Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect. Ferill 374. máls.
131. löggjafarþing 2004–2005.
Þskj. 459 — 374. mál.
um rannsóknir og nýtingu á jarðrænum auðlindum.
1. Búsþarfir: Búsþarfir til kvikfjárræktar.
2. Eignarland: Landsvæði, þ.m.t. innan netlaga í stöðuvötnum og sjó, sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma.
3. Fasteign: Afmarkaður hluti lands, ásamt eðlilegum hlutum þess, lífrænum og ólífrænum, og mannvirki sem varanlega er við landið skeytt.
4. Grunnvatn: Vatn í samfelldu og viðvarandi vatnslagi í vatnsmettuðum jarðlögum.
5. Heimilisþarfir: Þarfir til venjulegs heimilishalds.
6. Hveraörvera: Örverufræðileg eining á jarðhitasvæði, mynduð af frumum eður ei, sem fær er um eftirmyndun eða yfirfærslu erfðaefnis.
7. Jarðefni: Öll gosefni og önnur steinefni, málmar, málmblendingar og málmsteindir, kol, jarðolía, jarðgas og önnur nýtanleg efni sem finnast kunna á landi og í jörðu.
8. Jarðhiti: Jarðvarmaforði í jarðlögum, varmastraumur úr iðrum jarðar og heitt grunnvatn, sem flytur jarðvarmaorku.
9. Jarðræn auðlind: Hvers konar jarðefni, frumefni, lífræn og ólífræn efnasambönd, vatn og orkulindir sem vinna má á landi og úr jörðu, hvort heldur er í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þær kunna að finnast við.
10. Leit að auðlind: Yfirlitskönnun á svæði með aðferðum jarðvísinda og skyldra fræða, gerð yfirlitskorta og skýrslna sem lýsa umfangi auðlindar og legu, magni og helstu aðstæðum.
11. Netlög: Vatnsbotn 115 metra út frá bakka stöðuvatns sem landareign liggur að, svo og sjávarbotn 115 metra út frá stórstraumsfjöruborði landareignar.
12. Nytjavatn: Grunnvatn og yfirborðsvatn sem numið er til neyslu eða til annarra nota.
13. Nýting á auðlind: Vinnsla efna eða orku úr auðlindinni.
14. Orkulind: Orkugjafi á ákveðnu formi, sem vinna má m.a. úr vatnsfalli, jarðhita, sjávarföllum, vindi, sólargeislun og kolvetni.
15. Rannsókn á auðlind: Mælingar og rannsóknir til að meta stærð og afköst auðlindar og gerð frumlíkans að vinnslu hennar, sannprófa hana með borun, greftri, eða langtímamælingum auk staðsetningar mannvirkja til nýtingar á auðlindinni.
16. Vatnsfall: Rennandi vatn í afmörkuðum farvegi, þó að tíma- og staðbreytilegur sé, sem rennur undan þyngdaraflinu niður á við.
17. Vatnsorka: Hreyfiorka fallandi vatns.
18. Yfirborðsvatn: Annað vatn en grunnvatn.
19. Þjóðlendur: Landsvæði utan eignarlanda þótt einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.
Orkustofnun getur þó heimilað leit að jarðrænum auðlindum í eignarlöndum fáist ekki samþykki fasteignareiganda og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum. Skal leyfi þá gefið út á skilgreindu svæði með frekari rannsóknir og nýtingu að markmiði.
Orkustofnun getur haft frumkvæði að leit hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum.
Orkustofnun er heimilt að veita fleiri en einum leyfi til leitar á sama svæði ef fleiri en einn aðili óskar þess.
Leyfi til leitar veitir leyfishafa ekki forgangsrétt til rannsóknar- eða nýtingarleyfis.
Ávallt skal leita umsagnar viðkomandi fasteignareiganda áður en leyfi er veitt.
Leyfi til leitar má veita til allt að fimm ára í senn. Orkustofnun er heimilt að setja slíku leyfi nauðsynleg skilyrði.
Orkustofnun getur hvenær sem er afturkallað leyfi til leitar ef skilyrðum þess er ekki fullnægt.
Um mögulegan bótarétt fasteignareiganda vegna leitar á grundvelli leitarleyfis Orkustofnunar fer skv. VIII. kafla.
Rannsóknarleyfi veitir leyfishafa forgangsrétt til nýtingarleyfis í allt að tvö ár að loknum gildistíma þess og tryggir að öðrum aðila verði ekki veitt rannsóknarleyfi á þeim tíma. Hafi leyfishafi ekki sótt um nýtingarleyfi á gildistíma rannsóknarleyfis eða innan tveggja ára frá lokum gildistíma þess fellur forgangsréttur til nýtingar niður.
Eigandi auðlindar á forgangsrétt að rannsóknarleyfi á auðlind sinni. Ef eigandi auðlindar nýtir ekki forgangsrétt sinn til rannsóknarleyfis getur Orkustofnun átt frumkvæði að rannsókn á auðlindinni eða auglýst eftir umsóknum um rannsóknarleyfi. Áður en Orkustofnun hefur frumkvæði að rannsókn á auðlind eða auglýsir eftir umsóknum um rannsóknarleyfi skal veita eiganda auðlindar hæfilegan frest, þó ekki lengri en þrjá mánuði, til þess að taka afstöðu til þess hvort hann hyggist nýta sér forgangsrétt sinn til rannsókna.
Við veitingu rannsóknarleyfis skal einkum taka mið af því hvernig framlögð rannsóknaráætlun getur náð settu markmiði um að ná sem mestum og bestum upplýsingum um stærð og eðli auðlindarinnar á sem hagkvæmastan hátt.
Telji Orkustofnun að umsókn um rannsóknarleyfi uppfylli ekki þessar kröfur getur hún synjað um rannsóknarleyfi eða sett sérstök skilyrði í rannsóknarleyfi af þessu tilefni.
Ef tvær eða fleiri umsóknir berast, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skal elsta umsóknin ganga fyrir.
Áður en leyfi er veitt skal leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar. Í þeim tilfellum sem umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skal leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Heimilt er að kveða nánar á um skilmála og skilyrði til veitingar rannsóknarleyfis í reglugerð.
Nýtingarleyfi samkvæmt lögum þessum felur í sér heimild til handa leyfishafa til að vinna úr og nýta viðkomandi auðlind á leyfistímanum í því magni og með þeim skilmálum öðrum sem tilgreindir eru í lögum þessum, í leyfinu sjálfu og Orkustofnun telur nauðsynlega.
Stöðvi leyfishafi vinnslu samfellt í þrjú ár fellur leyfið niður að þeim tíma liðnum. Hljóti annar aðili nýtingarleyfið ber honum að halda samkomulag og samninga sem fyrri leyfishafi gerði skv. 18. og 19. gr. og kaupa þau mannvirki sem notuð eru við vinnslu úr auðlindinni. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
Við veitingu nýtingarleyfis skal einkum horft til þess að nýting endurnýjanlegra orkulinda sé sjálfbær og varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda. Jafnframt sé tekið tillit til nýtingar sem þegar er hafin eða sótt hefur verið um í næsta nágrenni.
Áður en leyfi er veitt skal leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar. Í þeim tilfellum sem umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skal leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Telji Orkustofnun að umsókn um nýtingarleyfi uppfylli ekki kröfur samkvæmt þessari grein getur hún synjað um nýtingarleyfi eða sett sérstök skilyrði í nýtingarleyfi af þessu tilefni.
Til raforkuframleiðslu þarf virkjunarleyfi í samræmi við ákvæði raforkulaga. Hafi nýtingarleyfishafi ekki sótt um virkjunarleyfi innan tveggja ára frá leyfisveitingu fellur nýtingarleyfi hans niður.
Ef ekki liggur fyrir gildur forgangsréttur að nýtingarleyfi og tvær eða fleiri umsóknir berast, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skal elsta umsóknin ganga fyrir.
1. Hvort um rannsóknar- eða nýtingarleyfi er að ræða.
2. Til hvaða auðlinda leyfið tekur, rannsóknaráfanga þegar um rannsóknarleyfi er að ræða og ákvæði um magn og nýtingarhraða, þegar um nýtingarleyfi er að ræða.
3. Tímalengd leyfis.
4. Afmörkun rannsóknar- eða nýtingarsvæðis.
5. Upplýsinga- og tilkynningarskyldu leyfishafa til Orkustofnunar, þ.m.t. skyldu til afhendingar á sýnum og gögnum og hvernig hún skuli innt af hendi.
6. Ákvæði um afhendingu gagna og upplýsinga til Orkustofnunar við borun og rannsóknir.
7. Öryggis- og umhverfisverndarráðstafanir eins og við á.
8. Kaup ábyrgðartrygginga hjá viðurkenndu vátryggingafélagi, bankatryggingar eða aðrar tryggingar sem Orkustofnun metur jafngildar og bæta tjón sem leyfishafi kann að valda með störfum sínum.
9. Eftirlit og greiðslu kostnaðar af eftirliti, frágangi og varðveislu gagna.
10. Greiðslu leyfisgjalds til að mæta kostnaði við undirbúning og útgáfu leyfis.
11. Ráðstöfun vinnslumannvirkja og vinnslutækja að leyfistíma loknum.
12. Frágang á starfsstöðvum og landi sem nýtt hafa verið við rannsóknir eða nýtingu.
13. Endurgreiðslu á rannsóknarkostnaði, sbr. 18. og 19. gr.
14. Umsækjandi skal leggja fram viðeigandi skipulagsskilmála og uppdrætti.
Heimilt er að kveða á um að leyfi skuli endurskoðað að tilteknum tíma liðnum, enda hafi forsendur fyrir skilyrðum leyfisins breyst.
Iðnaðarráðherra er heimilt að setja með reglugerð nánari ákvæði um efni rannsóknar- og nýtingarleyfis.
Orkustofnun getur haft frumkvæði að rannsókn og nýtingu á auðlindasvæði. Skal þá auglýst eftir umsókn um rannsóknarleyfi í Lögbirtingablaðinu. Tekið skal fram hvert svæðið er og hvaða skilyrði eru sett fyrir veitingu rannsóknarleyfis. Umsóknarfrestur skal ekki vera skemmri en 60 dagar. Beri þessi auglýsing ekki árangur má auglýsa að svæði sé frjálst til rannsókna og rannsóknarleyfi verði veitt þeim sem fyrstur sækir um að loknum tilgreindum tímafresti og telst til þess hæfur.
Heimilt er að sækja um leyfi til rannsókna og nýtingar á svæði sem hefur ekki verið auglýst skv. 1. og 2. mgr. Áður en slíkt leyfi er veitt skal birta tilkynningu um það í Lögbirtingablaðinu og gefa öðrum kost á að sækja um þetta leyfi.
Heimilt er að hafna öllum umsóknum um leyfi.
Nú fær annar en rannsóknarleyfishafi leyfi til að nýta viðkomandi auðlind og getur þá sá sem kostaði rannsóknir krafið nýtingarleyfishafa um sannanlegan kostnað vegna rannsókna eða markaðsvirði þeirra, sé það fyrir hendi, gegn afhendingu á niðurstöðum rannsóknanna. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
Einnig ber nýtingarleyfishafa að endurgreiða Orkustofnun sannanlegan kostnað ríkisins vegna rannsókna á auðlindinni gegn aðgangi að niðurstöðum þeirra. Rísi ágreiningur um greiðslu nýtingarleyfishafa fyrir rannsóknir ofangreindra aðila skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
Heimilt er að afturkalla leyfi ef bú leyfishafa er tekið til gjaldþrotaskipta eða hann leitar nauðasamninga.
Fasteignareiganda ber að tilkynna Orkustofnun um fyrirhugaðar jarðboranir og aðrar meiri háttar framkvæmdir vegna þessa. Orkustofnun er heimilt að setja fasteignareiganda skilyrði sem nauðsynleg eru talin af tæknilegum ástæðum eða ef ætla má að boranir geti spillt nýtingu á svæðinu eða möguleikum til nýtingar síðar.
