremja sjálfsvíg á Íslandi. Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið hefur lagt áherslu á mikilvægi fyrirbyggjandi aðgerða og fræðslu í þessu sambandi. Benda má á að í heilbrigðisáætlun til ársins 2010 kemur fram sú stefna stjórnvalda að dregið verði úr tíðni sjálfsvíga um 25% á tímabilinu. Landlæknisembættið hefur einnig unnið töluvert starf á þessu sviði og má nefna nokkur verkefni á vegum embættisins í þessu sambandi:
1. Geðrækt, samvinnuverkefni Geðhjálpar, landlæknisembættisins og geðdeildar Landspítala – háskólasjúkrahúss. Hér er um víðtækt verkefni að ræða sem snýr m.a. að uppbyggingu á geðheilsu og forvörnum.
2. Starfandi er starfshópur á vegum landlæknisembættisins sem í sitja tveir geðlæknar og einn sálfræðingur og er hópnum falið að leggja fram tillögur til forvarna gegn sjálfsvígum. Haldið var málþing um efnið og boðið til þess fulltrúum fjölmargra aðila sem tengjast viðfangsefninu. Í framhaldi af málþinginu hafa um 40 aðilar tekið þátt í hópvinnu til að leggja fram tillögur í málinu.
3. Rannsókn sem Vilhelm Norðfjörð hefur gert á hárri tíðni sjálfsvíga á Austfjörðum á ákveðnu tímabili mun birtast innan tíðar en hún er unnin að beiðni landlæknisembættisins. Niðurstöðum er ætlað að auka skilning á viðfangsefninu til að unnt sé að leggja fram tillögur að fyrirbyggjandi aðgerðum á landsvísu.
4. Viðræður eru hafnar um rannsókn í samvinnu við bandaríska vísindamenn þar sem tekin verða viðtöl við aðstandendur þeirra sem framið hafa sjálfsvíg og áhættuþættir sjálfsvíga verða kannaðir.
5. Á heimasíðu landlæknisembættisins hefur verið ítarleg umfjöllun í umsjá geðlæknis um þunglyndi.
6. Landlæknisembættið helgaði janúar á síðastliðnu ári umræðu um þunglyndi og ýtti það undir mikla umræðu um sjúkdóminn í samfélaginu sem m.a. leiddi til stofnunar sjálfshjálparhóps á vegum Geðhjálpar.
7. Landlæknir skrifaði nýlega bréf til allra héraðslækna á landinu þar sem óskað var eftir upplýsingum varðandi skráningu og viðbrögð við sjálfsvígum og sjálfsvígstilraunum.
Innan heilbrigðisþjónustunnar hefur farið fram umræða um hvort skrá eigi sérstakan gagnagrunn um sjálfsvíg og sjálfsvígstilraunir. Sjálfsvíg og sjálfsvígstilraunir eru tvær ólíkar sjúkdómsgreiningar og sjúkdómurinn eða sjúkdómsmyndin sem birtist einnig. Við skoðun á þessu máli þarf að taka mið af fjölmörgum þáttum, m.a. ýmsum siðferðilegum sjónarmiðum. Landlæknisembættið hefur skoðað þetta mál en engin ákvörðun hefur verið tekin.
Á Landspítala – háskólasjúkrahúsi er slysa- og atvikaskráning kyngreind.
6.11. Átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum ráðuneytisins skal taka mið af jafnréttissjónarmiðum og kalla til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
Í stjórnum á vegum ráðuneytisins sem kosnar eru af Alþingi, nefndum, stjórnum eða ráðum sem skipuð eru af ráðherra samkvæmt lögum og reglugerðum og nefndum og vinnuhópum sem skipaðir eru til að sinna ákveðnum verkefnum eru 37% konur. Í framangreindum stjórnum, nefndum og ráðum eru 65 formenn, þar af eru 18 konur. Í stjórnum sjálfstætt starfandi heilsugæslustöðva, stjórnum heilsugæslustöðva og sjúkrahúsa og sjálfseignarstofnunum eru 49% konur. Af 37 formönnum þessara stjórna eru 13 konur.
6.12. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Ekki er starfandi jafnréttisnefnd í ráðuneytinu en jafnréttisfulltrúi hefur verið skipaður. Í ráðuneytinu eru sjö skrifstofustjórar, þar af fjórar konur. Ráðuneytisstjóri er karlmaður en staðgengill ráðuneytisstjóra er kona.
Ný starfsmannastefna Tryggingastofnunar var samþykkt í október 1999, þar sem áhersla er lögð á að stofnunin virði lög um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, þannig að allir njóti hæfileika sinna og hafi jöfn tækifæri og sömu möguleika til áhrifa.
Jafnréttisnefnd hóf störf hjá Sjúkrahúsi Reykjavíkur (SHR) í janúar 1997, stofnunin tilheyrir nú Landspítala – háskólasjúkrahúsi (LSH). Nefndin lagði fram tillögu til að jafna stöðu kynja innan SHR í mars 1998. Jafnréttisáætlun var samþykkt í stjórn SHR í maí 1998, áætlunin hefur sætt endurskoðun og skilaði nefndin tillögum til framkvæmdastjórnar LSH í október 2000.
7. Iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið.
7.1. Stuðningur við atvinnurekstur kvenna.
Í janúar 1997 skipaði iðnaðar- og viðskiptaráðherra nefnd til að kanna hvort þörf væri á sérstökum stuðningi við atvinnurekstur kvenna. Nefndin hefur m.a. látið gera könnun á meðal kvenna í rekstri fyrirtækja hérlendis, svo og viðhorfum þeirra til sértækra stuðningsaðgerða við atvinnurekstur kvenna. Þá er í vinnslu yfirlit yfir helstu stuðningsaðgerðir sem í boði eru hérlendis og erlendis. Mun nefndin skila niðurstöðum og tillögum í byrjun næsta árs.
Síðla árs 1998 lauk fyrrgreind nefnd störfum og birtust niðurstöður hennar og tillögur í skýrslunni Atvinnurekstur kvenna. Í skýrslunni er yfirgripsmikill fróðleikur og upplýsingar um stöðu kvenna í atvinnurekstri, fyrirtækjaumhverfi þeirra og sérstakar stuðningsaðgerðir þeim til handa sem gripið hefur verið til hér á landi.
Ein helsta niðurstaða nefndarinnar var að árangursríkar stuðningsaðgerðir við atvinnurekstur kvenna á forsendum hagsmuna efnahagslífsins sem efla atvinnurekstur og styrkja stöðu kvenna þjóna jafnframt jafnréttis- og fjölskylduhagsmunum, efla atvinnuþróun og geta hamlað byggðaröskun.
Helstu tillögur nefndarinnar voru annars vegar að komið yrði á fót miðstöð fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki þar sem hlut kvenna væri sérstakur gaumur gefinn og hins vegar að til kæmi stuðningur stjórnvalda við félag eða „tengslanet“ kvenatvinnurekenda, sem hefði það að meginmarkmiði að efla samvinnu og samstöðu þeirra.
Í mars 1999 tók Impra, þjónustumiðstöð frumkvöðla og fyrirtækja til starfa innan Iðntæknistofnunar og er þar um að ræða þjónustu fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki og frumkvöðla. Þar er lögð sérstök áhersla á að veita konum ráðgjöf sem eru að vinna að ákveðinni viðskiptahugmynd og hyggjast fara út í eigin rekstur.
Í ljósi niðurstaðna og tillagna nefndarinnar um að komið yrði á fót tengslaneti fyrir konur í atvinnurekstri skipaði iðnaðar- og viðskiptaráðherra starfshóp í byrjun janúar 1999 sem hafa skyldi forgöngu um stofnun félags fyrir konur í atvinnurekstri. Félag kvenna í atvinnurekstri (FKA) var stofnað í apríl 1999 og sér starfsmaður hjá Impru um útgáfu fréttabréfa, uppfærslu félagatals, innheimtu félagsgjalda og aðstoð við rekstur félagsins. Markmið og tilgangur félagsins er að stuðla að samstarfi kvenna í atvinnurekstri innbyrðis og mynda markhóp gagnvart bönkum og lánastofnunum.
