Frú forseti. Ekki þarf að fjölyrða um hve mikilvægt er að almennt sé borið traust til ákvarðanatöku í stjórnsýslunni, hvers eðlis sem hún er, að virðing sé borin fyrir vinnubrögðum ráðamanna. Það er mikilvægt að menn treysti því að vönduð og fagleg vinnubrögð séu viðhöfð, líka í ráðningarmálum ríkisins. Því miður er það ekki alltaf raunin. Allmörg dæmi eru til um að þannig hafi verið staðið að ráðningarmálum við skipan í stöður æðstu embættismanna að tortryggni hafi vaknað. Það er vont og óæskilegt.

Þegar ég segi að slíkt hafi ekki alltaf verið með besta móti þá er ég ekki að kasta rýrð á einstaklinga sem kunna að hafa verið ráðnir til starfa. Ég bendi einfaldlega á hve mikilvægt er að ekki leiki nokkur vafi á faglegum vinnubrögðum og réttmæti ákvarðana sem teknar eru. Til eru nýleg dæmi úr ráðuneyti um að gengið hafi verið fram hjá umsækjendum með góðan bakgrunn, með yfirburðareynslu og þekkingu í viðkomandi málaflokki, án þess að fengist hafi viðhlítandi skýringar á því. Önnur dæmi eru um það sem utan frá virðist fljótræðisleg skipun, þar sem tilkynnt er um ráðningu eða skipan í háttsetta stöðu embættismanna stuttu eftir að síðustu umsóknum um embættin hefur verið skilað, jafnvel svo að fremur megi telja í klukkustundum en dögum. Við slíkar aðstæður er ljóst að varla hefur verið um mjög faglegar skoðanir umsókna að ræða, hvað þá að umsækjendur hafi verið kallaðir til og möguleikar þeirra í starfinu kannaðir.

Það er því miður algengara en hitt upp á síðkastið að ráðið sé í háttsettar stöður, jafnvel án þess að kalla fólk í viðtal, fólk með mikla menntun, reynslu og þekkingu. Hægt væri að nefna dæmi þar um.

Í öðru lagi vil ég nefna, virðulegi forseti, að í lögum er heimild fyrir stjórnmálamenn, fyrir ráðherra, til að ráða sér pólitíska aðstoðarmenn. Það er annars eðlis en fagleg ráðning í yfirmannsstöður í ráðuneytum. Nú hefur þeim aðstoðarmönnum fjölgað sem ráðherrar hafa valið sér. Þeir eru jafnvel nokkrir hjá hverjum ráðherra. Réttarstaða þeirra er óljós og óljós lagaheimild til þess hve marga pólitíska aðstoðarmenn heimilt er að ráða. Það er því löngu tímabært að skoða skipan þessara mála.

Við, nokkrir þingmenn Samfylkingarinnar, sem eru ásamt mér: Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, Margrét Frímannsdóttir, Lúðvík Bergvinsson, Jóhann Ársælsson, Þórunn Sveinbjarnardóttir, Jón Gunnarsson og Össur Skarphéðinsson, höfum lagt fram tillögu til þingsályktunar um skipun ráðuneytisstjóra og annarra embættismanna Stjórnarráðsins. Þar segir:

„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að endurskoða fyrirkomulag á skipun ráðuneytisstjóra og annarra embættismanna Stjórnarráðsins í því skyni að skilja pólitísk störf frá faglega skipuðum embættum Stjórnarráðsins.“

Frú forseti. Í fyrsta bindi sögu Stjórnarráðs Íslands 1964–2004 kemur fram að í stjórnskipulagi Vesturlanda sé að jafnaði gerður skýr greinarmunur á pólitískri yfirstjórn annars vegar og æðstu stjórn embættismannakerfis hins vegar. Með sama hætti er skipunar- eða ráðningafyrirkomulag tvenns konar. Þeir sem tilheyra hinni pólitísku forustu eru valdir af ráðherra án auglýsingar eða sérstakra hæfnisskilyrða. Hér getur verið um að ræða aðstoðarráðherra, aðstoðarmenn og ráðgjafa ráðherra. Aðrir starfsmenn ráðuneyta og annarra stjórnarskrifstofa sem tilheyra svokölluðu embættismannakerfi skulu eingöngu skipaðir eða ráðnir á grundvelli verðleika, svo sem starfsreynslu, menntunar eða annarrar skilgreindrar hæfni. Þessi greinarmunur er talinn vera forsenda fyrir vönduðum vinnubrögðum stjórnsýslunnar sem skulu m.a. endurspeglast í kunnáttu, jafnræði, hlutleysi, ráðvendni og ábyrgð.

Í áðurnefndri bók kemur fram að á Íslandi hafi skilin milli embættismanna og stjórnmálamanna verið óljós allt frá stofnun Stjórnarráðsins. Bent er á að staða embættismannavaldsins hafi veikst þegar Íslendingar fengu heimastjórn. Takmarkaður áhugi hafi verið fyrir því hjá Alþingi og ráðherra að efla veg innlendrar embættismannastéttar. Ekki hafi reynst áhugi fyrir því að innleiða danskar hefðir við ráðningar og framgang embættismanna. Í stað þess hafi ráðningar pólitískra samherja orðið áberandi. Ýmsar heimildir styðja þá fullyrðingu að á þeim hundrað árum sem Stjórnarráðið hefur starfað hafi ekki tekist að skilja pólitískar skipanir frá faglegum. Ísland virðist hafa nokkra sérstöðu í alþjóðlegum samanburði hvað varðar mikil ítök ráðherra við skipanir embættismanna.