Sveitarfélag skal hafa forgangsrétt til nýtingarleyfa vegna nytjavatns til vatnsveitu sem sveitarfélagið rekur í viðkomandi sveitarfélagi.
Stjórnvaldsákvarðanir Orkustofnunar sem teknar eru á grundvelli laga þessara sæta kæru til iðnaðarráðherra. Um meðferð máls fer samkvæmt stjórnsýslulögum.
Orkustofnun getur í eftirlitsstörfum sínum krafist upplýsinga og gagna frá öðrum stjórnvöldum óháð þagnarskyldu þeirra.
Upplýsingar, sem leyfishafi veitir Orkustofnun samkvæmt lögum þessum, skulu vera í vörslu stofnunarinnar. Nú er trúnaðarskylda skv. 1. mgr. fallin niður og er Orkustofnun þá heimilt að láta umræddar upplýsingar í té eða nýta þær í þágu frekari leyfisveitingar.
Ber fasteignareiganda eða umráðamanni skv. 1. mgr. að hlíta hvers konar afnotum af landi, takmörkun á umráðarétti og óþægindum sem nauðsynleg eru vegna rannsóknar eða nýtingar á auðlind í samræmi við viðkomandi leyfi.
Við nýtingu eða rannsóknir á jarðrænum auðlindum skulu fasteignareigendur og leyfishafar samkvæmt lögum þessum gæta þess að framkvæmdir valdi hvorki mönnum, munum né búpeningi hættu eða skaða. Jafnframt skulu fasteignareigendur og leyfishafar gæta þess að valda ekki mengun og spjöllum á lífríki. Sama gildir um frágang nýtingarsvæðis ef nýting leggst af.
Komi upp ágreiningur milli rétthafa um nýtingu auðlindar skal afla mats dómkvaddra matsmanna.
Ráðherra er heimilt að ákveða að ríkið taki eignarnámi auðlindir á landi og í jörðu sem fylgja eignarlandi, ásamt nauðsynlegu landi og mannvirkjum, ef þess reynist þörf til að koma við nýtingu þeirra eða koma í veg fyrir að nýting þeirra spilli fyrir hagnýtingu sömu auðlindar utan landareignarinnar.
Ef eignarnám skv. 1.–2. mgr. á hluta af eignarlandi hefur í för með sér verulega rýrnun þess að öðru leyti á landeigandi rétt á að eignarnámið verði látið ná til þess í heild sinni.
Framkvæmd eignarnáms á grundvelli þessara laga fer eftir almennum reglum. Við ákvörðun eignarnámsbóta skal taka sérstakt tillit til óvissu um auðlindina og kostnaðar af leitum, rannsóknum og nýtingu. Einnig skal við ákvörðun eignarnámsbóta koma til frádráttar sérhagur viðkomandi fasteignar af framkvæmdum.
Leyfi sem veitt eru samkvæmt lögum nr. 57/1998 og lögum nr. 24/1973 og eru í gildi við gildistöku laga þessara halda gildi sínu. Samningar um gjaldtöku vegna nýtingar á auðlindum sem gerðir eru fyrir gildistöku laga þessara halda gildi sínu.
a. Á eftir 1. mgr. 5. gr. laganna kemur ný málsgrein, svohljóðandi:
Umsækjandi virkjunarleyfis hafi gilt nýtingarleyfi vegna viðkomandi auðlindar samkvæmt lögum um rannsóknir og nýtingu á jarðrænum auðlindum.
b. 40. gr. laganna fellur brott.
Jafnframt skal iðnaðarráðherra skipa starfshóp sérfróðra manna er skal vera nefnd skv. 1. mgr. til aðstoðar við greiningu á atriðum sem máli skipta við val á umsóknum um rannsóknar- og nýtingarleyfi á grundvelli laga þessara. Við úrlausn verkefnis síns skal starfshópurinn m.a. líta til þess hvaða leiðir hafa verið farnar í þessu sambandi í öðrum löndum.
Iðnaðarráðherra skal skipa nefnd sem hafi það hlutverk að afmarka skilin milli annars vegar hagnýtingar hveraörvera skv. 1. mgr. og hins vegar reglna sem stuðla að varðveislu og sjálfbærri nýtingu efnisþátta líffræðilegrar fjölbreytni íslenskrar náttúru. Skal iðnaðarráðherra tilnefna einn fulltrúa og umhverfisráðherra annan en ráðherrarnir skulu koma sér saman um tilnefningu þriðja fulltrúans og skal hann vera formaður nefndarinnar. Nefndin skal skila niðurstöðu sinni í formi lagafrumvarps til iðnaðarráðherra eigi síðar en 31. desember 2005.
Í núgildandi lög þykir einkum skorta ítarleg lagafyrirmæli um stjórnun auðlinda landsins. Þá taka gildandi lög ekki til allra jarðrænna auðlinda, sbr. einkum orkunýtingarrétt vatnsfalla. Lagðar eru til breytingar á gildandi lögum sem einfalda leit að jarðrænum auðlindum án þess að til komi útgáfa rannsóknar- og/eða nýtingarleyfis. Þá gegnir iðnaðarráðherra veigamiklu hlutverk í núgildandi lögum sem réttara þykir að Orkustofnun hafi á hendi. Frumvarp það sem hér er lagt fram miðar að því að Orkustofnun fá skilgreint hlutverk við stjórnun auðlinda landsins. Í þessu skyni er lagt til að lögfestar verði reglur um málsmeðferð við veitingu rannsóknar- og nýtingarleyfa og eftirlit og úrræði Orkustofnunar við framkvæmd laganna.
Loks er þess að geta að á meðan samningu frumvarps þessa hefur staðið, og í kjölfar grundvallarbreytinga á raforkulöggjöf, hafa vaknað þýðingarmiklar spurningar varðandi auðlindanýtingu, forgang á því sviði og hvernig leysa skuli úr álitaefnum sem vakna þegar fleiri aðilar sækja um leyfi til rannsóknar, nýtingar og/eða virkjunar sömu auðlindar. Við þessu er brugðist með tvennum hætti. Annars vegar er komið á nauðsynlegri tengingu nýtingarleyfis samkvæmt frumvarpi þessu og virkjunarleyfi samkvæmt raforkulögum, nr. 65/2003, með síðari breytingum, m.a. með þeim hætti að nýtingarleyfi er lögbundin forsenda þess að viðkomandi aðila verði veitt virkjunarleyfi samkvæmt raforkulögum. Hins vegar er í bráðabirgðaákvæði við lögin gert ráð fyrir stofnun sérstakrar og þverpólitískrar nefndar sem á næstu tveimur árum á að móta lagaákvæði sem taka á framangreindum grundvallarspurningum. Ákvæði frumvarps þessa eru því að hluta til og eðli málsins samkvæmt til bráðabirgða og skulu þar sérstaklega nefndir til sögunnar ýmsir tímafrestir tengdir rannsóknar- og nýtingarleyfum.
1. Nýtt markmiðsákvæði er í frumvarpinu þar sem fram kemur að markmið laganna sé að tryggja að stjórnun náttúruauðlinda sé hagkvæm frá samfélagslegu sjónarmiði og að við nýtingu þeirra sé tekið tillit til umhverfissjónarmiða og réttmætra hagsmuna fasteignareiganda. Í núgildandi lögum er ekki að finna sérstakt markmiðsákvæði. Rétt þykir hins vegar að slíkt ákvæði sé fyrir hendi enda gefur það vísbendingu um hver sé tilgangurinn með lögunum og hvaða sjónarmið Orkustofnun ber að hafa að leiðarljósi við auðlindastjórnun.
2. Lögin taka til allra jarðrænna auðlinda, grunnvatns og yfirborðsvatns, þar á meðal auðlinda í vatnsföllum og stöðuvötnum, í botni vatnsfalla og stöðuvatna og í sjávarbotni innan netlaga. Þau taka hins vegar ekki til gróðurs og lífvera, annarra en hveraörvera. Af þessu leiðir að hagnýting vatnsorku fellur undir frumvarpið. Sjá nánar skýringar við 2. og 4. gr. frumvarpsins. Þá er nýtt hugtak, jarðrænar auðlindir, notað um þessar auðlindir, en það merkir hvers konar frumefni, lífræn og ólífræn efnasambönd og orkulindir sem vinna má á landi og úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þær kunna að finnast við.
3. Gert er ráð fyrir þeirri nýskipan að Orkustofnun geti heimilað aðilum leit jarðrænna auðlinda í eignarlöndum þrátt fyrir að ekki hafi tekist að afla samþykkis fasteignareiganda. Sú tilhögun sem ráðgerð er í III. kafla frumvarpsins auðveldar mönnum þannig að standa að nauðsynlegri forathugun áður en til eiginlegrar rannsóknar kemur með útgáfu tilheyrandi leyfis. Leit felur í sér yfirlitskönnun til að staðfesta tilvist auðlindar og lýsa væntanlegri legu hennar, magni og aðstæðum. Leit getur farið fram á mjög stóru landsvæði og tekið áratugi. Þar er hins vegar beitt tiltölulega ódýrum aðferðum.
4. Rannsókn samkvæmt lögum þessum felur í sér mat á stærð og legu auðlindar og sannprófun hennar. Rannsókn getur verið margfalt dýrari en leit. Vegna kostnaðar rannsóknarinnar þarf sá sem hana kostar að njóta fyrirheits um forgangsrétt til nýtingar ef til hennar kemur að rannsókn lokinni. Eigandi auðlindar þarf ekki leyfi Orkustofnunar til rannsóknar hvort sem hann rannsakar auðlindina sjálfur eða aðrir á hans vegum en vilji hann njóta forgangsréttar til nýtingar verður að afla sér rannsóknarleyfis. Hann á forgangsrétt að rannsóknarleyfi á auðlind sinni en óski hann ekki eftir að nýta þennan forgangsrétt getur Orkustofnun átt frumkvæði að rannsókn á auðlindinni eða auglýst eftir umsóknum um rannsóknarleyfi á auðlindinni og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindarinnar hafi sjálfur hafið slíka rannsókn eða heimilað það öðrum, nema viðkomandi aðili hafi gilt rannsóknarleyfi samkvæmt ákvæðum frumvarpsins.
Rannsóknarleyfi veitir leyfishafa forgangsrétt til nýtingarleyfis í allt að tvö ár að loknum gildistíma þess og tryggir að öðrum aðila verði ekki veitt rannsóknarleyfi á sama svæði á gildistíma rannsóknarleyfis og forgangsréttar til nýtingar.
Sameiginleg er sú regla með leit og rannsóknum að Orkustofnun er heimilt að hafa frumkvæði að leit eða rannsókn á jarðrænum auðlindum hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið slíka rannsókn eða leit eða heimilað það öðrum. Þó er sá munur að hafi eigandi auðlindar gilt rannsóknarleyfi samkvæmt lögunum verður öðrum aðila ekki veitt rannsóknarleyfi á viðkomandi svæði. Þá er eðlilegt að leggja tilkynningarskyldu á landeigendur sem framkvæma rannsóknir á eignarlöndum sínum, en fram hefur komið að heimildinni til setningar skilyrða í 2. mgr. 4. gr. laga nr. 57/1998 hefur ekki verið fylgt eftir í framkvæmd. Því verða að vera einhver úrræði til handa Orkustofnun að fá upplýsingar frá landeigendum um rannsóknir.
Nýting jarðrænna auðlinda er háð leyfi Orkustofnunar hvort sem það er til nýtingar auðlinda í eignarlöndum eða í þjóðlendum með þeim undantekningum sem greinir í lögunum. Eigandi auðlindar hefur ekki forgang að nýtingarleyfi auðlindar sinnar, nema hann hafi öðlast forgangsrétt með rannsóknarleyfi. Ætti sú regla að vera eigendum auðlinda hvatning til þess að sækja um rannsóknarleyfi.