7.2. Könnun á stöðu kvenna í iðnaði.
Samdráttur hefur orðið í einstökum atvinnugreinum iðnaðar undanfarin ár, en á sama tíma hafa aðrar eflst til muna. Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti mun kanna hvort þessar breytingar hafi nýst konum sem skyldi eða hvort samdrátturinn hafi frekar átt sér stað í atvinnugreinum þar sem konur eru í meiri hluta. Ef niðurstaða könnunarinnar er veik staða kvenna mun ráðuneytið fara yfir þá þætti og gera grein fyrir þeim.
Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti er að vinna að könnun á stöðu kvenna í iðnaði en kyngreindar upplýsingar á sviði iðnaðar eru mikilvæg forsenda þess að hægt sé að byggja á staðreyndum við ákvarðanatöku um stuðningsaðgerðir og á það einnig við um mælingar á árangri þeirra.
7.3. Hlutur kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti mun sérstaklega taka mið af jafnréttissjónarmiðum við tilnefningu í nefndir og ráð með það að markmiði að auka þar hlut kvenna.
Ráðuneytið tekur sérstaklega mið af jafnréttissjónarmiðum við tilnefningu í nefndir og ráð með það að markmiði að auka þar hlut kvenna.
7.4. Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti og upplýsingasamfélagið.
Iðnaðar- og viðskiptaráðherra var falið af ríkisstjórninni 6. október 1995 að skipa nefnd til að vinna að stefnumótun fyrir ríkisstjórnina um íslenska upplýsingasamfélagið næsta áratug. Nefndin skilaði áliti sínu og níu starfshópar er með henni unnu ári síðar. Eitt af meginmarkmiðunum er að nýta möguleika upplýsingatækninnar til að vinna gegn óæskilegum félagslegum áhrifum, svo sem auknu misrétti, og sjá til þess að jafnrétti sé tryggt. Í þessu felst m.a. sá ásetningur að efla fjarmenntun og atvinnuþátttöku fólks með fjarvinnslu sem mun auka jafnrétti kynjanna óháð búsetu.
Eins og fram kemur var eitt af meginmarkmiðum framangreindrar nefndar að nýta möguleika upplýsingatækninnar til að vinna gegn misrétti og tryggja jafnrétti, óháð kyni, aldri og búsetu. Í þessu felst m.a. að auka fjarmenntun og atvinnuþátttöku fólks með fjarvinnslu og hefur ráðuneytið beitt sér fyrir því. Þá er mjög mikilvægt að bæði kynin komi að mótun og uppbyggingu upplýsingatækniiðnaðar en konur eru einungis um 20% þátttakenda í dag. Ráðuneytið ásamt fleirum tekur þátt í átaksverkefni Háskóla Íslands og Jafnréttisstofu, „Konur til forystu og jafnara námsval kynjanna“. Með þátttöku sinni vill ráðuneytið hvetja fleiri stúlkur til náms í greinum upplýsingatækninnar.
7.5. Fjölgun kvenna í stjórnun og rekstri fyrirtækja.
Með því að auka veg kvenna í stjórnun og rekstri fyrirtækja stefnir iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið að því að auka sjálfstæði kvenna og um leið jafnrétti kynjanna. Einnig munu kraftar kvenna til eflingar atvinnulífinu nýtast betur.
Iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið hefur beitt sér fyrir rannsóknum á þætti kvenna í stjórnun og rekstri fyrirtækja. Með tilkomu lektors í kynjafræðum og prófessors í frumkvöðla- og nýsköpunarfræðum við Háskóla Íslands opnast möguleikar á samstarfi um rannsóknir, svo sem um þátt kvenna í stjórnun fyrirtækja. Einnig verða meistaranámsnemendur hvattir til að velja verkefni á þessu sviði.
7.6. Stuðningur Nýsköpunarsjóðs við atvinnuuppbyggingu kvenna.
Hinn 1. janúar 1998 tók Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins til starfa. Hlutverk sjóðsins er að stuðla að uppbyggingu og vexti íslensks atvinnulífs. Mun sjóðurinn gegna hlutverki sínu með því að taka þátt í fjárfestingarverkefnum á sviði nýsköpunar, einkum með hlutafjárþátttöku en einnig með því að veita lán og ábyrgðir í þessu skyni. Einnig mun sjóðurinn styðja við þróunar- og kynningarverkefni. Þátttaka kvenna í sköpun nýrra atvinnutækifæra á sviði lítilla og meðalstórra fyrirtækja er sívaxandi sem er einnig reyndin í Bandaríkjunum, en á vegum SBA (Small Business Administration) hafa verkefni sem auka atvinnuþátttöku kvenna gefist vel. Nýsköpunarsjóði er m.a. ætlað að vera smáum og meðalstórum fyrirtækjum öflugur bakhjarl. Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti telur sérstaklega mikilvægt að auka veg kvenna í atvinnurekstri og telur að sjóðurinn muni með almennri starfsemi sinni styðja atvinnusköpun kvenna og öflun nýrra atvinnutækifæra.
Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins, ásamt Íslandsbanka, Morgunblaðinu og Deloitte & Touche, ýtti úr vör sérstöku átaki til stuðnings atvinnurekstri kvenna og var það verkefnið „Auður í krafti kvenna“. Háskólinn í Reykjavík annast framkvæmd verkefnisins og er markmiðið að það skili mælanlegum árangri sem felst í fjölgun og vexti fyrirtækja í eigu kvenna. Hlutverk verkefnisins er að nýta enn betur þann auð sem í konum býr með því að auka þátttöku þeirra í atvinnusköpun og stuðla þannig að auknum hagvexti á Íslandi. Boðið er upp á ýmis námskeið fyrir konur varðandi rekstur og stjórnun fyrirtækja.
7.7. Átak til atvinnusköpunar.
Í mars 1996 gerðu iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti, Iðnlánasjóður og Iðnþróunarsjóður með sér samstarfssamning um „Átak til atvinnusköpunar“. Markmið átaksins er m.a. stuðningur við lítil og meðalstór fyrirtæki, svo og einstaklinga á sviði atvinnu- og nýsköpunar. Þann tíma sem stjórn átaksins hefur starfað hafa margvísleg verkefni verið studd sem hafa ekki síður nýst konum en körlum. Má þar nefna átak til eflingar textíliðnaði, stuðning við framleiðslu sjávar- og jurtasmyrsla og markaðssetningu íslenskrar fatahönnunar erlendis en í þessum iðngreinum hafa konur verið í fararbroddi.
Allt frá því að „Átak til atvinnusköpunar“ var sett á laggirnar í mars 1996 hefur markmið þess verið að styðja bæði lítil og meðalstór fyrirtæki (LMF) og einstaklinga til atvinnu- og nýsköpunar. Alla tíð hefur verið lögð á það áhersla af stjórn átaksins að styðja verkefni frá konum jafnt sem körlum. Eftir að Iðnlánasjóður og Iðnþróunarsjóður hættu starfsemi tók iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti alfarið við rekstri átaksins. Er það stefna ráðuneytisins að sameina stuðningsaðgerðir þess við atvinnulífið undir yfirstjórn „Átaks til atvinnusköpunar“. Þær forsendur sem gengið er út frá við veitingu styrkja úr verkefninu eru einkum tvenns konar: Í fyrsta lagi eru veittir styrkir til verkefna sem eru á forstigi nýsköpunar og falla ekki undir aðra aðila sem veita sambærilega fyrirgreiðslu. Hin forsendan sem gengið er út frá við veitingu styrkja er að um sé að ræða sérstök skilgreind átaksverkefni ráðuneytisins sem ætlað er að hafa víðtæk áhrif en eru ekki bundin við afmarkað verk, einstakling eða fyrirtæki. Þá hefur „Átak til atvinnusköpunar“ sérstaklega aðstoðað fyrirtæki sem eru að stíga sín fyrstu skref í alþjóðlegu samstarfi með því að styrkja þau til að sækja svokölluð fyrirtækjastefnumót sem haldin eru reglulega víðs vegar um Evrópu. Af þeim fyrirtækjum (aðilum) sem fengu styrk úr átakinu á árinu 2000 voru konur í forsvari í 46% tilvika.
