Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða, nr. 129/1997, með síðari breytingum. Flutningsmenn ásamt mér eru hv. þingmenn Gunnar Bragi Sveinsson, Margrét Tryggvadóttir og Magnús Orri Schram.

Meginmarkmið frumvarpsins er að leggja til formbreytingar á starfsemi lífeyrissjóða til að tryggja aukið lýðræði, gagnsæi, eftirlit og áhrif sjóðfélaga á starfsemi lífeyrissjóða.

Flutningsmenn málsins gera sér vel grein fyrir því að það eru mjög deildar meiningar um þær tillögur sem eru í frumvarpinu enda eru lífeyrissjóðir einn af máttarstólpum samfélags okkar. Samkvæmt lögum um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða, sem verið er að leggja til breytingu á, er öllum launamönnum og þeim sem stunda atvinnurekstur eða sjálfstæða starfsemi rétt og skylt að tryggja sér lífeyrisréttindi með aðild að lífeyrissjóði frá og með 16 ára aldri til 70 ára. Lágmarksiðgjald til lífeyrissjóðs er a.m.k. 12% af iðgjaldsstofni. Jafnframt greiðir fjöldi Íslendinga 2–4% til viðbótar í séreignarsjóði lífeyrissjóðanna vegna lífeyrissparnaðar, auk þess sem finna má sérákvæði um lífeyrisréttindi í sérlögum, kjarasamningum eða ráðningarsamningi. Sjóðirnir geyma því meginhluta sparnaðar landsmanna. Heildareignir lífeyrissjóðanna eru áætlaðar um 1.700–1.800 milljarðar kr. Þetta er því orðið umtalsvert meira en landsframleiðslan hér á landi, sem ég held að hafi verið á síðasta ári einhvers staðar á milli 1.400 og 1.500 milljarðar kr.

Þessum miklu fjármunum fylgir mikið vald og mikil ábyrgð og má því fullyrða að lífeyrissjóðirnir séu eins og ég sagði áðan einn af máttarastólpum samfélagsins og þeir eru meðal lykilstofnana íslensks samfélags. Það sem hefur hins vegar gerst í framhaldi af hruninu og í tengslum við hrunið er að traust og trúverðugleiki stofnana í samfélaginu hefur beðið mikinn hnekki á undanförnum missirum og því mikilvægt að endurvinna það og byggja upp á ný.

Flestir lífeyrissjóðir voru stofnaðir eftir að samtök launþega og atvinnurekenda sömdu um það í almennum kjarasamningum árið 1969 að greiða hluta af launum í lífeyrissjóð og að atvinnurekandi greiddi framlag á móti. Árið 1974 varð lögskylt að greiða af dagvinnulaunum launþega í lífeyrissjóð og af heildarlaunum frá árinu 1981. Þá voru sjálfstæðir atvinnurekendur einnig skyldaðir til að greiða í lífeyrissjóð. Þannig að þetta er ekki valfrjálst heldur er öllum launþegum og sjálfstætt starfandi atvinnurekendum skylt að borga í lífeyrissjóð.

Nú eru því 40 ár liðin frá því að Alþýðusamband Íslands gerði fyrst samning sem kvað á um að helmingur stjórnarmanna í lífeyrissjóðunum kæmi frá atvinnurekendum en helmingur frá verkalýðsfélögum. Samningurinn var endurnýjaður í desember 1995 og engar breytingar gerðar á þessari tilhögun.

Á síðasta þingi ASÍ varð hins vegar töluverð umræða um það að breyta þessu fyrirkomulagi. Tillaga þess efnis var hins vegar felld og ákveðið var að setja málið í nefnd á milli funda og skoða það hvort og hvernig væri hugsanlega best að breyta þessari tilhögun

Stjórnarmenn lífeyrissjóðanna á Íslandi eru í langflestum tilvikum tilnefndir annars vegar af atvinnurekendum og hins vegar af verkalýðsfélögum, eins og ég benti hér á, í sumum tilvikum eftir kosningar á ársfundum verkalýðsfélaga. Er þetta fyrirkomulag mjög sambærilegt reglum um val á stjórnarmönnum hjá lífeyrissjóðum í nágrannalöndum okkar, samanber niðurstöðu skýrslu sem Tryggvi Þór Herbertsson vann fyrir Landssamtök lífeyrissjóða árið 2004. Telja má þá lífeyrissjóði þar sem sjóðfélagar kjósa stjórnarmenn beinni kosningu á fingrum annarrar handar. Þar á meðal má nefna Lífeyrissjóð verkfræðinga og Lífeyrissjóð arkitekta og tæknifræðinga. Einnig eru dæmi um blandað fyrirkomulag eins og Lífeyrissjóð lækna þar sem stjórn Læknafélags Íslands kýs tvo menn og ársfundur einn, og Lífeyrissjóð bankamanna þar sem sjóðfélagar kjósa helming stjórnar og aðildarfyrirtæki helming eftir ákveðnum reglum. Þessir lífeyrissjóðir hafa almennt haft frekar fáa sjóðfélaga.