5. Í frumvarpinu er byggt á þeirri meginreglu að auglýsa skuli eftir umsækjendum áður en leyfi er veitt til rannsókna og nýtingar á jarðrænum auðlindum í eignarlöndum ríkisins og í þjóðlendum. Þá er heimildarákvæði þess efnis að auglýsa megi eftir umsækjendum áður en leyfi er veitt til rannsókna og nýtingar á auðlindum á landi og í jörðu í eignarlöndum annarra en ríkisins óski eigendur ekki eftir að nýta sér forgangsrétt sinn til rannsóknarleyfis. Eru nákvæm fyrirmæli í 17. gr. frumvarpsins um það hvernig standa skuli að auglýsingu.
6. Í 11. og 14. gr. frumvarpsins er að finna reglur um málsmeðferð við veitingu rannsóknar- og nýtingarleyfa. Eftir að auglýst hefur verið eftir umsækjendum, eða að öðru leyti gætt ákvæða 17. gr. frumvarpsins, er meginreglan sú að veita skuli rannsóknar- eða nýtingarleyfi á grundvelli umsóknar sem metin skal á hlutlægan og gagnsæjan hátt. Í 2. mgr. 11. gr. eru rakin þau sjónarmið sem hafa ber í huga við veitingu rannsóknarleyfis og í 2. mgr. 14. gr. eru rakin þau sjónarmið sem líta verður til við veitingu nýtingarleyfis.
Við úrlausn þess hvernig standa eigi að veitingu rannsókna- og nýtingarleyfa þarf að skoða hvaða viðmið ber að leggja til grundvallar við veitingu þeirra. Telja verður að unnt sé að hafa hliðsjón af þeim sjónarmiðum sem sett eru fram í álitsgerð auðlindanefndar frá september 2000 (kafli 2.2). Í álitsgerðinni segir að þau markmið auðlindastjórnunar sem mótast hafi á síðustu árum séu í meginatriðum sem hér segir:
* Stuðlað sé að sem hagkvæmastri nýtingu auðlinda til að hámarka hagsæld og koma í veg fyrir sóun.
* Tryggð sé sjálfbær nýting endurnýjanlegra auðlinda og hins sameiginlega umhverfis jarðarbúa.
* Varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda með hagsmuni komandi kynslóða að leiðarljósi.
* Stjórn auðlinda byggist á vísindalegri þekkingu um náttúruauðlindir og þau áhrif sem nýting þeirra hefur í för með sér.
7. Þá er í frumvarpinu nýr kafli um stjórnsýslu (VII. kafli). Er á því byggt að Orkustofnun hafi eftirlit með framkvæmd laganna. Hlutverk iðnaðarráðherra breytist. Eðlilegt þykir að Orkustofnun hafi sem fagstofnun á sviði auðlinda- og orkumála leyfisveitinga- og eftirlitshlutverk. Það er ljóst að heimildir og úrræði Orkustofnunar verða auknar mjög frá núgildandi lögum. Reynslan hefur sýnt að núgildandi lög veita Orkustofnun ekki nægilega möguleika á að sinna eftirliti sínu með viðunandi hætti. Til þess að stofnunin geti rækt hlutverk sitt við stjórnun jarðrænna auðlinda er nauðsynlegt að hún hafi úrræði til að framfylgja ákvæðum laganna. Skal sérstaklega á það bent að Orkustofnun hefur heimildir til þess að leggja dagsektir á aðila skv. 28. gr. frumvarpsins.
8. Það nýmæli er í frumvarpinu að gert er ráð fyrir sérstökum gagnagrunni um auðlindir, þar sem varðveitt verða gögn sem Orkustofnun hefur aflað eða látið afla með leit, rannsóknum og eftirliti, auk þeirra gagna sem henni berast með skylduskilum frá öðrum sem vinna að leit, rannsókn eða nýtingu auðlinda. Gert er ráð fyrir að gögn í þessum grunni verði gerð öllum opin og aðgengileg, en sum gögn geta þó verið bundin trúnaði um takmarkaðan tíma.
9. Loks er rétt að taka fram að í frumvarpinu eru engar takmarkanir þess efnis að bann sé lagt við því að landeigandi undanskilji eignarlandi sínu rétt til jarðrænna auðlinda, sbr. t.d. jarðefna og jarðhita. Mælt er fyrir um eignarráð fasteignareiganda yfir jarðhita í frumvarpi til vatnalaga sem lagt verður fram samhliða þessu frumvarpi, þannig að ekki eru efni til að kveða á um hann í þessu frumvarpi. Bann við því að undanskilja eignarlandi rétt til jarðefna er að finna í 9. gr. laga nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Ekki þykja lengur rök til þess að halda slíku banni í lögum og eru því engar takmarkanir gerðar á ráðstöfunarrétti fasteignareiganda að þessu leyti.
Nánari grein er gerð fyrir framangreindum atriðum í athugasemdum við einstakar greinar frumvarpsins og vísast til þeirra.
Í gildandi lögum nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, er ekki að finna markmiðsákvæði. Hins vegar er reglu af svipuðum toga að finna í 17. gr. laganna, en sú regla tekur mið af þeim sjónarmiðum sem litið er til við veitingu nýtingarleyfa. Þar segir orðrétt svo: „Við veitingu nýtingarleyfa skal þess gætt að nýting auðlinda í jörðu sé með þeim hætti að tekið sé tillit til umhverfissjónarmiða, nýting auðlindanna sé hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og tekið sé tillit til nýtingar sem þegar er hafin í næsta nágrenni. Telji ráðherra að umsækjandi um nýtingarleyfi uppfylli ekki þessar kröfur getur hann synjað um nýtingarleyfi eða sett sérstök skilyrði í nýtingarleyfi af þessu tilefni“. Um það við hvað sé átt með því að nýting sé hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og að við veitingu nýtingarleyfa verði tekið tillit til umhverfissjónarmiða, má vísa til athugasemda greinargerðar við 17. gr. frumvarps til laga nr. 57/1998 (122. löggjafarþing 1997–98. Þskj. 574 – 359. mál): „Ákvæði þetta á einvörðungu við um útgáfu nýtingarleyfa. Lagt er til að ráðherra verði gert að meta umsóknir um veitingu nýtingarleyfa út frá tilteknum forsendum. Þannig skuli taka tillit til þjóðhagslegra hagsmuna, umhverfissjónarmiða og nýtingar sem hafin er í næsta nágrenni. Veiting nýtingarleyfa vegna auðlinda í eignarlandi mun því taka mið af þessum sjónarmiðum sem ganga þá framar hagsmunum fasteignareiganda“. Ákvæði frumvarpsgreinar þessarar er orðað með nokkuð öðrum hætti en 17. gr. laga nr. 57/1998. Rétt þykir að nota fremur orðið „frá samfélagslegu sjónarmiði“ en „frá þjóðhagslegu sjónarmiði“ en fyrrnefnda orðalagið þykir hafa víðtækari merkingu en hið síðarnefnda. Með tilvitnuðu orðalagi er við það miðað að við leyfisveitingar skuli taka mið af heildarhagsmunum samfélagsins.
Þá er í frumvarpinu við það miðað að vatnsföll teljist til jarðrænna auðlinda, eins og nánar er skilgreint í 3. gr. Af þessu leiðir að stjórnun þeirrar auðlindar sem felst í vatnsföllum fellur innan laganna. Meginreglan er því sú að leyfi Orkustofnunar þarf til þess að rannsaka og nýta vatnsföll. Stjórnsýsla vatnamála fellur því að hluta til undir frumvarpið, en allar reglur einkaréttarlegs eðlis er að finna í vatnalögum.
Um leit, rannsóknir og nýtingu auðlinda samkvæmt lögum þessum gilda einnig náttúruverndarlög, skipulags- og byggingarlög og önnur lög sem varða rannsóknir og nýtingu lands og landsgæða þó að það sé ekki sérstaklega tekið fram í frumvarpinu, enda leiðir það af eðli máls. Það ræðst því af ákvæðum þessara laga hverju sinni hvort einnig er skylt að afla leyfis, t.d. byggingar- eða framkvæmdaleyfis, leyfis Umhverfisstofnunar á friðlýstum svæðum, eða gera breytingu á aðalskipulagi, deiliskipulagi eða friðlýsingu áður en heimilt er að ráðast í framkvæmdir á grundvelli laga um rannsóknir og nýtingu jarðrænna auðlinda.
Í 2. mgr. kemur síðan fram að Orkustofnun geti heimilað leit að jarðrænum auðlindum í eignarlöndum fáist ekki samþykki fasteignareiganda. Slíkt leyfi yrði þó ekki veitt nema þess hefði fyrst verið freistað að afla slíks leyfis hjá viðkomandi fasteignareiganda. Ekki skiptir máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum. Þá er tekið fram að leyfið þurfi að taka til skilgreinds svæðis og á grundvelli fyrir fram ákveðinna markmiða um rannsóknir og nýtingu. Þá skal áréttað að ævinlega þurfa málefnalegar ástæður og raunveruleg þörf að liggja til grundvallar leyfisveitingar samkvæmt þessari grein frumvarpsins.
Í 3. mgr. kemur fram að Orkustofnun sjálf hafi ákveðnar skyldur og réttindi til frumkvæðis í leit að jarðrænum auðlindum. Þannig getur Orkustofnun samkvæmt greininni haft frumkvæði að leit hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum.
Í 4. mgr. er mælt fyrir um heimild til að veita fleirum en einum aðila leyfi til leitar á sama landsvæði og í 5. mgr. er hnykkt á því að leyfi til leitar veiti ekki forgang til rannsóknar- eða nýtingarleyfis.
Í 2. mgr. kemur fram að við veitingu rannsóknarleyfis skuli einkum taka mið af því hvernig framlögð rannsóknaráætlun getur náð settu markmiði um að ná sem mestum og bestum upplýsingum um stærð og eðli auðlindarinnar á sem hagkvæmastan hátt. Skoða verður þessa málsgrein í samhengi við 1. mgr.
Í 3. mgr. er heimild til handa Orkustofnun að synja um rannsóknarleyfi eða setja sérstök skilyrði í leyfi af þessum sökum. Slík synjun getur einungis byggt á því að umsækjandi um leyfi uppfylli ekki skilyrði 2. mgr. ákvæðisins.
Í 4. mgr. kemur fram að ef tvær eða fleiri umsóknir berist, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skuli elsta umsóknin ganga fyrir.
Í 5. mgr. er svo fyrir mælt að áður en leyfi er veitt skuli leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar en þegar umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skuli leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Loks er í 6. mgr. reglugerðarheimild.
Við 1. mgr. hefur verið bætt því þýðingarmikla nýmæli að hafi nýtingarleyfishafi ekki hafið nýtingu á grundvelli leyfisins innan tveggja ára frá útgáfu þess eða sótt um virkjanaleyfi innan þeirra tímamarka þá falli leyfið úr gildi. Vakin er athygli á því að hér er beinlínis vísað til virkjanaleyfis samkvæmt raforkulögum og þess þannig freistað að skapa samræmi og samfellu auðlindalaga og raforkulaga í tilviki nýtingar vatnsorku og jarðhita við raforkuframleiðslu.
Í 2. mgr. kemur fram að stöðvi leyfishafi vinnslu samfellt í 3 ár falli leyfið niður að þeim tíma liðnum. Hljóti annar aðili nýtingarleyfið ber honum að halda samkomulag og samninga sem fyrri leyfishafi gerði skv. 18. og 19. gr. og kaupa þau mannvirki sem notuð eru við vinnslu úr auðlindinni. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati.