7.8. Þátttaka iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis í samvinnuverkefnum.
a. Atvinnuuppbygging á landsbyggðinni. Iðnaðar- og viðskiptaráðuneyti mun ásamt félagsmálaráðuneyti, forsætisráðuneyti (Byggðastofnun) og fjármálaráðuneyti kanna hvernig styrkir úr opinberum sjóðum sem nýtast eiga atvinnuuppbyggingu á landsbyggðinni hafa skipst á milli kvenna og karla.
b. Lánatryggingasjóður kvenna. Lánatryggingasjóður kvenna er samvinnuverkefni iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis, félagsmálaráðuneytis og Reykjavíkurborgar. Tilgangur með stofnun sjóðsins er að styðja konur til þátttöku og nýsköpunar í atvinnulífi með því að veita ábyrgðir á lánum sem veitt eru umsækjendum um lánatryggingu úr Lánatryggingasjóði kvenna.
Sjá kafla 3 um félagsmálaráðuneytið.
7.9. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Ráðuneytið hefur samþykkt jafnréttisáætlun. Af undirstofnunum ráðuneytisins er Iðntæknistofnun eina stofnunin sem hefur gert jafnréttisáætlun. Ráðuneytið mun beita sér fyrir því eftir sem áður að stofnanir sem undir það heyra geri einnig slíkar jafnréttisáætlanir.
8. Landbúnaðarráðuneyti.
8.1. Félagsleg og efnahagsleg réttindi kvenna í bændastétt.
Könnuð verða ýmis ákvæði um eignaraðild í landbúnaði og búrekstri og réttindi og skyldur henni samfara. Gerðar verði tillögur til úrbóta þar sem þess gerist þörf með það að markmiði að jafna hlut kvenna og karla. Þessu verkefni verði lokið fyrir árið 2000.
Árið 1999 kom út á vegum landbúnaðarráðuneytisins skýrslan Markmið og framkvæmdaáætlun landbúnaðarráðuneytisins í jafnréttismálum. Þar er gerð grein fyrir því hvernig ráðuneytið ætlar að standa að framkvæmd einstakra verkefna áætlunarinnar. Eitt af verkefnum í framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar er könnun á eignarhaldi í landbúnaði og búrekstri og réttindum og skyldum því samfara. Undirbúningur þessa verkefnis er hafinn. Óskað var eftir heimild til fjárveitingar á fjárlögum til að ráða starfsmann í fullt starf en engin fjárveiting fékkst. Því var litið svo á að vilji ríkisstjórnarinnar stæði ekki til þess að hrinda þessum verkefnum í framkvæmd. Þessi verkefni eru mjög umfangsmikil og ekki hægt að vinna þau í hjáverkum. Því er nauðsynlegt að sérstakur starfsmaður vinni að þeim sérstaklega. Það sama á við um lið 8.3 hér á eftir. Það skal þó tekið fram að jafnrétti er ávallt haft að leiðarljósi í þeirri vinnu sem fram fer á vegum ráðuneytisins.
8.2. Fræðsla fyrir konur og karla í bændastétt.
Unnið verður upplýsinga- og fræðsluefni um réttindi og skyldur kvenna og karla í bændastétt. Þar verður gerð grein fyrir félagskerfi landbúnaðarins, starfi hagsmunasamtaka bænda og félagslegum réttindum sem varða konur og karla í bændastétt, ásamt upplýsingum um jafnrétti kvenna og karla almennt.
8.3. Atvinnumál kvenna á landsbyggðinni.
Landbúnaðarráðuneytið mun beita sér fyrir því að fullt tillit verði tekið til stöðu kvenna sem búa í dreifbýli og kvenna í bændastétt í öllum þeim sértæku verkefnum sem unnin verða samkvæmt þessari framkvæmdaáætlun og varða stöðu kvenna á vinnumarkaðinum og möguleika þeirra til eigin atvinnurekstrar og endurmenntunar.
8.4. Fjölgun kvenna í stjórnum og ráðum sem varða landbúnaðarmál.
Sérstakt átak verður gert til að fjölga konum í stjórnum, nefndum og ráðum þar sem stefnumótun varðandi framtíð landbúnaðarins á sér stað og ákvarðanir eru teknar. Þetta átak tekur til bæði opinberra nefnda og ráða á vegum ríkisvaldsins og félags- og hagsmunasamtaka bændastéttarinnar.
Staða kvenna í nefndum og ráðum á vegum landbúnaðarráðuneytisins hefur aukist frá 10% upp í 12,5% sem verður að teljast þó nokkur aukning með tilliti til þess að langflestar þær nefndir sem miðað var við í síðustu könnun eru enn starfandi. Í ráðuneytinu starfa 18 starfsmenn og þar af eru tíu konur.
8.5. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Garðyrkjuskólinn hefur unnið við gerð jafnréttisáætlunar og gerð hafa verið drög að viljayfirlýsingu um framkvæmd jafnréttisstefnu. Í framhaldi af viljayfirlýsingunni var framkvæmt mat á stöðu jafnréttismála við stofnunina og matið kynnt starfsmönnum. Síðan var lokið við jafnréttisstefnu skólans og er full sátt um stefnuna.
Veiðimálastofnun gefur þær upplýsingar að konur hafa ekki sótt í fiskifræðina í sama mæli og karlar, eiginlega í mjög litlum mæli. Þó er þar komin til starfa kona sem líffræðingur að mennt. Það er sú fyrsta um nokkurt skeið. Hún var valin úr hópi umsækjenda en hún var eina konan í þeim hópi. Á þessu ári tekur þar til starfa kona, sérmenntuð í vatnavistfræði smádýra, sem er fyrsta sérmenntaða konan í alllangan tíma en stofnunin hafði um tíma sérmenntaðar konur í erfðafræðirannsóknum. Reynt er að laga hlutfall kynjanna en byrja þarf þá á að laða konur að faginu með náminu.
Fræðsla til starfsmanna er stöðug. Gert er ráð fyrir að sérstök kynning fari fram á lögum nr. 96/2000, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla.
9. Menntamálaráðuneyti.
9.1. Námskrárgerð.
Í nýjum aðalnámskrám grunn- og framhaldsskóla verður sérstaklega tekið mið af lögum um grunnskóla og stefnu menntamálaráðuneytis í jafnréttismálum en þar er kveðið á um að nemendum sé ekki mismunað eftir kyni, búsetu, stétt, uppruna, trú eða fötlun. Þetta þýðir að allir skuli fá sem jöfnust tækifæri til menntunar. Þetta þýðir ekki endilega sömu úrræði fyrir alla, heldur sambærileg og jafngild tækifæri. Ný aðalnámskrá grunnskóla tók gildi í júní 1999 og skal að fullu vera komin til framkvæmdar að þremur árum liðnum frá gildistöku. Ný aðalnámskrá framhaldsskóla tók einnig gildi 1. júní 1999 og skal að fullu vera komin til framkvæmdar að fimm árum liðnum frá gildistöku.
Í stefnuriti ráðuneytisins „Enn betri skóli“ frá 1998 sem lagt er til grundvallar við endurskoðun aðalnámskráa endurspeglast meginjafnréttisstefna ráðuneytisins. Þar kemur meðal annars eftirfarandi fram: Jafnrétti til náms er fólgið í því að bjóða nemendum nám og kennslu við hæfi og gefa þeim tækifæri til að spreyta sig á viðfangsefnum að eigin vali. Við gerð námskráa fyrir grunn- og framhaldsskóla voru tillögur nefndar sem ráðherra skipaði til þess að fjalla um jafnréttismál og gera tillögur um framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar og stefnumörkum varðandi jafnréttisfræðslu í skólum í tengslum við endurskoðun aðalnámskráa einnig hafðar til hliðsjónar.