Eftir búsáhaldabyltinguna og hrun bankanna í október 2008 var krafa almennings mjög skýr um aukið lýðræði og gagnsæi í íslensku samfélagi og stjórnkerfi.

Lýðræði er oft skipt niður í annars vegar stjórnskipunarlýðræði og ákvörðunarlýðræði. Lýðræði til að taka ákvarðanir er tæki til að aðstoða fólk að taka ákvarðanir, jafnvel um mál sem það kann að vera ósammála um. Lýðræði sem stjórnskipan fjallar um hvernig valdi og ábyrgð er dreift í samfélagi, hvernig lykilstofnanir samfélagsins eru skipulagðar og hvernig fólk getur skipt út stjórnvöldum á friðsamlegan hátt. Borgarar þurfa að geta treyst því að vald sé ekki tengt ákveðnum forréttindum eða úthlutað útvöldum einstaklingum. Því skipta frjálsar og sanngjarnar kosningar miklu máli og að stórar ákvarðanir séu teknar með lýðræðislegum hætti. Auk frjálsra kosninga skiptir einnig opin og almenn umræða, aðgangur að upplýsingum og margvíslegt samráð máli, til að tryggja trúverðugleika og traust.

Við hrun bankanna kom í ljós að ýmislegt var að athuga við grunnforsendur lýðræðisins, samfélagsinnviðina og sáttina á milli ólíkra þjóðfélagshópa hér á landi. Viðbrögð almennings voru kröftug krafa um lýðræði. Við þessari auknu lýðræðiskröfu hefur verið brugðist með frumvörpum um stjórnlagaþing, þjóðaratkvæðagreiðslur og persónukjör þrátt fyrir að ýmsir fræðimenn hafi haldið því fram á opnum fundum að þetta hafi ekki verið gert, en það hafa legið fyrir og liggja fyrir hér frumvörp um mjög stór og mikilvæg mál, mál sem hefur verið kallað eftir frá almenningi. Hins vegar hefur minna verið gert til að tryggja aukið lýðræði í atvinnulífinu. Ég tel að það hafi verið mjög takmörkuð umræða um hvernig við getum aukið lýðræði í atvinnulífinu.

Það hefur verið eitt af því, ef maður skoðar frumvörp aftur í tímann, sem jafnvel þingmenn beggja stjórnarflokka sem sitja enn þá á þingi hafa flutt þar sem rætt hefur verið um hvernig hægt sé að auka lýðræði í atvinnulífinu. Ég held ég fari örugglega með rétt mál, ég verð þá leiðrétt seinna hér, en ég held að það séu örugglega ályktanir frá flokksþingum Vinstri grænna um t.d. mikilvægi aðkomu starfsmanna að stjórnum fyrirtækja. Þetta er lýðræði í atvinnulífinu, þarna er verið að tala um það.

Mig langar til að vitna í ræðu sem hv. þm. Vilmundur Gylfason hélt á Alþingi fyrir tæpum 30 árum, með leyfi forseta:

„Ég hygg að það sé mjög víða í stórum félagahreyfingum, að upphaflega sé þar gert ráð fyrir mjög verulegu lýðræði og á fyrstu árum slíkrar hreyfingar sé slíkt lýðræði virkt. Hins vegar gerist það […] stórar félagslegar hreyfingar stækka og verða voldugri er auðvitað óhægara að koma slíku lýðræði við. Þróunin hefur mjög víða orðið sú, og þar má taka dæmi bæði hér af samvinnuhreyfingu og að minni hyggju verkalýðshreyfingu einnig, að í vaxandi mæli er farið út í það sem stundum er nefnt þrepalýðræði, það eru kosnir fulltrúar sem aftur kjósa fulltrúa sem aftur kjósa fulltrúa sem svo kjósa æðstu stjórn. Þetta fyrirkomulag, þó svo að á pappírnum sé það lýðræðislegt, leiðir í reynd til stöðnunar og lítilla breytinga.“

Þetta er staðan í stjórnum lífeyrissjóða í dag að mínu mati.