Þegar sagt er í greininni að við veitingu nýtingarleyfis skuli einkum horft til þess að nýting endurnýjanlegra orkulinda sé sjálfbær og varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda, verður að hafa tvennt í huga. Annars vegar að endurnýjanlegar auðlindir verði nýttar þannig að nýtingin hafi ekki skaðleg áhrif á auðlindina og að hægt sé að viðhalda sömu nýtingu í hundruð ára. Hins vegar verður að gera ráð fyrir að tillit verði tekið til komandi kynslóða með því að takmarka vinnslu úr óendurnýjanlegum auðlindum. Þá eru einnig ákvæði í greininni um að tillit verði tekið til þeirrar auðlindanýtingu sem fyrir er á vissu landsvæði þegar vinnsla á nýrri auðlind er hafin á sama landsvæði. Heimilt er að hafna öllum umsóknum ef Orkustofnun telur að umsóknir uppfylli ekki þær kröfur sem greinin setur eða ef nýtingin er ekki talin samrýmast markmiðum laganna. Orkustofnun getur einnig sett sérstök skilyrði fyrir veitingu nýtingarleyfis og skulu skilyrðin þá tilgreind sérstaklega í nýtingarleyfinu.
Í 2. mgr. er kveðið á um það að í auglýsingu skuli tilgreina til hvaða svæða rannsóknarleyfi tekur. Við það er miðað að í auglýsingu verði gerð grein fyrir helstu skilmálum og skilyrðum fyrir veitingu leyfis. Einungis er unnt að geta skilmála almenns eðlis í auglýsingu. Ekki verður gengið frá endanlegum skilmálum leyfis fyrr en að loknum viðræðum við þann sem fær rannsóknarleyfi á viðkomandi svæði. Þá segir að umsóknarfrestur skuli ekki vera skemmri en 60 dagar. Loks kemur fram sú regla í 4. málsl. að beri þessi auglýsing ekki árangur megi auglýsa að svæði sé opið til rannsókna og rannsóknarleyfi verði veitt þeim sem fyrstur sækir um að loknum tilgreindum tímafresti og telst til þess hæfur.
Í 3. mgr. kemur fram sú undantekning að heimilt sé að veita leyfi til rannsókna og nýtingar á svæði sem hefur ekki verið auglýst skv. 1. og 2. mgr. greinarinnar. Áður en slíkt leyfi er veitt skal birta tilkynningu um það í Lögbirtingablaðinu og gefa öðrum kost á að sækja um þetta leyfi. Hér er um að ræða sams konar reglu og 4. málsl. 3. mgr. felur í sér. Hún er undantekning frá þeirri meginreglu að auglýsa skuli svæði opin til rannsókna og nýtingar. Með þessum hætti er Orkustofnun heimilt að birta tilkynningu um að leyfi verði veitt fyrsta umsækjanda sem uppfyllir þau skilyrði sem sett eru fyrir veitingu leyfis án undangenginnar auglýsingar.
Samkvæmt 4. mgr. er Orkustofnun heimilt að hafna öllum umsóknum um leyfi. Nauðsynlegt er að hafa þessa heimild, enda kynni engin þeirra umsókna sem berast um leyfi til rannsókna þyki fullnægjandi að mati Orkustofnunar.
Um ákvæði 1. og 2. mgr. er það að segja að ekki er sjálfgefið í öllum tilvikum að handhafi rannsóknarleyfis eða eigandi auðlindar, eða sá sem eigandi hefur heimilað rannsóknir, fái nýtingarleyfi á því svæði sem hann hefur rannsakað. Af þeim sökum þykir regla þessi nauðsynleg. Við mat á endurgjaldi til handa eiganda rannsóknanna er um tvennt að velja. Annars vegar endurgreiðslu á sannanlegum kostnaði og hins vegar markaðsvirði rannsóknanna. Vera kann að rannsóknir sem gerðar hafa verið á viðkomandi svæði hafi markaðsvirði. Sanngjarnt og eðlilegt þykir, m.a. með hliðsjón af 72. gr. stjórnarskrárinnar, að í þeim tilvikum beri að greiða eiganda rannsóknanna það verð sem fæst á markaði. En þó svo að ekki sé neinn markaður fyrir rannsóknir af þessu tagi eru hagsmunir eiganda þeirra ávallt varðir með því að ávallt ber að greiða honum sannanlegan kostnað sem hann hefur haft af rannsóknunum. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna, eins og fram kemur í 2. málsl. 2. mgr.
Fram kemur í 3. mgr. að einnig beri nýtingarleyfishafa að endurgreiða Orkustofnun sannanlegan kostnað ríkisins vegna rannsókna á auðlindinni gegn aðgangi að niðurstöðum þeirra. Sá munur er á þessari efni 3. mgr. og 1.–2. mgr. að ekki er gert ráð fyrir að Orkustofnun geti krafist markaðsvirðis rannsókna, heldur einungis raunverulegs kostnaðar sem stofnunin hefur haft af rannsóknunum. Rísi ágreiningur um greiðslu nýtingarleyfishafa fyrir rannsóknir ofangreindra aðila skal skorið úr því með mati.
Greinin felur í sér undantekningu frá þeirri meginreglu frumvarpsins að leyfi Orkustofnunar þurfi til þess að hagnýta jarðrænar auðlindir. Er við það miðað að fasteignareiganda sé heimilt án leyfis að hagnýta vatnsorku í eignarlandi sínu, allt að 350 kW rafafls. Heimildin er rúm. Venjulegu heimili duga 15 kW. Æskilegt þykir hins vegar að hlífa málsaðilum við óþarfa skrifræði vegna minni háttar nýtingar. Samt er æskilegt að skýrsla sé gefin um raunverulega notkun svo að yfirlit fáist um nýtingu auðlindarinnar.
Í 1. mgr. er gert ráð fyrir að Orkustofnun geti krafið leyfishafa um allar upplýsingar og gögn sem nauðsynleg eru við framkvæmd eftirlitsins. Skulu gögn og upplýsingar berast innan hæfilegs frests sem Orkustofnun setur.
Í 2. mgr. segir að Orkustofnun geti í eftirlitsstörfum sínum krafist upplýsinga og gagna frá öðrum stjórnvöldum óháð þagnarskyldu þeirra.
Í 2. mgr. segir að komi upp ágreiningur milli rétthafa um nýtingu auðlindar skuli afla mats dómkvaddra matsmanna.
Hvað varðar 1. mgr. greinarinnar er vakin sérstök athygli á því að gert er ráð fyrir að iðnaðarráðherra heimili eignarnám en framkvæmi það ekki sjálfur. Þykir það í betra samræmi við gildandi rétt. Þá er sérstaklega tekið fram að ávallt skuli þess þó freistað að ná samkomulagi við fasteignareiganda áður en til eignarnáms kemur, en hér er m.a. höfð hliðsjón af Hrd. 1998, 985.
Ákvæði 2. og 3. mgr. greinarinnar er hin sömu og 2. og 4. mgr. 29. gr. laga nr. 57/1998, en hið síðastnefnda á sér m.a. fyrirmynd í 12. gr. laga nr. 11/1973, um framkvæmd eignarnáms. Loks er 4. mgr. greinarinnar í samræmi við 3. mgr. 30. gr. laga nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Þá hefur verið aukið við efni hennar með því að árétta að við ákvörðun eignarnámsbóta skuli koma til frádráttar sérhagur viðkomandi fasteignar af framkvæmdum, en sú regla er í samræmi við réttarframkvæmd.
Í fyrsta lagi verður fésekt ákveðin með hliðsjón af almennum hegningarlögum, m.a. 51. gr. sem mælir svo fyrir að þegar fjárhæð sektar er ákveðin skuli eftir því sem við á höfð hliðsjón af tekjum og eignum sakbornings, afkomu, framfærsluskyldu, öðrum atriðum er orka á greiðslugetu hans og þeim fjárhagslega ávinningi eða sparnaði sem leiddi af brotinu eða stefnt var að með því.
Í öðru lagi verður hugtakið lögaðili í viðurlagaákvæði frumvarpsins túlkað með hliðsjón af 19. gr. b almennra hegningarlaga, enda engin sérregla lögð til í frumvarpinu, en í greinargerð með 19. gr. b segir að gildandi sérrefsilagaheimildir um refsiábyrgð lögaðila verði skýrðar til samræmis við ákvæðið þannig að refsiábyrgðin taki til þeirra lögaðila sem ákvæðið afmarkar, nema annað sé sérstaklega tekið fram í sérrefsilögunum.
Í þriðja lagi skal tekið fram að öfugt við 19. gr. a og 19. gr. b verður 19. gr. c ekki beitt um tilvik sem falla undir viðurlagaákvæði frumvarps þessa. Um það vísast til þess sem áður segir, að viðurlagaákvæði frumvarpsins miðar við hlutræna refsiábyrgð lögaðila. Heimilt er að víkja frá að refsiábyrgð lögaðila sé bundin því skilyrði að staðreynt hafi verið að fyrirsvarsmaður lögaðilans, starfsmaður lögaðilans eða annar á hans vegum hafi með saknæmum hætti unnið refsinæman og ólögmætan verknað í starfsemi lögaðilans. Um þetta segir í athugasemdum við 19. gr. c í greinargerð með frumvarpi til laga nr. 140/1998, um breyting á almennum hegningarlögum, nr. 19/1940, með síðari breytingum, að ákvæði um slík frávik verði þó að vera skýr. Þannig sé t.d. ekki gert ráð fyrir því að ákvæðið felli úr gildi sérrefsilagaákvæði um að gera megi lögaðila fésekt án tillits til þess hvort sök verði sönnuð á fyrirsvarsmann eða starfsmann lögaðilans. Af þessum ummælum er ljóst að viðurlagaákvæði frumvarpsins stenst fyllilega kröfur almennra hegningarlaga.
Fylgiskjal.
Fjármálaráðuneyti,
fjárlagaskrifstofa:
Verði frumvarpið óbreytt að lögum er gert ráð fyrir að framangreindur kostnaður rúmist innan útgjaldaramma ráðuneytisins.
131. löggjafarþing 2004–2005.
Þskj. 459 — 374. mál.
Frumvarp til laga
um rannsóknir og nýtingu á jarðrænum auðlindum.
(Lagt fyrir Alþingi á 131. löggjafarþingi 2004–2005.)
I. KAFLI
Markmið og gildissvið.
1. gr.
Markmið.
2. gr.
Gildissvið.
3. gr.
Skilgreiningar.
1. Búsþarfir: Búsþarfir til kvikfjárræktar.
2. Eignarland: Landsvæði, þ.m.t. innan netlaga í stöðuvötnum og sjó, sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma.
3. Fasteign: Afmarkaður hluti lands, ásamt eðlilegum hlutum þess, lífrænum og ólífrænum, og mannvirki sem varanlega er við landið skeytt.
4. Grunnvatn: Vatn í samfelldu og viðvarandi vatnslagi í vatnsmettuðum jarðlögum.
5. Heimilisþarfir: Þarfir til venjulegs heimilishalds.
6. Hveraörvera: Örverufræðileg eining á jarðhitasvæði, mynduð af frumum eður ei, sem fær er um eftirmyndun eða yfirfærslu erfðaefnis.
7. Jarðefni: Öll gosefni og önnur steinefni, málmar, málmblendingar og málmsteindir, kol, jarðolía, jarðgas og önnur nýtanleg efni sem finnast kunna á landi og í jörðu.
8. Jarðhiti: Jarðvarmaforði í jarðlögum, varmastraumur úr iðrum jarðar og heitt grunnvatn, sem flytur jarðvarmaorku.
9. Jarðræn auðlind: Hvers konar jarðefni, frumefni, lífræn og ólífræn efnasambönd, vatn og orkulindir sem vinna má á landi og úr jörðu, hvort heldur er í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þær kunna að finnast við.
10. Leit að auðlind: Yfirlitskönnun á svæði með aðferðum jarðvísinda og skyldra fræða, gerð yfirlitskorta og skýrslna sem lýsa umfangi auðlindar og legu, magni og helstu aðstæðum.
11. Netlög: Vatnsbotn 115 metra út frá bakka stöðuvatns sem landareign liggur að, svo og sjávarbotn 115 metra út frá stórstraumsfjöruborði landareignar.