Fræðsla um jafnrétti kynjanna er samofin markmiðum í nýjum aðalnámskrám bæði grunn- og framhaldsskóla, almennum hlutum þeirra og í hverri og einni námskrá fyrir sig. Í nýrri aðalnámskrá beggja skólastiga er sérstök námskrá í lífsleikni, sem er ný námsgrein. Í námskrá í lífsleikni er að finna jafnréttismiðuð markmið í áfangamarkmiðum og þrepamarkmiðum fyrir einstaka aldurshópa. Við úthlutun úr Endurmenntunarsjóði grunnskólakennara 1999 og 2000 var sérstök áhersla lögð á endurmenntunarnámskeið í tengslum við nýjar áherslur í aðalnámskrá þar á meðal námskrá í lífsleikni. Einnig lagði Þróunarsjóður grunnskóla við úthlutun styrkja árin 2000 og 2001 sérstaka áherslu á að styrkja verkefni í lífsleikni og þróun lífsleikniáætlana í skólum.
Í aðalnámskrá framhaldsskóla er vísað til þess að skólum beri að gæta jafnréttis nemenda til náms og að verkefni skuli höfða jafnt til pilta og stúlkna. Alveg sérstök áhersla er lögð á jafnréttismarkmið í áfangalýsingum félagsfræði, uppeldisfræði og sálfræði, auk lífsleikninnar.
9.2. Vinna að jafnrétti og gegn hefðbundinni verkaskiptingu.
Menntamálaráðuneytið mun áfram leggja áherslu á að skólar vinni ötullega að því að tryggja jafnan rétt drengja og stúlkna, fræða nemendur um stöðu kynjanna og vinna gegn því að nemendur festist í farvegi hefðbundinnar verkaskiptingar kynjanna. Mikilvægt er að menntakerfið ýti ekki undir launamun kynjanna, til dæmis með því að hvetja konur sérstaklega til að stunda ákveðið nám en karla til að stunda annars konar nám.
Ráðuneytið gaf út stefnuritið „Menntun — menning — forsenda framtíðar“, í ritinu er m.a. yfirlýsing um að skólar skuli vinna ötullega að því að tryggja jafnan rétt drengja og stúlkna, vinna gegn því að nemendur festist um og of í farvegi hefðbundinnar verkaskiptingar og styrkja sjálfsmat nemenda. Við gerð aðalnámskráa grunn- og framhaldsskóla var farið eftir þessari skýru stefnu varðandi stöðu kynja í skólum, svo og í nefndum á vegum ráðuneytisins og við styrkveitingar ráðuneytisins til ýmiss konar rannsókna á þessu sviði.
Ráðuneytið gaf út bæklinginn „Ábyrgð — frelsi — jafnrétti — val“. Nemendur og foreldrar geta kynnt sér þá kosti sem blasa við nemendum að loknu grunnskólanámi. Í ritinu er aukið valfrelsi undirstrikað og sú ábyrgð sem því fylgir og í nýrri skólastefnu ættu allir að geta fundið nám við sitt hæfi.
Menntamálaráðuneytið var meðal samráðsaðila vegna ráðstefnu um konur og upplýsingatækni sem haldin var 14. apríl 2000 á vegum verkefnisstjórnar um upplýsingasamfélagið sem heyrir undir forsætisráðuneytið.
Verkefnið Konur til forystu og jafnara námsval kynjanna er sameiginlegt jafnréttisverkefni jafnréttisnefndar Háskóla Íslands og Jafnréttisráðs með stuðningi m.a. fjögurra ráðuneyta, þar á meðal menntamálaráðuneytisins. Samningsaðilar munu sameiginlega í tvö ár á árunum 2000–2002 gera átak til að auka hlut kvenna í forustustörfum á íslenskum vinnumarkaði og til að jafna kynjaskiptingu í náms- og starfsvali karla og kvenna. Meginverkefnið er í stórum dráttum tvíþætt:
1. Að gert verði hvatningarátak meðal stúlkna í síðasta bekk grunnskóla og í framhaldsskólum til að velja raungreinabrautir sinna skóla.
2. Átak meðal kvenna í háskólum til að efla þær til aukinnar þátttöku í stjórnun, rekstri fyrirtækja og störfum í æðstu stöðum stjórnsýslunnar.
9.3. Jafnréttiskennsla í skólum verði efld.
Jafnréttisfræðsla í skólum verði efld og lögð verði sérstök áhersla á styrkleika beggja kynja, skyldur beggja og réttindi. Sérstök áhersla verði lögð á fjölskyldufræðslu og náms- og starfsfræðslu bæði í grunn- og framhaldsskólum. Nauðsynleg forsenda jafnréttiskennslu er að jafnréttisfræðsla standi kennurum og skólastjórnendum til boða.
Ráðuneytið átti aðild að norrænu samstarfsverkefni, Nord-lilia, um jafna stöðu kynja í starfsháttum og inntaki kennaramenntunar á árunum 1993–97. Verkefnið var á vegum norrænu ráðherranefndarinnar og byggðist á þróunarverkefnum í hverju landi. Í tengslum við verkefnið voru gefin út tvö rit, nokkur fréttabréf og fjöldi skýrsla um þróunarverkefnin.
Sjá 9.13, „Jafnrétti til menntunar“.
Í námskrá í lífsleikni fyrir grunnskóla er að finna jafnréttismiðuð markmið í áfangamarkmiðum og þrepamarkmiðum fyrir einstaka aldurshópa. Í námskrá framhaldsskóla í lífsleikni eru einnig sett fram jafnréttismiðuð markmið.
9.4. Rannsóknir á stöðu kynjanna í skólakerfinu verði efldar.
Menntamálaráðuneytið mun láta fara fram rannsókn á stöðu kynjanna í skólakerfinu þar sem sérstaklega verður hugað að líðan hvors kyns fyrir sig í skólum. Á grundvelli slíkra athugana verði kannað hvort tímabundin aðgreining kynjanna í námi í ákveðnum greinum eða þáttum tryggi betri námsárangur og líðan bæði stúlkna og drengja.
Menntamálaráðherra skipaði nefnd sem hafði það hlutverk að gera tillögur um hvaða uppeldis- og kennsluaaðferðum skyldi beitt í grunnskólum til að mæta betur mismunandi þörfum drengja og stúlkna.
Niðurstöður rannsóknar varðandi „Ungt fólk '97“ á vegum Rannsóknastofnunar uppeldis- og menntamála hafa verið kynntar. Rannsóknin gefur vísbendingar um umtalsverðan kynjamun í grunnskólum bæði hvað varðar árangur og líðan.
Rannsóknastofnun uppeldis- og menntamála annaðist rannsókn á umfangi og eðli eineltis í íslenskum grunnskólum. Niðurstöður rannsóknarinnar gefa mikilvægar vísbendingar um samskipti og líðan stúlkna og pilta í grunnskólum.
Ráðuneytið á aðild að rannsókn sem gerð er til að kanna hagi og líðan ungs fólks í framhaldsskólum, þar sem meðal annars er kannaður munur á líðan og árangri pilta og stúlkna í framhaldsskólum.
Sett var á laggirnar nefnd um sértæka lesröskun og lesskimun í grunnskóla en þar er einnig hugað að kynjamun. Skýrsla þeirrar nefndar lá fyrir 1998.
Menntamálaráðuneytið hefur styrkt rannsókn um nám og viðhorf ungs fólks í framhaldsskóla. Rannsóknin nær til eins árgangs og gefur miklar upplýsingar um menntun ungs fólks að grunnskóla loknum. Í rannsókninni eru m.a. könnuð tengsl sálfræðiþátta og námsárangurs við náms- og starfsval einstaklinga og hvort munur er á tengslum þessara þátta við náms- og starfsval karla og kvenna.