Flutningsmenn telja að þessu verði að breyta til að tryggja beint lýðræði, þar sem hinn almenni sjóðfélagi hefur aukin áhrif á það sem þar er gert.

Margir hafa svo sem bent á það, eins og ég nefndi áðan með að það væru almennt frekar þeir sem væru með færri sjóðfélaga í lífeyrissjóðunum þar sem þetta beina fyrirkomulag er, að það geti verið svo flókið að hafa beint lýðræði þegar okkur fer að fjölga. Við getum þá sagt á móti að það er miklu einfaldara fyrirkomulag að hafa bara einræðisherra sem stjórnar öllu, sem tekur allar ákvarðanir. Lýðræðið er ekki einfalt, lýðræðið er flókið. En lýðræðið er svo sannarlega að mínu mati virði þeirrar áreynslu sem við þurfum að leggja út við að viðhalda því og styrkja það

Verkalýðshreyfingin og samtök launþega hafa í æ ríkara mæli tekið orðræðu samvinnuhreyfingarinnar upp á sína arma, líkt og kemur fram í yfirlýsingu um eflingu samvinnufélaga sem samþykkt var af allsherjarþingi Alþjóðavinnumálastofnunarinnar árið 2002. Meginreglur samvinnuhreyfingarinnar eru eitt atkvæði – einn maður til að tryggja lýðræðislega stjórnun félagsmanna, frjálsa og opna aðild og að þau séu sjálfstæð og óháð.

Eitt atkvæði – einn maður. Ég er samvinnumanneskja. Ég trúi á þessa hugmyndafræði og þær hugsjónir sem endurspeglast í ályktun á allsherjarþingi Alþjóðavinnumálastofnunar og þeim skrifum sem liggja eftir samvinnuhreyfingarnar COOP og ICA víðs vegar. Það er nefnilega ekki þannig að það sé nóg að fagna lýðræði og gagnsæi á tyllidögum, heldur sýnir bitur reynslan af hruni íslensks efnahagslífs mikilvægi þess að sífellt sé unnið að því að tryggja lýðræði, gagnsæi og beina aðild almennings að stjórnun félaga, fyrirtækja og landsins alls, að hver og einn einstaklingur í samfélaginu axli sína ábyrgð og geri sér grein fyrir sinni ábyrgð.

Flutningsmenn telja að til að stórauka lýðræði innan lífeyrissjóðanna verði að gera grundvallarbreytingar á því hvernig kjósa eigi í stjórnir þeirra. Þannig verði sjóðfélagar að fá að kjósa fulltrúa í stjórnir lífeyrissjóða beinni kosningu á ársfundi og enn fremur verði helmingaskiptareglunni um að fulltrúar séu tilnefndir af samtökum launþega og samtökum atvinnurekenda vikið til hliðar. Flutningsmenn telja að til þess að tryggja lýðræði og gagnsæi í stjórn lífeyrissjóðanna verði almennir sjóðfélagar að fá tækifæri til að bjóða sig fram til stjórnarsetu að því gefnu að þeir uppfylli hæfisskilyrði til þess.

Markmiðið, eins og ég sagði í upphafi ræðu minnar, með þessu lagafrumvarpi er að tryggja þetta aukna lýðræði, sjálfstæði eftirlitsaðila gagnvart stjórn og starfsmönnum sjóðanna, sem og aukið gagnsæi og upplýsingaflæði til sjóðfélaga og samfélagsins um fjárfestingar lífeyrissjóða.

Ég ætla aðeins að renna í gegnum athugasemdir varðandi einstakar lagagreinar.

Um 1. gr. Með breytingum sem lagðar eru til á 27. gr. laganna er kveðið á um að fellt verði brott að kveðið sé á um það í samþykktum lífeyrissjóðanna hverjir eigi atkvæðisrétt á ársfundi, hvernig atkvæðisréttur er ákveðinn og hvernig skuli staðið að vali á stjórnarmönnum og varamönnum. Síðar í frumvarpinu er lagt til að kveðið verði á um það í lögunum.

Um 2. gr. Í þeim breytingum sem lagðar eru til á 29. gr. laganna felst að ekki verði lengur á forræði stjórnar lífeyrissjóðs að ráða forstöðumann endurskoðunardeildar eða semja við sjálfstætt starfandi eftirlitsaðila. Síðar í frumvarpinu er lagt til að það verði á forræði ársfundar sjóðfélaga en að tillögur um hverjir komi til greina komi frá fráfarandi stjórn.