12. Nytjavatn: Grunnvatn og yfirborðsvatn sem numið er til neyslu eða til annarra nota.
13. Nýting á auðlind: Vinnsla efna eða orku úr auðlindinni.
14. Orkulind: Orkugjafi á ákveðnu formi, sem vinna má m.a. úr vatnsfalli, jarðhita, sjávarföllum, vindi, sólargeislun og kolvetni.
15. Rannsókn á auðlind: Mælingar og rannsóknir til að meta stærð og afköst auðlindar og gerð frumlíkans að vinnslu hennar, sannprófa hana með borun, greftri, eða langtímamælingum auk staðsetningar mannvirkja til nýtingar á auðlindinni.
16. Vatnsfall: Rennandi vatn í afmörkuðum farvegi, þó að tíma- og staðbreytilegur sé, sem rennur undan þyngdaraflinu niður á við.
17. Vatnsorka: Hreyfiorka fallandi vatns.
18. Yfirborðsvatn: Annað vatn en grunnvatn.
19. Þjóðlendur: Landsvæði utan eignarlanda þótt einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.
II. KAFLI
Eignarréttur að auðlindum.
4. gr.
III. KAFLI
Leit að jarðrænum auðlindum.
5. gr.
Leyfi til leitar.
Orkustofnun getur þó heimilað leit að jarðrænum auðlindum í eignarlöndum fáist ekki samþykki fasteignareiganda og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum. Skal leyfi þá gefið út á skilgreindu svæði með frekari rannsóknir og nýtingu að markmiði.
Orkustofnun getur haft frumkvæði að leit hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum.
Orkustofnun er heimilt að veita fleiri en einum leyfi til leitar á sama svæði ef fleiri en einn aðili óskar þess.
Leyfi til leitar veitir leyfishafa ekki forgangsrétt til rannsóknar- eða nýtingarleyfis.
6. gr.
Málsmeðferð.
Ávallt skal leita umsagnar viðkomandi fasteignareiganda áður en leyfi er veitt.
Leyfi til leitar má veita til allt að fimm ára í senn. Orkustofnun er heimilt að setja slíku leyfi nauðsynleg skilyrði.
Orkustofnun getur hvenær sem er afturkallað leyfi til leitar ef skilyrðum þess er ekki fullnægt.
Um mögulegan bótarétt fasteignareiganda vegna leitar á grundvelli leitarleyfis Orkustofnunar fer skv. VIII. kafla.
IV. KAFLI
Rannsóknir og nýting.
A. Rannsóknir.
7. gr.
Rannsóknarleyfi.
Rannsóknarleyfi veitir leyfishafa forgangsrétt til nýtingarleyfis í allt að tvö ár að loknum gildistíma þess og tryggir að öðrum aðila verði ekki veitt rannsóknarleyfi á þeim tíma. Hafi leyfishafi ekki sótt um nýtingarleyfi á gildistíma rannsóknarleyfis eða innan tveggja ára frá lokum gildistíma þess fellur forgangsréttur til nýtingar niður.
8. gr.
Réttur eiganda auðlindar til rannsóknar.
Eigandi auðlindar á forgangsrétt að rannsóknarleyfi á auðlind sinni. Ef eigandi auðlindar nýtir ekki forgangsrétt sinn til rannsóknarleyfis getur Orkustofnun átt frumkvæði að rannsókn á auðlindinni eða auglýst eftir umsóknum um rannsóknarleyfi. Áður en Orkustofnun hefur frumkvæði að rannsókn á auðlind eða auglýsir eftir umsóknum um rannsóknarleyfi skal veita eiganda auðlindar hæfilegan frest, þó ekki lengri en þrjá mánuði, til þess að taka afstöðu til þess hvort hann hyggist nýta sér forgangsrétt sinn til rannsókna.
9. gr.
Réttur Orkustofnunar til rannsóknar.
10. gr.
Tímalengd rannsóknarleyfis.
11. gr.
Málsmeðferð.
Við veitingu rannsóknarleyfis skal einkum taka mið af því hvernig framlögð rannsóknaráætlun getur náð settu markmiði um að ná sem mestum og bestum upplýsingum um stærð og eðli auðlindarinnar á sem hagkvæmastan hátt.
Telji Orkustofnun að umsókn um rannsóknarleyfi uppfylli ekki þessar kröfur getur hún synjað um rannsóknarleyfi eða sett sérstök skilyrði í rannsóknarleyfi af þessu tilefni.
Ef tvær eða fleiri umsóknir berast, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skal elsta umsóknin ganga fyrir.
Áður en leyfi er veitt skal leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar. Í þeim tilfellum sem umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skal leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Heimilt er að kveða nánar á um skilmála og skilyrði til veitingar rannsóknarleyfis í reglugerð.
B. Nýting.
12. gr.
Nýtingarleyfi.
Nýtingarleyfi samkvæmt lögum þessum felur í sér heimild til handa leyfishafa til að vinna úr og nýta viðkomandi auðlind á leyfistímanum í því magni og með þeim skilmálum öðrum sem tilgreindir eru í lögum þessum, í leyfinu sjálfu og Orkustofnun telur nauðsynlega.
13. gr.
Tímalengd nýtingarleyfis.
Stöðvi leyfishafi vinnslu samfellt í þrjú ár fellur leyfið niður að þeim tíma liðnum. Hljóti annar aðili nýtingarleyfið ber honum að halda samkomulag og samninga sem fyrri leyfishafi gerði skv. 18. og 19. gr. og kaupa þau mannvirki sem notuð eru við vinnslu úr auðlindinni. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
14. gr.
Málsmeðferð.
Við veitingu nýtingarleyfis skal einkum horft til þess að nýting endurnýjanlegra orkulinda sé sjálfbær og varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda. Jafnframt sé tekið tillit til nýtingar sem þegar er hafin eða sótt hefur verið um í næsta nágrenni.
Áður en leyfi er veitt skal leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar. Í þeim tilfellum sem umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skal leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Telji Orkustofnun að umsókn um nýtingarleyfi uppfylli ekki kröfur samkvæmt þessari grein getur hún synjað um nýtingarleyfi eða sett sérstök skilyrði í nýtingarleyfi af þessu tilefni.
Til raforkuframleiðslu þarf virkjunarleyfi í samræmi við ákvæði raforkulaga. Hafi nýtingarleyfishafi ekki sótt um virkjunarleyfi innan tveggja ára frá leyfisveitingu fellur nýtingarleyfi hans niður.
Ef ekki liggur fyrir gildur forgangsréttur að nýtingarleyfi og tvær eða fleiri umsóknir berast, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skal elsta umsóknin ganga fyrir.
C. Sameiginleg ákvæði.
15. gr.
Umsókn um rannsóknar- og nýtingarleyfi.
16. gr.
Efni rannsóknar- og nýtingarleyfis.
1. Hvort um rannsóknar- eða nýtingarleyfi er að ræða.
2. Til hvaða auðlinda leyfið tekur, rannsóknaráfanga þegar um rannsóknarleyfi er að ræða og ákvæði um magn og nýtingarhraða, þegar um nýtingarleyfi er að ræða.
3. Tímalengd leyfis.
4. Afmörkun rannsóknar- eða nýtingarsvæðis.
5. Upplýsinga- og tilkynningarskyldu leyfishafa til Orkustofnunar, þ.m.t. skyldu til afhendingar á sýnum og gögnum og hvernig hún skuli innt af hendi.
6. Ákvæði um afhendingu gagna og upplýsinga til Orkustofnunar við borun og rannsóknir.
7. Öryggis- og umhverfisverndarráðstafanir eins og við á.
8. Kaup ábyrgðartrygginga hjá viðurkenndu vátryggingafélagi, bankatryggingar eða aðrar tryggingar sem Orkustofnun metur jafngildar og bæta tjón sem leyfishafi kann að valda með störfum sínum.
9. Eftirlit og greiðslu kostnaðar af eftirliti, frágangi og varðveislu gagna.
10. Greiðslu leyfisgjalds til að mæta kostnaði við undirbúning og útgáfu leyfis.
11. Ráðstöfun vinnslumannvirkja og vinnslutækja að leyfistíma loknum.
12. Frágang á starfsstöðvum og landi sem nýtt hafa verið við rannsóknir eða nýtingu.
13. Endurgreiðslu á rannsóknarkostnaði, sbr. 18. og 19. gr.
14. Umsækjandi skal leggja fram viðeigandi skipulagsskilmála og uppdrætti.
Heimilt er að kveða á um að leyfi skuli endurskoðað að tilteknum tíma liðnum, enda hafi forsendur fyrir skilyrðum leyfisins breyst.
Iðnaðarráðherra er heimilt að setja með reglugerð nánari ákvæði um efni rannsóknar- og nýtingarleyfis.
17. gr.
Auglýsing.
Orkustofnun getur haft frumkvæði að rannsókn og nýtingu á auðlindasvæði. Skal þá auglýst eftir umsókn um rannsóknarleyfi í Lögbirtingablaðinu. Tekið skal fram hvert svæðið er og hvaða skilyrði eru sett fyrir veitingu rannsóknarleyfis. Umsóknarfrestur skal ekki vera skemmri en 60 dagar. Beri þessi auglýsing ekki árangur má auglýsa að svæði sé frjálst til rannsókna og rannsóknarleyfi verði veitt þeim sem fyrstur sækir um að loknum tilgreindum tímafresti og telst til þess hæfur.
Heimilt er að sækja um leyfi til rannsókna og nýtingar á svæði sem hefur ekki verið auglýst skv. 1. og 2. mgr. Áður en slíkt leyfi er veitt skal birta tilkynningu um það í Lögbirtingablaðinu og gefa öðrum kost á að sækja um þetta leyfi.
Heimilt er að hafna öllum umsóknum um leyfi.
18. gr.
Endurgjald til eiganda rannsókna.
Nú fær annar en rannsóknarleyfishafi leyfi til að nýta viðkomandi auðlind og getur þá sá sem kostaði rannsóknir krafið nýtingarleyfishafa um sannanlegan kostnað vegna rannsókna eða markaðsvirði þeirra, sé það fyrir hendi, gegn afhendingu á niðurstöðum rannsóknanna. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
Einnig ber nýtingarleyfishafa að endurgreiða Orkustofnun sannanlegan kostnað ríkisins vegna rannsókna á auðlindinni gegn aðgangi að niðurstöðum þeirra. Rísi ágreiningur um greiðslu nýtingarleyfishafa fyrir rannsóknir ofangreindra aðila skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna.
19. gr.
Endurgjald til eiganda auðlindar.
20. gr.
Afturköllun rannsóknar- og nýtingarleyfis.
Heimilt er að afturkalla leyfi ef bú leyfishafa er tekið til gjaldþrotaskipta eða hann leitar nauðasamninga.
V. KAFLI
Undantekningar frá rannsóknar- og nýtingarleyfi.
21. gr.
Jarðefni.
22. gr.
Jarðhiti.
23. gr.
Grunnvatn.
Fasteignareiganda ber að tilkynna Orkustofnun um fyrirhugaðar jarðboranir og aðrar meiri háttar framkvæmdir vegna þessa. Orkustofnun er heimilt að setja fasteignareiganda skilyrði sem nauðsynleg eru talin af tæknilegum ástæðum eða ef ætla má að boranir geti spillt nýtingu á svæðinu eða möguleikum til nýtingar síðar.
24. gr.
Vatnsorka.
VI. KAFLI
Forgangsréttur sveitarfélags.
25. gr.
Forgangsréttur sveitarfélags til nýtingarleyfis vegna jarðhita og nytjavatns.
Sveitarfélag skal hafa forgangsrétt til nýtingarleyfa vegna nytjavatns til vatnsveitu sem sveitarfélagið rekur í viðkomandi sveitarfélagi.
VII. KAFLI
Stjórnsýsla.
A. Yfirstjórn og málskot.
26. gr.
Stjórnvaldsákvarðanir Orkustofnunar sem teknar eru á grundvelli laga þessara sæta kæru til iðnaðarráðherra. Um meðferð máls fer samkvæmt stjórnsýslulögum.
B. Eftirlit og úrræði.
27. gr.