9.5. Íþróttauppeldi stúlkna verði eflt.
Brottfall stúlkna úr íþróttum er mikið. Í ljósi þess mun menntamálaráðuneytið stuðla að því að íþróttauppeldi stúlkna verði sinnt í skólakerfinu ekki síður en drengja.
Stefnt er að því að efla íþróttauppeldi stúlkna. Í námskrá í íþróttum eru markmið sett fram með það í huga að þau nái til allra nemenda og höfði jafnt til áhugasviðs og þroska allra nemenda og að verkefnin höfði til beggja kynja. Í samræmi við þingsályktun sem samþykkt var á Alþingi 1996, var skipuð nefnd til að fjalla um stefnumótun í íþróttum stúlkna og kvenna. Nefndin hefur skilað ítarlegri greinargerð og tillögum um leiðir til þess að auka þátt kvenna í íþróttum.
9.6. Tölvur og upplýsingatækni.
Menntamálaráðuneytið mun leggja aukna áhersla á að bæði kyn menntist um tölvur og upplýsingatækni. Sú fræðsla þarf að hefjast strax á yngri stigum grunnskólans til að draga úr þeim kynjamun sem þegar er orðinn umtalsverður í efri bekkjum grunnskóla.
Upplýsinga- og tæknimennt er ný námsgrein í nýrri aðalnámskrá, en þar er á það bent að verkefnin höfði jafnt til drengja og stúlkna.
9.7. Stærðfræði og raungreinar.
Menntamálaráðuneytið mun leita leiða til að auka áhuga stúlkna á þessum sviðum þegar í yngri bekkjum grunnskóla. Kannað verður hvort stúlkur þurfi sérkennslu á þessum sviðum.
Í skilgreindum markmiðum námskrár í stærðfræði fyrir grunnskóla er ekki sérstaklega fjallað um þetta efni. Miðað er við að öll markmið námskrárinnar nái til allra nemenda og verkefni höfði til beggja kynja. Vísað er til jafnréttismarkmiða sem fram koma í almennum hluta aðalnámskrár.
Í námskrá í náttúrufræði fyrir grunnskóla er sérstaklega á það bent að athugað skuli að nemendur festist ekki um of í farvegi hefðbundinnar verkaskiptingar og að einstaklingar af báðum kynjum fái sambærileg og jafngild tækifæri.
9.8. Styrkir til jafnréttisfræðslu.
Við úthlutun styrkja úr Þróunarsjóði grunnskóla á skólaárinu 1998–99 mun menntamálaráðuneytið leggja sérstaka áherslu á þróunarverkefni sem tengjast jafnréttisfræðslu og aðgerðum til að bæta stöðu drengja og stúlkna í skólunum.
Veittir hafa verið styrkir úr Þróunarsjóði grunnskóla til ýmiss konar þróunarverkefna er sérstaklega varða jafnréttisfræðslu. Þess má geta að við úthlutun árin 2000 og 2001 lagði Þróunarsjóður grunnskóla sérstaka áherslu á að styrkja verkefni í lífsleikni og þróun lífsleikniáætlana í skólum.
9.9. Nefndir og ráð.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum menntamálaráðuneytisins mun sérstaklega verða tekið mið af jafnréttissjónarmiðum og kallað til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
Við skipan í nefndir, ráð og stjórnir á vegum ráðuneytisins er leitast við að gæta jafnræðis milli kynja. Þegar aðilar utan ráðuneytisins eru beðnir um tilnefningar í nefndir á vegum þess er ávallt vísað í 20. gr. jafnréttislaga. Í mars árið 2000 var skipting fulltrúa í nefndum, stjórnum og ráðum á vegum menntamálaráðuneytisins þannig að karlar voru 68% fulltrúa og konur 32%.
9.10. Kvennasögusafnið.
Framlag til Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns verður hækkað um 2,1 millj. kr. árið 1998 vegna reksturs Kvennasögusafns.
Framlag til Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns var í fjárlögum 1998 hækkað vegna reksturs Kvennasögusafns í samræmi við áætlunina.
9.11. Konur og fjölmiðlar — ímyndir kvenna og karla.
Menntamálaráðuneytið mun beita sér fyrir athugun á aðgengi kvenna að fjölmiðlum og þá um leið þátttöku þeirra í ákvörðunum varðandi þróun þessara miðla. Einnig verði kannað hvaða kven- og karlímyndir íslenskir fjölmiðlar birta og hvernig megi vinna markvisst að því að umfjöllun fjölmiðla um líf og starf kvenna sýni þær í öllum sínum fjölbreytileika. Á grundvelli slíkra athugana verði unnið að stefnumótun á þessu sviði.
Samstarfsverkefni Skrifstofu jafnréttismála (nú Jafnréttisstofu) og menntamálaráðuneytisins um skipan nefndar um konur og fjölmiðla — ímyndir kvenna og karla er verkefni sem gerð verður grein fyrir í kafla um starfsemi Skrifstofu jafnréttismála. Nefndin hefur skilað skýrslu þar sem bent er á leiðir til að auka hlut kvenna í fjölmiðlum. Meðal þess sem nefndin bendir á er að auka þurfi fræðslu í skólum, t.d. með því að nota evrópskt fræðsluefni við kennslu í hagnýtri fjölmiðlun í Háskóla Íslands og í fjölmiðlafræði í framhaldsskólum. Einnig bendir nefndin á að koma þurfi upplýsingum um stöðu kvenna í fjölmiðlum inn í jafnréttisfræðslu í grunnskólum, t.d. í lífsleikni.
9.12. Fræðsla um greiningu á afleiðingum ofbeldis.
Menntamálaráðuneytið mun beita sér fyrir því að í grunnnámi og við endurmenntun kennara, starfsfólks heilbrigðis- og félagsþjónustu, presta, lögreglu og annarra sem líklegir eru til þess að umgangast þolendur ofbeldis verði tryggð fræðsla um hvernig bregðast skuli við og aðstoða þá sem fyrir ofbeldinu hafa orðið.
Í desember 1999 stóð menntamálaráðuneytið ásamt samtökum kennara og skólastjóra, Sambandi íslenskra sveitarfélaga, umboðsmanni barna og Landssamtökunum Heimili og skóli fyrir málþingi um skólareglur og aga. Í framhaldi af málþinginu var kennaramenntunarstofnunum sent bréf þar sem bent var á mikilvægi þess að fjalla um þessi málefni í menntun kennara. Gefin var út endurskoðuð reglugerð um skólareglur í grunnskólum í apríl 2000. Hverjum skóla ber að setja sér skólareglur þar sem kveðið skal á um almenna umgengni, samskipti, stundvísi, ástundun náms og heilbrigðar og hollar lífsvenjur. Í reglugerðinni er m.a. ákvæði um að leita skuli til sérfræðiþjónustu skóla ef ekki tekst að leysa mál er varða hegðun nemenda innan skóla.
Einnig hefur verið stofnuð samstarfsnefnd sömu aðila til að móta stefnu hvað varðar verklag og viðbrögð skóla gagnvart einelti.
9.13. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Í maí 1997 skipaði menntamálaráðherra jafnréttisnefnd. Nefndin skilaði tillögum sínum varðandi framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar í jafnréttismálum og tillögum um stefnumörkun í jafnréttisfræðslu í skólum í tengslum við endurskoðun aðalnámskráa fyrir grunn- og framhaldsskóla í nóvember 1998. Í framhaldi af störfum nefndarinnar var með útgáfu bæklingsins „Jafnrétti til menntunar“ ætlunin að vekja kennara og annað skólafólk til umhugsunar um lögbundið jafnrétti kynjanna til menntunar og í bæklingnum er bent á leiðir til að stuðla að jafnrétti í skólastarfi.