Með setningu núgildandi laga um Stjórnarráð Íslands var heimilað að ráðherra gæti kvatt mann utan ráðuneytis sér til aðstoðar enda hverfi hann úr starfi um leið og ráðherra. Með þessari heimild skapaðist forsenda til að styrkja pólitíska forustu ráðuneytanna. Ekki eru þó vísbendingar um að þetta fyrirkomulag hafi dregið úr afskiptum ráðherra af skipunum ráðuneytisstjóra og annarra embættismanna Stjórnarráðsins.

Líkur eru á að umtalsverðar framfarir hafi orðið í vinnubrögðum stjórnsýslunnar á undanförnum tveimur áratugum. Hér skiptir mestu setning stjórnsýslu- og upplýsingalaga, aukin hagnýting upplýsingakerfa innan Stjórnarráðsins og vaxandi aðhald umboðsmanns Alþingis og Ríkisendurskoðunar. Það skýtur því skökku við að á sama tíma hafi ekki verið teknir upp vandaðri starfshættir við skipan embættismanna. Á allra síðustu árum virðist umdeildum skipunum í embætti jafnvel hafa farið fjölgandi.

Gera verður þá kröfu til kjörinna fulltrúa þjóðarinnar að þeir tryggi að ávallt sé skipaður hæfasti umsækjandinn í störf æðstu embættismanna þjóðarinnar. Óvenjufáar umsóknir um stöður ráðuneytisstjóra og önnur sambærileg embætti benda til þess að það almenna viðhorf ríki að embætti séu eingöngu auglýst til málamynda og almennt ráði ekki fagleg sjónarmið við stöðuveitingar sem þessar.

Nauðsynlegt er að skoða leiðir til að skýra skilin milli pólitískrar forustu og faglegrar. Í grein sem birtist í Morgunblaðinu 11. september 2004 er bent á þrjár leiðir sem komi til álita:

„1. Óbreytt fyrirkomulag en ráðuneytisstjóri hætti störfum um leið og ráðherra. Þessari leið svipar til fyrirkomulags á flestum stjórnsýslustigum í Bandaríkjunum, þar sem æðstu stjórnendur eru pólitískt ráðnir en fara úr embætti um leið og ráðherra. Gallinn við þetta fyrirkomulag felst í að mikilvæg þekking og reynsla geta farið forgörðum við ráðherraskipti en meginkostur hennar er að pólitísk skilvirkni er betur tryggð en í öðrum kerfum.

2. Pólitísk forusta verði styrkt með því að bæta við pólitískt skipuðum yfirmanni ráðuneytis sem hafi fullt boðvald yfir embættismönnum þess en jafnframt sé starfandi faglegur yfirmaður sem sé æðsti maður stjórnsýslunnar. Þetta fyrirkomulag tíðkast í Noregi og Svíþjóð. Þannig var 1947 sett á laggirnar í Noregi sérstakt embætti „statssekretær“ til að styrkja pólitíska forustu ráðuneytanna sem þá var talið nauðsynlegt til að vega upp á móti öflugu embættismannakerfi. Starfstími „statssekretær“ er sá sami og ráðherra. Æðsti embættismaður eða embættismenn ráðuneytisins“ — í Noregi „departementsråd“ og í Svíþjóð „expeditions- og rättschefen“, oftar en ekki tveir eða jafnvel fleiri — „sinna daglegum stjórnsýsluverkefnum og eru skipaðir með faglegum hætti. Kostur þessarar leiðar er að með því er pólitísk forusta efld án þess að það komi niður á styrk embættismannakerfisins. Galli aðferðar felst í hættu á að skörun verði milli ábyrgðarsviðs þessara æðstu stjórnenda.

3. Ráðuneytisstjórar verði eingöngu skipaðir á grundvelli hæfni, „merita“, þar sem tekið yrði tillit til faglegrar þekkingar, stjórnunarreynslu og annarra þátta sem skilgreindir væru til hlítar og væru opinberir. Það virðist vera almenn skoðun fræðimanna að í Danmörku sé slíkt fyrirkomulag í gildi, það er að segja að ráðherra skipi ráðuneytisstjóra fyrst og fremst á grundvelli faglegra þátta en ekki pólitískra. Ástæðan er m.a. sú samstöðuáhersla sem einkennir dönsk stjórnmál. Ef íslenskir ráðamenn færu þessa leið gæti verið skynsamlegt að sérstök ráðninganefnd sérfræðinga, svo sem þekkist í Bretlandi, hefði með mat á umsóknum að gera og gæfi ráðherra álit. Með þessari leið verður pólitísk forusta ráðuneyta hins vegar ekki jafn öflug og með leiðum 1 og 2.“

Flutningsmenn leggja til að ríkisstjórnin kanni hvernig reynslan er af þeim leiðum sem lýst er hér að framan og láti meta hvaða leið henti best Stjórnarráði Íslands. Sömuleiðis verði skoðað hvort ástæða sé til að styrkja pólitíska forustu ráðuneytanna og þá með hvaða hætti. Að lokum verði metið með hliðsjón af fyrirkomulagi í nágrannaríkjunum hvernig best sé að standa að faglegum skipunum embættismanna ráðuneytanna.

Virðulegi forseti. Ég treysti því að þetta góða þingmál fái brautargengi á háttvirtu Alþingi. Allir sem hafa fylgst með málum á liðnum missirum vita að koma þyrfti málum í betra horf hérlendis en verið hefur. Við eigum að líta til nágrannalandanna og reynslunnar af þeirri leið sem valin hefur verið í hverju landi fyrir sig. Síðan eigum við að velja það besta fyrir Ísland.