Eftirlit Orkustofnunar.
28. gr.
Heimildir Orkustofnunar.
Orkustofnun getur í eftirlitsstörfum sínum krafist upplýsinga og gagna frá öðrum stjórnvöldum óháð þagnarskyldu þeirra.
29. gr.
Úrræði Orkustofnunar.
30. gr.
Gagnagrunnur.
31. gr.
Þagnarskylda.
Upplýsingar, sem leyfishafi veitir Orkustofnun samkvæmt lögum þessum, skulu vera í vörslu stofnunarinnar. Nú er trúnaðarskylda skv. 1. mgr. fallin niður og er Orkustofnun þá heimilt að láta umræddar upplýsingar í té eða nýta þær í þágu frekari leyfisveitingar.
C. Skyldur leyfishafa og landeigenda.
32. gr.
Skýrsla leyfishafa.
33. gr.
Umferðarréttur.
Ber fasteignareiganda eða umráðamanni skv. 1. mgr. að hlíta hvers konar afnotum af landi, takmörkun á umráðarétti og óþægindum sem nauðsynleg eru vegna rannsóknar eða nýtingar á auðlind í samræmi við viðkomandi leyfi.
Við nýtingu eða rannsóknir á jarðrænum auðlindum skulu fasteignareigendur og leyfishafar samkvæmt lögum þessum gæta þess að framkvæmdir valdi hvorki mönnum, munum né búpeningi hættu eða skaða. Jafnframt skulu fasteignareigendur og leyfishafar gæta þess að valda ekki mengun og spjöllum á lífríki. Sama gildir um frágang nýtingarsvæðis ef nýting leggst af.
34. gr.
Sameiginlegur réttur til nýtingar.
Komi upp ágreiningur milli rétthafa um nýtingu auðlindar skal afla mats dómkvaddra matsmanna.
VIII. KAFLI
Eignarnáms- og bótaákvæði.
35. gr.
Skaðabætur.
36. gr.
Eignarnám.
Ráðherra er heimilt að ákveða að ríkið taki eignarnámi auðlindir á landi og í jörðu sem fylgja eignarlandi, ásamt nauðsynlegu landi og mannvirkjum, ef þess reynist þörf til að koma við nýtingu þeirra eða koma í veg fyrir að nýting þeirra spilli fyrir hagnýtingu sömu auðlindar utan landareignarinnar.
Ef eignarnám skv. 1.–2. mgr. á hluta af eignarlandi hefur í för með sér verulega rýrnun þess að öðru leyti á landeigandi rétt á að eignarnámið verði látið ná til þess í heild sinni.
Framkvæmd eignarnáms á grundvelli þessara laga fer eftir almennum reglum. Við ákvörðun eignarnámsbóta skal taka sérstakt tillit til óvissu um auðlindina og kostnaðar af leitum, rannsóknum og nýtingu. Einnig skal við ákvörðun eignarnámsbóta koma til frádráttar sérhagur viðkomandi fasteignar af framkvæmdum.
37. gr.
Dómkvaddir matsmenn.
IX. KAFLI
Ýmis ákvæði.
38. gr.
Framsal leyfa.
39. gr.
Reglugerð.
40. gr.
Viðurlög.
41. gr.
Gildistaka.
Leyfi sem veitt eru samkvæmt lögum nr. 57/1998 og lögum nr. 24/1973 og eru í gildi við gildistöku laga þessara halda gildi sínu. Samningar um gjaldtöku vegna nýtingar á auðlindum sem gerðir eru fyrir gildistöku laga þessara halda gildi sínu.
42. gr.
Breyting á raforkulögum.
a. Á eftir 1. mgr. 5. gr. laganna kemur ný málsgrein, svohljóðandi:
Umsækjandi virkjunarleyfis hafi gilt nýtingarleyfi vegna viðkomandi auðlindar samkvæmt lögum um rannsóknir og nýtingu á jarðrænum auðlindum.
b. 40. gr. laganna fellur brott.
Ákvæði til bráðabirgða.
I.
II.
Jafnframt skal iðnaðarráðherra skipa starfshóp sérfróðra manna er skal vera nefnd skv. 1. mgr. til aðstoðar við greiningu á atriðum sem máli skipta við val á umsóknum um rannsóknar- og nýtingarleyfi á grundvelli laga þessara. Við úrlausn verkefnis síns skal starfshópurinn m.a. líta til þess hvaða leiðir hafa verið farnar í þessu sambandi í öðrum löndum.
III.
Iðnaðarráðherra skal skipa nefnd sem hafi það hlutverk að afmarka skilin milli annars vegar hagnýtingar hveraörvera skv. 1. mgr. og hins vegar reglna sem stuðla að varðveislu og sjálfbærri nýtingu efnisþátta líffræðilegrar fjölbreytni íslenskrar náttúru. Skal iðnaðarráðherra tilnefna einn fulltrúa og umhverfisráðherra annan en ráðherrarnir skulu koma sér saman um tilnefningu þriðja fulltrúans og skal hann vera formaður nefndarinnar. Nefndin skal skila niðurstöðu sinni í formi lagafrumvarps til iðnaðarráðherra eigi síðar en 31. desember 2005.
Athugasemdir við lagafrumvarp þetta.
I. Inngangur.
II. Þörfin á endurskoðun núgildandi laga.
Í núgildandi lög þykir einkum skorta ítarleg lagafyrirmæli um stjórnun auðlinda landsins. Þá taka gildandi lög ekki til allra jarðrænna auðlinda, sbr. einkum orkunýtingarrétt vatnsfalla. Lagðar eru til breytingar á gildandi lögum sem einfalda leit að jarðrænum auðlindum án þess að til komi útgáfa rannsóknar- og/eða nýtingarleyfis. Þá gegnir iðnaðarráðherra veigamiklu hlutverk í núgildandi lögum sem réttara þykir að Orkustofnun hafi á hendi. Frumvarp það sem hér er lagt fram miðar að því að Orkustofnun fá skilgreint hlutverk við stjórnun auðlinda landsins. Í þessu skyni er lagt til að lögfestar verði reglur um málsmeðferð við veitingu rannsóknar- og nýtingarleyfa og eftirlit og úrræði Orkustofnunar við framkvæmd laganna.
Loks er þess að geta að á meðan samningu frumvarps þessa hefur staðið, og í kjölfar grundvallarbreytinga á raforkulöggjöf, hafa vaknað þýðingarmiklar spurningar varðandi auðlindanýtingu, forgang á því sviði og hvernig leysa skuli úr álitaefnum sem vakna þegar fleiri aðilar sækja um leyfi til rannsóknar, nýtingar og/eða virkjunar sömu auðlindar. Við þessu er brugðist með tvennum hætti. Annars vegar er komið á nauðsynlegri tengingu nýtingarleyfis samkvæmt frumvarpi þessu og virkjunarleyfi samkvæmt raforkulögum, nr. 65/2003, með síðari breytingum, m.a. með þeim hætti að nýtingarleyfi er lögbundin forsenda þess að viðkomandi aðila verði veitt virkjunarleyfi samkvæmt raforkulögum. Hins vegar er í bráðabirgðaákvæði við lögin gert ráð fyrir stofnun sérstakrar og þverpólitískrar nefndar sem á næstu tveimur árum á að móta lagaákvæði sem taka á framangreindum grundvallarspurningum. Ákvæði frumvarps þessa eru því að hluta til og eðli málsins samkvæmt til bráðabirgða og skulu þar sérstaklega nefndir til sögunnar ýmsir tímafrestir tengdir rannsóknar- og nýtingarleyfum.
III. Helstu breytingar sem frumvarpið gerir ráð fyrir.
1. Nýtt markmiðsákvæði er í frumvarpinu þar sem fram kemur að markmið laganna sé að tryggja að stjórnun náttúruauðlinda sé hagkvæm frá samfélagslegu sjónarmiði og að við nýtingu þeirra sé tekið tillit til umhverfissjónarmiða og réttmætra hagsmuna fasteignareiganda. Í núgildandi lögum er ekki að finna sérstakt markmiðsákvæði. Rétt þykir hins vegar að slíkt ákvæði sé fyrir hendi enda gefur það vísbendingu um hver sé tilgangurinn með lögunum og hvaða sjónarmið Orkustofnun ber að hafa að leiðarljósi við auðlindastjórnun.
2. Lögin taka til allra jarðrænna auðlinda, grunnvatns og yfirborðsvatns, þar á meðal auðlinda í vatnsföllum og stöðuvötnum, í botni vatnsfalla og stöðuvatna og í sjávarbotni innan netlaga. Þau taka hins vegar ekki til gróðurs og lífvera, annarra en hveraörvera. Af þessu leiðir að hagnýting vatnsorku fellur undir frumvarpið. Sjá nánar skýringar við 2. og 4. gr. frumvarpsins. Þá er nýtt hugtak, jarðrænar auðlindir, notað um þessar auðlindir, en það merkir hvers konar frumefni, lífræn og ólífræn efnasambönd og orkulindir sem vinna má á landi og úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þær kunna að finnast við.
3. Gert er ráð fyrir þeirri nýskipan að Orkustofnun geti heimilað aðilum leit jarðrænna auðlinda í eignarlöndum þrátt fyrir að ekki hafi tekist að afla samþykkis fasteignareiganda. Sú tilhögun sem ráðgerð er í III. kafla frumvarpsins auðveldar mönnum þannig að standa að nauðsynlegri forathugun áður en til eiginlegrar rannsóknar kemur með útgáfu tilheyrandi leyfis. Leit felur í sér yfirlitskönnun til að staðfesta tilvist auðlindar og lýsa væntanlegri legu hennar, magni og aðstæðum. Leit getur farið fram á mjög stóru landsvæði og tekið áratugi. Þar er hins vegar beitt tiltölulega ódýrum aðferðum.
4. Rannsókn samkvæmt lögum þessum felur í sér mat á stærð og legu auðlindar og sannprófun hennar. Rannsókn getur verið margfalt dýrari en leit. Vegna kostnaðar rannsóknarinnar þarf sá sem hana kostar að njóta fyrirheits um forgangsrétt til nýtingar ef til hennar kemur að rannsókn lokinni. Eigandi auðlindar þarf ekki leyfi Orkustofnunar til rannsóknar hvort sem hann rannsakar auðlindina sjálfur eða aðrir á hans vegum en vilji hann njóta forgangsréttar til nýtingar verður að afla sér rannsóknarleyfis. Hann á forgangsrétt að rannsóknarleyfi á auðlind sinni en óski hann ekki eftir að nýta þennan forgangsrétt getur Orkustofnun átt frumkvæði að rannsókn á auðlindinni eða auglýst eftir umsóknum um rannsóknarleyfi á auðlindinni og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindarinnar hafi sjálfur hafið slíka rannsókn eða heimilað það öðrum, nema viðkomandi aðili hafi gilt rannsóknarleyfi samkvæmt ákvæðum frumvarpsins.
Rannsóknarleyfi veitir leyfishafa forgangsrétt til nýtingarleyfis í allt að tvö ár að loknum gildistíma þess og tryggir að öðrum aðila verði ekki veitt rannsóknarleyfi á sama svæði á gildistíma rannsóknarleyfis og forgangsréttar til nýtingar.
Sameiginleg er sú regla með leit og rannsóknum að Orkustofnun er heimilt að hafa frumkvæði að leit eða rannsókn á jarðrænum auðlindum hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið slíka rannsókn eða leit eða heimilað það öðrum. Þó er sá munur að hafi eigandi auðlindar gilt rannsóknarleyfi samkvæmt lögunum verður öðrum aðila ekki veitt rannsóknarleyfi á viðkomandi svæði. Þá er eðlilegt að leggja tilkynningarskyldu á landeigendur sem framkvæma rannsóknir á eignarlöndum sínum, en fram hefur komið að heimildinni til setningar skilyrða í 2. mgr. 4. gr. laga nr. 57/1998 hefur ekki verið fylgt eftir í framkvæmd. Því verða að vera einhver úrræði til handa Orkustofnun að fá upplýsingar frá landeigendum um rannsóknir.