Innan ráðuneytisins hefur jafnan verið leitast við að gæta jafnrar stöðu kynjanna. Ráðuneytið leitast við að vinna í samræmi við þau jafnréttissjónarmið að störf innan ráðuneytisins séu ekki kynbundin og að starfsmenn af báðum kynjum komi jafnt til greina við verkefnaval. Innan menntamálaráðuneytisins eru konur í meiri hluta starfsfólks eða 63%, ráðuneytisstjóri er kona og sömuleiðis aðstoðarmaður ráðherra. Konur eru 67% skrifstofustjóra en jöfn skipting er milli kynja meðal deildarstjóra og deildarsérfræðinga. Meðal stjórnarráðsfulltrúa innan ráðuneytisins eru konur í miklum meiri hluta eða 94%. Óskað hefur verið upplýsinga hjá stofnunum ráðuneytisins varðandi jafnréttisáætlanir innan þeirra. Fyrir liggur jafnréttisáætlun menntamálaráðuneytisins og skipaður hefur verið jafnréttisfulltrúi ráðuneytisins.
Önnur verkefni:
Ráðuneytið hefur skipað fulltrúa í norrænan vinnuhóp sem heyrir undir norrænu ráðherranefndina vegna rannsóknarverkefnis sem nefnist „Kön och väld“.
Vorið 2000 var skipaður vinnuhópur á vegum menntamálaráðuneytisins vegna verkefnis á vegum ESB, „Konur og vísindi“. Markmið hópsins er að finna leiðir til að auka þátt kvenna í vísindum og samræma aðgerðir í þeim efnum. Fulltrúar í vinnuhópnum koma frá Hagstofu Íslands, Konum og lýðræði, Rannsóknarráði Íslands og félagsvísindadeild auk menntamálaráðuneytisins. Hópurinn hefur skilað skýrslu þar sem teknar eru saman ýmsar upplýsingar varðandi konur og rannsóknir á Íslandi.
Menntamálaráðuneytið gætir þess að birta tölfræðilegar upplýsingar greindar eftir kyni þegar það á við.
10. Samgönguráðuneyti.
10.1. Konur sem atvinnurekendur í ferðaþjónustu.
Framlag kvenna til ferðaþjónustu verður metið í ljósi þess að ferðaþjónustan skiptir sífellt meira máli fyrir bæði atvinnustig í landinu og tekjur almennt. Markmið þessarar úttektar verður að kanna hvernig konur og karlar koma að þessari vaxandi atvinnugrein og að þá verði hægt að meta hvort og þá hvernig breytingar eða sérstakar stuðningsaðgerðir gagnist konum sem körlum.
Konur í nefndum um ferðaþjónustu eru gjarna í meiri hluta og formenn nefnda. Einnig eru nú konur í úthlutunarnefndum umsjónarnefnda leigubifreiða en það hefur ekki tíðkast hingað til. Í öðrum nefndum og ráðum ráðuneytisins er varla konu að finna, þó er kona formaður siglingaráðs.
10.2. Átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum ráðuneytisins skal taka mið af jafnréttissjónarmiðum og kalla til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
10.3. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Fyrsta verk jafnréttisfulltrúa ráðuneytisins var að skrifa undirstofnunum og óska eftir tilnefningu fulltrúa þeirra og eru svör farin að berast. Ráðuneytið vonar að takast megi að koma á starfshópi sem skilað getur raunhæfum tillögum.
11. Sjávarútvegsráðuneyti.
11.1. Konur í fiskvinnslu.
Skipuð verður nefnd til að safna upplýsingum um stöðu fiskvinnslunnar að því er varðar atvinnumöguleika kvenna og áhrif nýrrar tækni á atvinnugreinina og þá atvinnumöguleika. Nefndinni verður falið að afla upplýsinga um menntun þeirra kvenna sem þar starfa, félagslega stöðu þeirra o.fl. þannig að hægt sé að meta möguleika þeirra til starfsþjálfunar og endurmenntunar.
Nefnd hefur verið skipuð til að safna upplýsingum um stöðu fiskvinnslunnar að því er varðar atvinnumöguleika kvenna og áhrif nýrrar tækni á atvinnugreinina.
11.2. Konur og atvinnurekstur í sjávarútvegi.
Kannað verður hvort og þá á hvaða sviðum sjávarútvegs konur hafa haslað sér völl sem sjálfstæðir atvinnurekendur. Aðgengi kvenna að fyrirgreiðslu í formi styrkja eða lána verði sérstaklega kannað. Leiði könnunin í ljós sérstök sóknarfæri fyrir konur í þessum atvinnurekstri verða þau styrkt sérstaklega. Á sama hátt verður gripið til sértækra aðgerða ef könnunin leiðir í ljós mismunun sem skýra má með kynferði.
Starfsfræðslunefnd fiskvinnslunnar stendur fyrir víðtæku fræðslustarfi fyrir starfsfólk fiskvinnslunnar. Um er að ræða grunnnámskeið sem miðla almennri þekkingu um fiskvinnslustarfið. Konur eru stór hluti starfsmanna fiskvinnslunnar og er ljóst að skipulögð starfsmenntun af þessu tagi gefur þeim aukna möguleika á að taka að sér ábyrgðarmeiri og betur launuð störf innan greinarinnar.
11.3. Sérstaða sjómanna og fjölskylduaðstæður.
Könnuð verða áhrif langvarandi fjarvista og einangrunar á fjölskyldulíf sjómanna.
Ráðuneytið veitti fé til undirbúnings könnunar á áhrifum langvarandi fjarvista og einangrunar á fjölskyldulíf sjómanna en hún fólst aðallega í því að kanna hvaða efni og rannsóknir sem komið gætu að gagni væru þegar til og í gerð rannsóknaáætlunar.
11.4. Átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum ráðuneytisins skal taka mið af jafnréttissjónarmiðum og kalla til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
Ráðuneytið hefur gert átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins. Þannig hefur verið óskað eftir tilnefningum af báðum kynjum þegar skipa skal í nefndir og starfshópa á vegum ráðuneytisins. Fulltrúar ráðuneytisins í nefndum og starfshópum innan lands eru jöfnum höndum karlar og konur, eftir menntun og verkefnasviði hverju sinni, og þess er gætt að tilnefna bæði karla og konur í nefndir og ráð í alþjóðlegu samstarfi.
11.5. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
Skipaður hefur verið jafnréttisfulltrúi úr hópi starfsmanna sem hefur farið yfir stöðu jafnréttismála innan ráðuneytisins og fundað með forstöðumönnum stofnana þess. Stofnanir ráðuneytanna hafa einnig skipað jafnréttisfulltrúa eða -nefndir úr hópi sinna starfsmanna og unnið er að gerð jafnréttisáætlunar í ráðuneytinu.
Önnur verkefni:
Auk þess hefur m.a. verið unnið að jafnréttismálum í sjávarútvegsráðuneytinu á ýmsa vegu. Sjávarútvegur hefur verið kynntur fyrir yngri grunnskólanemendum með ýmsum hætti m.a. með útgáfu náms- og kennslugagna um sjávarútveg og sýnishornum af veiðarfærum og verkfærum í svonefndri gullakistu sjávarútvegsráðuneytisins. Auk þess hefur ráðuneytið til margra ára staðið straum af rekstri skólaskips og undanfarin tvö ár hefur hafrannsóknaskipið Dröfn verið rekið 60 daga á ári sem skólaskip. Börnum í 9. og 10. bekk grunnskóla hefur boðist að fara í kynnisferð með skipinu sem útbúið hefur verið sérstaklega fyrir slíkar ferðir. Eftirspurn eftir ferðum með skipinu hefur verið meiri en hægt hefur verið að anna og nær fjögur þúsund nemendur úr 50 skólum og 200 kennarar hafa farið í ferðir með skipinu á þessum tveimur árum. Hefur skipið tvisvar á tímabilinu farið í hringferð um landið til að sinna óskum skóla á landsbyggðinni. Hér er tvímælalaust um að ræða jafnréttismál þar sem tilgangurinn með gullakistunni og skólaskipinu er að gefa jákvæða mynd af öllum þáttum atvinnugreinarinnar og örva ungmenni, stúlkur jafnt sem drengi, til að mennta sig til þátttöku í störfum tengdum sjávarútvegi.