Nýting jarðrænna auðlinda er háð leyfi Orkustofnunar hvort sem það er til nýtingar auðlinda í eignarlöndum eða í þjóðlendum með þeim undantekningum sem greinir í lögunum. Eigandi auðlindar hefur ekki forgang að nýtingarleyfi auðlindar sinnar, nema hann hafi öðlast forgangsrétt með rannsóknarleyfi. Ætti sú regla að vera eigendum auðlinda hvatning til þess að sækja um rannsóknarleyfi.
5. Í frumvarpinu er byggt á þeirri meginreglu að auglýsa skuli eftir umsækjendum áður en leyfi er veitt til rannsókna og nýtingar á jarðrænum auðlindum í eignarlöndum ríkisins og í þjóðlendum. Þá er heimildarákvæði þess efnis að auglýsa megi eftir umsækjendum áður en leyfi er veitt til rannsókna og nýtingar á auðlindum á landi og í jörðu í eignarlöndum annarra en ríkisins óski eigendur ekki eftir að nýta sér forgangsrétt sinn til rannsóknarleyfis. Eru nákvæm fyrirmæli í 17. gr. frumvarpsins um það hvernig standa skuli að auglýsingu.
6. Í 11. og 14. gr. frumvarpsins er að finna reglur um málsmeðferð við veitingu rannsóknar- og nýtingarleyfa. Eftir að auglýst hefur verið eftir umsækjendum, eða að öðru leyti gætt ákvæða 17. gr. frumvarpsins, er meginreglan sú að veita skuli rannsóknar- eða nýtingarleyfi á grundvelli umsóknar sem metin skal á hlutlægan og gagnsæjan hátt. Í 2. mgr. 11. gr. eru rakin þau sjónarmið sem hafa ber í huga við veitingu rannsóknarleyfis og í 2. mgr. 14. gr. eru rakin þau sjónarmið sem líta verður til við veitingu nýtingarleyfis.
Við úrlausn þess hvernig standa eigi að veitingu rannsókna- og nýtingarleyfa þarf að skoða hvaða viðmið ber að leggja til grundvallar við veitingu þeirra. Telja verður að unnt sé að hafa hliðsjón af þeim sjónarmiðum sem sett eru fram í álitsgerð auðlindanefndar frá september 2000 (kafli 2.2). Í álitsgerðinni segir að þau markmið auðlindastjórnunar sem mótast hafi á síðustu árum séu í meginatriðum sem hér segir:
* Stuðlað sé að sem hagkvæmastri nýtingu auðlinda til að hámarka hagsæld og koma í veg fyrir sóun.
* Tryggð sé sjálfbær nýting endurnýjanlegra auðlinda og hins sameiginlega umhverfis jarðarbúa.
* Varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda með hagsmuni komandi kynslóða að leiðarljósi.
* Stjórn auðlinda byggist á vísindalegri þekkingu um náttúruauðlindir og þau áhrif sem nýting þeirra hefur í för með sér.
7. Þá er í frumvarpinu nýr kafli um stjórnsýslu (VII. kafli). Er á því byggt að Orkustofnun hafi eftirlit með framkvæmd laganna. Hlutverk iðnaðarráðherra breytist. Eðlilegt þykir að Orkustofnun hafi sem fagstofnun á sviði auðlinda- og orkumála leyfisveitinga- og eftirlitshlutverk. Það er ljóst að heimildir og úrræði Orkustofnunar verða auknar mjög frá núgildandi lögum. Reynslan hefur sýnt að núgildandi lög veita Orkustofnun ekki nægilega möguleika á að sinna eftirliti sínu með viðunandi hætti. Til þess að stofnunin geti rækt hlutverk sitt við stjórnun jarðrænna auðlinda er nauðsynlegt að hún hafi úrræði til að framfylgja ákvæðum laganna. Skal sérstaklega á það bent að Orkustofnun hefur heimildir til þess að leggja dagsektir á aðila skv. 28. gr. frumvarpsins.
8. Það nýmæli er í frumvarpinu að gert er ráð fyrir sérstökum gagnagrunni um auðlindir, þar sem varðveitt verða gögn sem Orkustofnun hefur aflað eða látið afla með leit, rannsóknum og eftirliti, auk þeirra gagna sem henni berast með skylduskilum frá öðrum sem vinna að leit, rannsókn eða nýtingu auðlinda. Gert er ráð fyrir að gögn í þessum grunni verði gerð öllum opin og aðgengileg, en sum gögn geta þó verið bundin trúnaði um takmarkaðan tíma.
9. Loks er rétt að taka fram að í frumvarpinu eru engar takmarkanir þess efnis að bann sé lagt við því að landeigandi undanskilji eignarlandi sínu rétt til jarðrænna auðlinda, sbr. t.d. jarðefna og jarðhita. Mælt er fyrir um eignarráð fasteignareiganda yfir jarðhita í frumvarpi til vatnalaga sem lagt verður fram samhliða þessu frumvarpi, þannig að ekki eru efni til að kveða á um hann í þessu frumvarpi. Bann við því að undanskilja eignarlandi rétt til jarðefna er að finna í 9. gr. laga nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Ekki þykja lengur rök til þess að halda slíku banni í lögum og eru því engar takmarkanir gerðar á ráðstöfunarrétti fasteignareiganda að þessu leyti.
Nánari grein er gerð fyrir framangreindum atriðum í athugasemdum við einstakar greinar frumvarpsins og vísast til þeirra.
Athugasemdir við einstakar greinar frumvarpsins.
Um I. kafla.
Um 1. gr.
Í gildandi lögum nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, er ekki að finna markmiðsákvæði. Hins vegar er reglu af svipuðum toga að finna í 17. gr. laganna, en sú regla tekur mið af þeim sjónarmiðum sem litið er til við veitingu nýtingarleyfa. Þar segir orðrétt svo: „Við veitingu nýtingarleyfa skal þess gætt að nýting auðlinda í jörðu sé með þeim hætti að tekið sé tillit til umhverfissjónarmiða, nýting auðlindanna sé hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og tekið sé tillit til nýtingar sem þegar er hafin í næsta nágrenni. Telji ráðherra að umsækjandi um nýtingarleyfi uppfylli ekki þessar kröfur getur hann synjað um nýtingarleyfi eða sett sérstök skilyrði í nýtingarleyfi af þessu tilefni“. Um það við hvað sé átt með því að nýting sé hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og að við veitingu nýtingarleyfa verði tekið tillit til umhverfissjónarmiða, má vísa til athugasemda greinargerðar við 17. gr. frumvarps til laga nr. 57/1998 (122. löggjafarþing 1997–98. Þskj. 574 – 359. mál): „Ákvæði þetta á einvörðungu við um útgáfu nýtingarleyfa. Lagt er til að ráðherra verði gert að meta umsóknir um veitingu nýtingarleyfa út frá tilteknum forsendum. Þannig skuli taka tillit til þjóðhagslegra hagsmuna, umhverfissjónarmiða og nýtingar sem hafin er í næsta nágrenni. Veiting nýtingarleyfa vegna auðlinda í eignarlandi mun því taka mið af þessum sjónarmiðum sem ganga þá framar hagsmunum fasteignareiganda“. Ákvæði frumvarpsgreinar þessarar er orðað með nokkuð öðrum hætti en 17. gr. laga nr. 57/1998. Rétt þykir að nota fremur orðið „frá samfélagslegu sjónarmiði“ en „frá þjóðhagslegu sjónarmiði“ en fyrrnefnda orðalagið þykir hafa víðtækari merkingu en hið síðarnefnda. Með tilvitnuðu orðalagi er við það miðað að við leyfisveitingar skuli taka mið af heildarhagsmunum samfélagsins.
Um 2. gr.
Þá er í frumvarpinu við það miðað að vatnsföll teljist til jarðrænna auðlinda, eins og nánar er skilgreint í 3. gr. Af þessu leiðir að stjórnun þeirrar auðlindar sem felst í vatnsföllum fellur innan laganna. Meginreglan er því sú að leyfi Orkustofnunar þarf til þess að rannsaka og nýta vatnsföll. Stjórnsýsla vatnamála fellur því að hluta til undir frumvarpið, en allar reglur einkaréttarlegs eðlis er að finna í vatnalögum.
Um leit, rannsóknir og nýtingu auðlinda samkvæmt lögum þessum gilda einnig náttúruverndarlög, skipulags- og byggingarlög og önnur lög sem varða rannsóknir og nýtingu lands og landsgæða þó að það sé ekki sérstaklega tekið fram í frumvarpinu, enda leiðir það af eðli máls. Það ræðst því af ákvæðum þessara laga hverju sinni hvort einnig er skylt að afla leyfis, t.d. byggingar- eða framkvæmdaleyfis, leyfis Umhverfisstofnunar á friðlýstum svæðum, eða gera breytingu á aðalskipulagi, deiliskipulagi eða friðlýsingu áður en heimilt er að ráðast í framkvæmdir á grundvelli laga um rannsóknir og nýtingu jarðrænna auðlinda.
Um 3. gr.
Um II. kafla.
Um III. kafla.
Um 5. gr.
Í 2. mgr. kemur síðan fram að Orkustofnun geti heimilað leit að jarðrænum auðlindum í eignarlöndum fáist ekki samþykki fasteignareiganda. Slíkt leyfi yrði þó ekki veitt nema þess hefði fyrst verið freistað að afla slíks leyfis hjá viðkomandi fasteignareiganda. Ekki skiptir máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum. Þá er tekið fram að leyfið þurfi að taka til skilgreinds svæðis og á grundvelli fyrir fram ákveðinna markmiða um rannsóknir og nýtingu. Þá skal áréttað að ævinlega þurfa málefnalegar ástæður og raunveruleg þörf að liggja til grundvallar leyfisveitingar samkvæmt þessari grein frumvarpsins.
Í 3. mgr. kemur fram að Orkustofnun sjálf hafi ákveðnar skyldur og réttindi til frumkvæðis í leit að jarðrænum auðlindum. Þannig getur Orkustofnun samkvæmt greininni haft frumkvæði að leit hvar sem er á landinu og skiptir þá ekki máli þó að eigandi auðlindar hafi sjálfur hafið leit eða heimilað það öðrum.
Í 4. mgr. er mælt fyrir um heimild til að veita fleirum en einum aðila leyfi til leitar á sama landsvæði og í 5. mgr. er hnykkt á því að leyfi til leitar veiti ekki forgang til rannsóknar- eða nýtingarleyfis.
Um 6. gr.
Um IV. kafla.
Um 7.–9. gr.
Um 10. gr.
Um 11. gr.
Í 2. mgr. kemur fram að við veitingu rannsóknarleyfis skuli einkum taka mið af því hvernig framlögð rannsóknaráætlun getur náð settu markmiði um að ná sem mestum og bestum upplýsingum um stærð og eðli auðlindarinnar á sem hagkvæmastan hátt. Skoða verður þessa málsgrein í samhengi við 1. mgr.
Í 3. mgr. er heimild til handa Orkustofnun að synja um rannsóknarleyfi eða setja sérstök skilyrði í leyfi af þessum sökum. Slík synjun getur einungis byggt á því að umsækjandi um leyfi uppfylli ekki skilyrði 2. mgr. ákvæðisins.
Í 4. mgr. kemur fram að ef tvær eða fleiri umsóknir berist, sem Orkustofnun telur jafngóðar, skuli elsta umsóknin ganga fyrir.
Í 5. mgr. er svo fyrir mælt að áður en leyfi er veitt skuli leita umsagnar Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar en þegar umsókn varðar rannsóknir auðlinda í netlögum sjávar skuli leita umsagnar sjávarútvegsráðuneytisins.
Loks er í 6. mgr. reglugerðarheimild.
Um 12. gr.
Um 13. gr.
Við 1. mgr. hefur verið bætt því þýðingarmikla nýmæli að hafi nýtingarleyfishafi ekki hafið nýtingu á grundvelli leyfisins innan tveggja ára frá útgáfu þess eða sótt um virkjanaleyfi innan þeirra tímamarka þá falli leyfið úr gildi. Vakin er athygli á því að hér er beinlínis vísað til virkjanaleyfis samkvæmt raforkulögum og þess þannig freistað að skapa samræmi og samfellu auðlindalaga og raforkulaga í tilviki nýtingar vatnsorku og jarðhita við raforkuframleiðslu.
Í 2. mgr. kemur fram að stöðvi leyfishafi vinnslu samfellt í 3 ár falli leyfið niður að þeim tíma liðnum. Hljóti annar aðili nýtingarleyfið ber honum að halda samkomulag og samninga sem fyrri leyfishafi gerði skv. 18. og 19. gr. og kaupa þau mannvirki sem notuð eru við vinnslu úr auðlindinni. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati.
Um 14. gr.
Þegar sagt er í greininni að við veitingu nýtingarleyfis skuli einkum horft til þess að nýting endurnýjanlegra orkulinda sé sjálfbær og varlega sé farið í nýtingu óendurnýjanlegra auðlinda, verður að hafa tvennt í huga. Annars vegar að endurnýjanlegar auðlindir verði nýttar þannig að nýtingin hafi ekki skaðleg áhrif á auðlindina og að hægt sé að viðhalda sömu nýtingu í hundruð ára. Hins vegar verður að gera ráð fyrir að tillit verði tekið til komandi kynslóða með því að takmarka vinnslu úr óendurnýjanlegum auðlindum. Þá eru einnig ákvæði í greininni um að tillit verði tekið til þeirrar auðlindanýtingu sem fyrir er á vissu landsvæði þegar vinnsla á nýrri auðlind er hafin á sama landsvæði. Heimilt er að hafna öllum umsóknum ef Orkustofnun telur að umsóknir uppfylli ekki þær kröfur sem greinin setur eða ef nýtingin er ekki talin samrýmast markmiðum laganna. Orkustofnun getur einnig sett sérstök skilyrði fyrir veitingu nýtingarleyfis og skulu skilyrðin þá tilgreind sérstaklega í nýtingarleyfinu.
Um 15. gr.
Um 16. gr.
Um 17. gr.
Í 2. mgr. er kveðið á um það að í auglýsingu skuli tilgreina til hvaða svæða rannsóknarleyfi tekur. Við það er miðað að í auglýsingu verði gerð grein fyrir helstu skilmálum og skilyrðum fyrir veitingu leyfis. Einungis er unnt að geta skilmála almenns eðlis í auglýsingu. Ekki verður gengið frá endanlegum skilmálum leyfis fyrr en að loknum viðræðum við þann sem fær rannsóknarleyfi á viðkomandi svæði. Þá segir að umsóknarfrestur skuli ekki vera skemmri en 60 dagar. Loks kemur fram sú regla í 4. málsl. að beri þessi auglýsing ekki árangur megi auglýsa að svæði sé opið til rannsókna og rannsóknarleyfi verði veitt þeim sem fyrstur sækir um að loknum tilgreindum tímafresti og telst til þess hæfur.
Í 3. mgr. kemur fram sú undantekning að heimilt sé að veita leyfi til rannsókna og nýtingar á svæði sem hefur ekki verið auglýst skv. 1. og 2. mgr. greinarinnar. Áður en slíkt leyfi er veitt skal birta tilkynningu um það í Lögbirtingablaðinu og gefa öðrum kost á að sækja um þetta leyfi. Hér er um að ræða sams konar reglu og 4. málsl. 3. mgr. felur í sér. Hún er undantekning frá þeirri meginreglu að auglýsa skuli svæði opin til rannsókna og nýtingar. Með þessum hætti er Orkustofnun heimilt að birta tilkynningu um að leyfi verði veitt fyrsta umsækjanda sem uppfyllir þau skilyrði sem sett eru fyrir veitingu leyfis án undangenginnar auglýsingar.
Samkvæmt 4. mgr. er Orkustofnun heimilt að hafna öllum umsóknum um leyfi. Nauðsynlegt er að hafa þessa heimild, enda kynni engin þeirra umsókna sem berast um leyfi til rannsókna þyki fullnægjandi að mati Orkustofnunar.
Um 18. gr.
Um ákvæði 1. og 2. mgr. er það að segja að ekki er sjálfgefið í öllum tilvikum að handhafi rannsóknarleyfis eða eigandi auðlindar, eða sá sem eigandi hefur heimilað rannsóknir, fái nýtingarleyfi á því svæði sem hann hefur rannsakað. Af þeim sökum þykir regla þessi nauðsynleg. Við mat á endurgjaldi til handa eiganda rannsóknanna er um tvennt að velja. Annars vegar endurgreiðslu á sannanlegum kostnaði og hins vegar markaðsvirði rannsóknanna. Vera kann að rannsóknir sem gerðar hafa verið á viðkomandi svæði hafi markaðsvirði. Sanngjarnt og eðlilegt þykir, m.a. með hliðsjón af 72. gr. stjórnarskrárinnar, að í þeim tilvikum beri að greiða eiganda rannsóknanna það verð sem fæst á markaði. En þó svo að ekki sé neinn markaður fyrir rannsóknir af þessu tagi eru hagsmunir eiganda þeirra ávallt varðir með því að ávallt ber að greiða honum sannanlegan kostnað sem hann hefur haft af rannsóknunum. Rísi ágreiningur um greiðsluna skal skorið úr því með mati dómkvaddra matsmanna, eins og fram kemur í 2. málsl. 2. mgr.
Fram kemur í 3. mgr. að einnig beri nýtingarleyfishafa að endurgreiða Orkustofnun sannanlegan kostnað ríkisins vegna rannsókna á auðlindinni gegn aðgangi að niðurstöðum þeirra. Sá munur er á þessari efni 3. mgr. og 1.–2. mgr. að ekki er gert ráð fyrir að Orkustofnun geti krafist markaðsvirðis rannsókna, heldur einungis raunverulegs kostnaðar sem stofnunin hefur haft af rannsóknunum. Rísi ágreiningur um greiðslu nýtingarleyfishafa fyrir rannsóknir ofangreindra aðila skal skorið úr því með mati.
Um 19. gr.
Um 20. gr.
Um V. kafla.
Um 21. gr.
Um 22. gr.
Um 23. gr.
Um 24. gr.
Greinin felur í sér undantekningu frá þeirri meginreglu frumvarpsins að leyfi Orkustofnunar þurfi til þess að hagnýta jarðrænar auðlindir. Er við það miðað að fasteignareiganda sé heimilt án leyfis að hagnýta vatnsorku í eignarlandi sínu, allt að 350 kW rafafls. Heimildin er rúm. Venjulegu heimili duga 15 kW. Æskilegt þykir hins vegar að hlífa málsaðilum við óþarfa skrifræði vegna minni háttar nýtingar. Samt er æskilegt að skýrsla sé gefin um raunverulega notkun svo að yfirlit fáist um nýtingu auðlindarinnar.
Um VI. kafla.
Um VII. kafla.
Um 26. gr.
Um 27. gr.
Um 28. gr.
Í 1. mgr. er gert ráð fyrir að Orkustofnun geti krafið leyfishafa um allar upplýsingar og gögn sem nauðsynleg eru við framkvæmd eftirlitsins. Skulu gögn og upplýsingar berast innan hæfilegs frests sem Orkustofnun setur.
Í 2. mgr. segir að Orkustofnun geti í eftirlitsstörfum sínum krafist upplýsinga og gagna frá öðrum stjórnvöldum óháð þagnarskyldu þeirra.
Um 29. gr.
Um 30. gr.
Um 31. gr.
Um 32. gr.
Um 33. gr.
Um 34. gr.
Í 2. mgr. segir að komi upp ágreiningur milli rétthafa um nýtingu auðlindar skuli afla mats dómkvaddra matsmanna.
Um VIII. kafla.
Um 35. gr.
Um 36. gr.
Hvað varðar 1. mgr. greinarinnar er vakin sérstök athygli á því að gert er ráð fyrir að iðnaðarráðherra heimili eignarnám en framkvæmi það ekki sjálfur. Þykir það í betra samræmi við gildandi rétt. Þá er sérstaklega tekið fram að ávallt skuli þess þó freistað að ná samkomulagi við fasteignareiganda áður en til eignarnáms kemur, en hér er m.a. höfð hliðsjón af Hrd. 1998, 985.
Ákvæði 2. og 3. mgr. greinarinnar er hin sömu og 2. og 4. mgr. 29. gr. laga nr. 57/1998, en hið síðastnefnda á sér m.a. fyrirmynd í 12. gr. laga nr. 11/1973, um framkvæmd eignarnáms. Loks er 4. mgr. greinarinnar í samræmi við 3. mgr. 30. gr. laga nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Þá hefur verið aukið við efni hennar með því að árétta að við ákvörðun eignarnámsbóta skuli koma til frádráttar sérhagur viðkomandi fasteignar af framkvæmdum, en sú regla er í samræmi við réttarframkvæmd.
Um 37. gr.
Um IX. kafla.
Um 38. gr.
Um 39. gr.
Um 40. gr.
Í fyrsta lagi verður fésekt ákveðin með hliðsjón af almennum hegningarlögum, m.a. 51. gr. sem mælir svo fyrir að þegar fjárhæð sektar er ákveðin skuli eftir því sem við á höfð hliðsjón af tekjum og eignum sakbornings, afkomu, framfærsluskyldu, öðrum atriðum er orka á greiðslugetu hans og þeim fjárhagslega ávinningi eða sparnaði sem leiddi af brotinu eða stefnt var að með því.
Í öðru lagi verður hugtakið lögaðili í viðurlagaákvæði frumvarpsins túlkað með hliðsjón af 19. gr. b almennra hegningarlaga, enda engin sérregla lögð til í frumvarpinu, en í greinargerð með 19. gr. b segir að gildandi sérrefsilagaheimildir um refsiábyrgð lögaðila verði skýrðar til samræmis við ákvæðið þannig að refsiábyrgðin taki til þeirra lögaðila sem ákvæðið afmarkar, nema annað sé sérstaklega tekið fram í sérrefsilögunum.
Í þriðja lagi skal tekið fram að öfugt við 19. gr. a og 19. gr. b verður 19. gr. c ekki beitt um tilvik sem falla undir viðurlagaákvæði frumvarps þessa. Um það vísast til þess sem áður segir, að viðurlagaákvæði frumvarpsins miðar við hlutræna refsiábyrgð lögaðila. Heimilt er að víkja frá að refsiábyrgð lögaðila sé bundin því skilyrði að staðreynt hafi verið að fyrirsvarsmaður lögaðilans, starfsmaður lögaðilans eða annar á hans vegum hafi með saknæmum hætti unnið refsinæman og ólögmætan verknað í starfsemi lögaðilans. Um þetta segir í athugasemdum við 19. gr. c í greinargerð með frumvarpi til laga nr. 140/1998, um breyting á almennum hegningarlögum, nr. 19/1940, með síðari breytingum, að ákvæði um slík frávik verði þó að vera skýr. Þannig sé t.d. ekki gert ráð fyrir því að ákvæðið felli úr gildi sérrefsilagaákvæði um að gera megi lögaðila fésekt án tillits til þess hvort sök verði sönnuð á fyrirsvarsmann eða starfsmann lögaðilans. Af þessum ummælum er ljóst að viðurlagaákvæði frumvarpsins stenst fyllilega kröfur almennra hegningarlaga.
Um 41. gr.
Um 42. gr.
Um ákvæði til bráðabirgða I, II og III.
Fylgiskjal.
Fjármálaráðuneyti,
fjárlagaskrifstofa:
Umsögn um frumvarp til laga um rannsóknir og nýtingu á jarðrænum auðlindum.
Verði frumvarpið óbreytt að lögum er gert ráð fyrir að framangreindur kostnaður rúmist innan útgjaldaramma ráðuneytisins.