12. Umhverfisráðuneyti.
12.1. Jafnréttisnefnd umhverfisráðuneytisins og stofnana þess.
Umhverfisráðuneytið mun skipa nefnd um jafnréttismál með fulltrúum stofnana ráðuneytisins fyrir árslok 1997. Hlutverk nefndarinnar verður að sjá til þess að gerðar verði starfsmannaáætlanir fyrir stofnanir ráðuneytisins sem miða að því að jafna stöðu kvenna og karla, að halda uppi umræðum og fræðslu um jafnréttismál, að safna upplýsingum um stöðu jafnréttismála í stofnunum, að koma á framfæri hugmyndum sem stuðla að auknu jafnrétti.
Jafnréttisnefnd umhverfisráðuneytisins var skipuð í apríl 1999. Nefndin fylgist með málum er varða jafnréttis- og fjölskyldumál og hefur þegar verið samin jafnréttisáætlun fyrir umhverfisráðuneytið sem staðfest var af ráðherra í nóvember 1999. Markmiðið með áætluninni er að allt starfsfólk ráðuneytisins eigi jafna möguleika á að nýta krafta sína og þroska hæfileika sína í störfum sínum fyrir ráðuneytið. Einnig er kveðið á um að yfirstjórn ráðuneytisins skuli vinna markvisst að því að jafna stöðu kynja innan ráðuneytisins og tryggja að möguleikar kvenna og karla til starfa og starfsframa, sí- og endurmenntunar séu jafnir. Ráðuneytið hvetur og til þess að unnið verði gegn viðhorfum sem leiða til aðstöðumunar kvenna og karla í þjóðfélaginu og að jafnréttisstarf verði eðlilegur hluti af daglegu starfi ráðuneytisins og áhersla lögð á þátttöku beggja kynja í umræðu og aðgerðum. Jafnréttisstefnan var kynnt fyrir forstöðumönnum stofnana ráðuneytisins á forstöðumannafundi í nóvember 1999 og voru þeir um leið hvattir til þess að setja stofnunum sínum stefnu í jafnréttismálum. Umhverfisráðherra staðfesti nýlega svohljóðandi fjölskyldustefnu sem jafnréttisnefndin vann í samráði við yfirstjórn ráðuneytisins:
„Fjölskyldustefna umhverfisráðuneytisins byggir á þingsályktun um mótun opinberrar fjölskyldustefnu og aðgerðir til að styrkja stöðu fjölskyldunnar frá 1997 en þar segir m.a. „Það er almennt markmið stjórnvalda við framkvæmd fjölskyldustefnu að skapa skilyrði til þess að ná jafnvægi milli fjölskyldulífs og atvinnu. Að leggja áherslu á jafna ábyrgð beggja foreldra í heimilishaldi og við umönnun og uppeldi barna sinna.“
Markmið fjölskyldustefnu umhverfisráðuneytisins er að fá hæfa einstaklinga til þess að njóta sín í mannúðlegu og hvetjandi starfsumhverfi þar sem tekið er tillit til þess að fólk þarf að sinna skyldum við fjölskyldu sína og rækta hana í gegnum starfsævina. Hér er ekki eingöngu átt við skyldur foreldra við börn sín heldur einnig tekið tillit til þeirra sem þurfa e.t.v. að aðstoða foreldra sína eða aðra nákomna því hugtakið fjölskylda er hér að sjálfsögðu túlkað eins vítt og mannlífið gefur tilefni til.
Framkvæmd stefnu þessarar skal metin og hún endurskoðuð á að minnsta kosti tveggja ára fresti.
1. Fastlaunakerfi: Launakjör starfsmanna byggjast á fastlaunakerfi.
2. Sveigjanlegur vinnutími: Ráðuneytið býður upp á sveigjanlegan vinnutíma. Reynt er að koma til móts við starfsmenn sem vinna við afgreiðslu og skyld störf með öðrum hætti. Starfsmenn eru hvattir til þess að skila vinnuframlagi sínu að mestu leyti á opnunartíma ráðuneytisins (8.30–16.00) en jafnframt er þeim gefinn kostur á að mæta á öðrum tímum þegar þörf krefur.
3. Fundatímar: Fundastjórar eru hvattir til þess að haga fundatímum þannig að þeir raski sem minnst degi starfsmanna sem þurfa t.d. að sinna ungum börnum sínum fyrir og eftir vinnutíma.
4. Samkomur utan vinnutíma: Þegar ráðuneytið stendur fyrir samkomum utan vinnutíma er meginreglan sú að mökum er boðið að vera með. Þegar við á er allri fjölskyldunni boðið að taka þátt.“
12.2. Fjölgun kvenna í stjórnum, nefndum og ráðum sem varða umhverfismál.
Sérstakt átak verður gert til að fjölga konum í stjórnum, nefndum og ráðum þar sem stefnumótun varðandi framtíð umhverfismála á sér stað og ákvarðanir eru teknar.
Hlutfall kvenna í nefndum, ráðum og stjórnum á vegum ráðuneytisins á tímabilinu 1996–2000 hefur hækkað um tæp 10%, úr 16% í ársbyrjun 1996 upp í 25,2%. Lögð er rík áhersla á að fjölga konum í nefndum og stjórnum á vegum ráðuneytisins enda verður aðkoma kvenna að ákvörðunum um umhverfismál best tryggð með virkri þátttöku þeirra.
13. Utanríkisráðuneyti.
13.1. Aðgerðaáætlun.
Á fyrstu tveimur árum framkvæmdaáætlunarinnar mun starfa samráðsnefnd sem í eiga sæti fulltrúar utanríkisráðuneytis og félagsmálaráðuneytis. Verkefni nefndarinnar verður að vinna tillögur til ráðherra um sérstaka vinnu- og aðgerðaáætlun um samþættingu jafnréttis kvenna og karla í alþjóðastarfi. Í áætluninni mun koma fram hvernig utanríkisráðherra fyrir hönd íslenskra stjórnvalda geti, betur en nú er, unnið að framgangi réttindamála kvenna og barna samkvæmt alþjóðasamþykktum sem Ísland er aðili að.
Hjá utanríkisráðuneytinu var á árinu 1998 mótuð fjölskyldustefna og styðst hún í meginatriðum við þingsályktunartillögu sem samþykkt var á Alþingi 1997 og tekur mið af þörfum fjölskyldunnar við skipulag vinnu. Í fjölskyldustefnunni er sjónum einkum beint að úrbótum varðandi ýmsa þætti í starfsemi utanríkisþjónustunnar sem geta haft áhrif á fjölskyldur starfsmanna, svo sem flutning milli starfsstöðva. Utanríkisþjónustan hefur markað sér opinbera stefnu í málefnum fjölskyldunnar í því skyni að styrkja hana og vernda án tillits til gerðar hennar og búsetu. Þá hefur utanríkisráðuneytið unnið markvisst að því að fjölga konum í störfum hjá ráðuneytinu og hefur það m.a. verið upplýst að á árunum 1998–1999 voru konur helmingur þeirra háskólamenntuðu fulltrúa sem ráðnir voru til starfa. Stefnt er að gerð skriflegra vinnureglna, sem kveði á um sem jafnastan hlut kvenna og karla í stöðum hjá alþjóðlegum stofnunum, verði lokið fyrir árslok 2000.
13.2. Konur og karlar í störfum hjá alþjóðastofnunum.
Settar verða vinnureglur sem kveði á um sem jafnastan hlut kvenna og karla í stöðum hjá alþjóðlegum stofnunum. Þetta ákvæði á ekki einungis við um ráðningu Íslendinga heldur einnig alla þá sem Íslendingar kjósa að styðja í stöður á vegum alþjóðasamtaka.
Ráðuneytið hefur lagt aukna áherslu á framgang réttindamála kvenna og barna á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og Evrópuráðsins. Í þessu sambandi má benda á framlag íslenskra stjórnvalda til uppbyggingar í Kosovo þar sem Ísland í samvinnu við UNIFEM styrkir sérstaklega átak til að tryggja konum aðkomu að völdum og áhrifum við stjórn landsins. Frá því í janúar 1999 hefur ráðuneytið sent sex starfsmenn til Kosovo til starfa með Sameinuðu þjóðunum, ÖSE og KFOR. Af þessum sex eru tvær konur. Utanríkisráðuneytið kostaði konu til starfa hjá UNIFEM í Kosovo frá 8. mars 2000. Hún vinnur þar að málefnum kvenna.
Frá því í ársbyrjun 1998 hefur ráðuneytið verið með 19 starfsmenn hjá SFOR í Bosníu, þar af hafa 13 verið konur. Á sama tíma hafa starfað 12 lögreglumenn með alþjóðalögregluliði Sameinuðu þjóðanna í Bosníu. Það hafa allt verið karlmenn. Ástæðurnar eru meðal annars lágt hlutfall kvenna í íslensku lögreglunni, ásamt fjölskylduástæðum og kröfu Sameinuðu þjóðanna um átta ára starfsreynslu. Í þessu sambandi má geta þess að Sameinuðu þjóðirnar hafa farið þess sérstaklega á leit við aðildarríkin að þau ráði konur í alþjóðalögreglulið Sameinuðu þjóðanna í Bosníu og Kosovo. Vegna þessa hélt ráðuneytið fund haustið 1999 með Félagi íslenskra lögreglukvenna í samvinnu við embætti ríkislögreglustjóra. Í framhaldi af fundinum var Sameinuðu þjóðunum skrifað bréf og getið helstu niðurstaðna. Þegar auglýst var eftir lögreglumönnum til starfa á Balkanskaga, var sérstaklega skorað á hæfar konur að sækja um, þar sem stjórnvöldum er í mun að verða við beiðni Sameinuðu þjóðanna Þess skal getið að ekki verður um að ræða að íslenskar lögreglukonur verði sendar til Kosovo í bráð vegna krafna um vopnaburð.
Í samræmi við langtímaáætlun Þróunarsamvinnustofnunar Íslands (ÞSSÍ) í jafnréttismálum var á sl. sumri ráðinn til starfa íslenskur ráðgjafi í jafnréttis- og fræðslumálum til kvenna- og félagsmálaráðuneytisins í Maputo í Mósambík. Einnig hefur verið ráðinn til starfa ráðgjafi í þessum sama málaflokki á skrifstofu stofnunarinnar í Lilongwe í Malawi og hóf hann störf í janúar sl. Hlutverk íslensku ráðgjafanna er að starfa í samvinnu við heimamenn að framkvæmd verkefna á sviði jafnréttis- og fræðslumála samkvæmt samningi stofnunarinnar við stjórnvöld í hverju landi um að veita fjárhagslega og tæknilega aðstoð til þessa málaflokks. ÞSSÍ hóf starfsemi í Úganda um áramót 2000–2001 en ákveðið hefur verið að þar starfi frá byrjun sérfræðingur í jafnréttismálum og vinni með því ráðuneyti sem um þau mál fjalla. Þróunarstofnanir hafa í vaxandi mæli sett inn jafnréttisþátt sem sérstakan lið í undirbúningi allra verkefna og hafa mótað stefnu á þessu sviði sem taka verður mið af í öllum verkefnum.
13.3. Mannréttindabrot gegn konum og stúlkum.
Utanríkisráðherra mun beita sér fyrir því að alþjóðastofnanir eins og Sameinuðu þjóðirnar og Evrópuráðið taki sérstaklega til athugunar — þegar verið er að kanna hvort um brot á mannréttindum er að ræða — brot sem beinast sérstaklega gegn konum.
Um mannréttindabrot gegn konum og stúlkum skal þess getið að Ísland hefur unnið að málum er varða jafnrétti kynjanna og mannréttindabrot gagnvart konum og stúlkum, sérstaklega á vettvangi Sameinuðu þjóðanna. Ísland hefur skrifað undir Rómarsamþykkt um alþjóðlega sakamáladómstólinn þar sem kveðið er á um að litið verði á ýmsa kynferðislega glæpi gegn konum, eins og nauðganir og kynlífsþrælkun, sem glæpi gegn mannkyninu eða stríðsglæpi. Ísland skrifaði einnig undir valfrjálsa bókun við alþjóðasamninginn um afnám allrar mismununar gegn konum í árslok 1999 en bókunin hafði áður verið samþykkt með ályktun allsherjarþingsins tveimur mánuðum fyrr. Verið er að vinna að fullgildingu beggja þessara samninga.
13.4. Átak til að auka hlut kvenna í nefndum og ráðum á vegum ráðuneytisins.
Þegar skipað er í ráð og nefndir á vegum ráðuneytisins skal taka mið af jafnréttissjónarmiðum og kalla til fólk af báðum kynjum eftir því sem kostur er.
13.5. Jafnréttisnefnd ráðuneytisins og stofnana þess.
Kanna skal stöðu jafnréttismála í ráðuneytinu og stofnunum þess og gera áætlun um hvernig rétta skuli hlut kynjanna. Verði það m.a. gert með markvissri fræðslu yfirmanna og annarra starfsmanna.
13.6. Jafnréttisnámskeið.
Ráðuneytið mun standa fyrir jafnréttisnámskeiðum fyrir starfsmenn sem fara til starfa í þróunarlöndum eða vinna að slíkum verkefnum.
- Neðanmálsgrein: 1
- 1Skýrsla Páls Péturssonar félagsmálaráðherra til Alþingis um stöðu og þróun jafnréttismála. Lögð fyrir Alþingi í maí 1996.
- Neðanmálsgrein: 2
- 2Launamyndun og kynbundinn launamunur. Þættir sem hafa áhrif á laun og starfsframa. Skrifstofa jafnréttismála, 1995
- Neðanmálsgrein: 3
- 3Starfsmat gegn kynbundnum launamun. Félagsmálaráðuneyti, 1999:3.
- Neðanmálsgrein: 4
- 4Kynferðisleg áreitni á vinnustöðum. Vinnueftirlit ríkisins og Skrifstofa jafnréttismála, 1998.
- Neðanmálsgrein: 5
- 5Starfsmat gegn kynbundnum launamun. Tilraunaverkefni um starfsmat. Skýrsla um framkvæmd þess, niðurstöður og ályktanir. Félagsmálaráðuneytið, maí 1999:3.
- Neðanmálsgrein: 6
- 6Launajafnrétti í framkvæmd í dreifstýrðu launakerfi. Jafnréttisnefnd BHM, jafnréttisráðgjafinn í Reykjavík og Skrifstofa jafnréttismála, 1998.
- Neðanmálsgrein: 7
- 7Staða kvenna í dreifbýli á Norðurlandi vestra. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri, desember 1998 (hægt er að nálgast skýrsluna hjá Iðnþróunarfélagi Norðurlands vestra).
- Neðanmálsgrein: 8
- 8Konur í landbúnaði, greinargerð á vegum landbúnaðarráðuneytisins, 1989.
- Neðanmálsgrein: 9
- 9Þróunarsvið Byggðastofnunar. Ingunn Bjarnadóttir, nóvember 2000.
- Neðanmálsgrein: 10
- 10Ofbeldi. Skrifstofa jafnréttismála og höfundar, Garðar Gíslason, Hjördís Þorgeirsdóttir og Ingólfur V. Gíslason.
- Neðanmálsgrein: 11
- 11Heilsufar kvenna. Álit og tillögur nefndar um heilsufar kvenna. Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið, apríl 2000.