Eftirlitsaðilinn eða forstöðumaður endurskoðunardeildar ber þannig beina ábyrgð gagnvart sjóðfélögunum. Hann á að fylgjast með stjórnendum, hann á að fylgjast með því hvernig farið er með þessa miklu fjármuni og hann á að fylgjast með stjórninni og síðan að svara gagnvart sjóðfélögum.

Um 3. gr. Umfangsmestu breytingarnar sem lagðar eru til í frumvarpinu eru á 30. gr. laganna. Í a-lið er lagt til að sjóðfélagar muni ekki lengur eingöngu eiga rétt til fundarsetu á ársfundi með umræðu- og tillögurétt, eins og er nú, heldur fái þeir einnig atkvæðisrétt. Allir sjóðfélagar sem greitt hafa í viðkomandi lífeyrissjóð, miðað við síðustu áramót fyrir ársfundinn, hafa atkvæðisrétt. Skal hver sjóðfélagi fara með eitt atkvæði. Kosning skal vera leynileg og er lagt til að einfaldur meiri hluti ráði úrslitum mála. Sjóðfélögum er heimilt að framselja atkvæði sitt, en þó aðeins þannig að hver sjóðfélagi getur að hámarki farið með tvö atkvæði. Þannig er verið að koma í veg fyrir að áhrifamiklir einstaklingar geti safnað saman fjölda atkvæða á ársfundi. Þetta er líka í samræmi við löggjöf um sparisjóði í Noregi þar sem mikil áhersla er einmitt á þetta beina lýðræði og er nákvæmlega orðað svona, þ.e. að hver sjóðfélagi geti farið að hámarki með tvö atkvæði því að fólk getur náttúrlega veikst og vill þá sjá til þess að sitt atkvæði skili sér samt sem áður og geti þá framselt það til einhvers sem það treystir. Skal þá liggja fyrir skriflegt umboð til handa þeim sem fer með atkvæðið og mætir á ársfundinn til að nýta atkvæðið. Flutningsmenn telja eðlilegast að framkvæmd kosninganna verði með rafrænum hætti þar sem unnt er að koma því við.

Ástæðan fyrir þessu er sú að ábendingar sem bárust okkur við vinnslu þessa máls voru að mjög oft eru, sérstaklega í stóru sjóðunum, sjóðfélagar dreifðir út um allt land, starfsvæði lífeyrissjóða getur verið jafnvel allt landið. Það getur því oft verið erfitt, sérstaklega að halda ársfundi jafnvel að vetri til fyrir fólk að komast á staðinn. Því er talað um að þetta ætti í raun að skoða sérstaklega varðandi framkvæmd kosninganna, að hún geti verið með rafrænum hætti. Það á náttúrlega að halda ársfundi en að fundarstaðir væru nokkrir þannig að fólk gæti þá farið á þann stað sem væri næstur heimili þeirra.

Í b-lið er lagt til að gögn og upplýsingar fyrir ársfundi skuli liggja fyrir að lágmarki sjö virkum dögum fyrir fund með aðgengilegum hætti, t.d. í pósti, með tölvupósti eða á vefsíðu lífeyrissjóðsins. Telja flutningsmenn að með því verði tryggt að sjóðfélagar hvar sem þeir búa á landinu geti nálgast nauðsynlegar upplýsingar og undirbúið sig fyrir þátttöku á ársfundi.

Með breytingunni í c-lið er lagt til að sjóðfélagar eigi rétt á aðgangi að heildarársreikningi, ekki bara styttri útgáfu á ársfundi. Þetta hefur verið gagnrýnt mjög, að upplýsingar til sjóðfélaga hafi verið í raun af mjög skornum skammti, meira að segja á ársfundum sem fólk hefur haft fyrir því að mæta á.

Í d-lið er lagt til að bætt verði við nýrri málsgrein við 30. gr. þar sem tilgreint verði hvernig skuli staðið að kjöri stjórnar lífeyrissjóðs. Samkvæmt gildandi lögum skal kveða á um slíkt í samþykktum viðkomandi sjóða en flutningsmenn telja nauðsynlegt að hafa almenna reglu um kjörið og leggja til að það verði gert með lögum.

Þannig verði kveðið á um að launþegar skuli ætíð vera með meiri hluta í stjórn lífeyrissjóða, líkt og þeir eru í reynd í hópi sjóðfélaga, og er það tryggt með ákveðnu lágmarkshlutfalli fjölda stjórnarmanna sem koma frá sjóðfélögum sem eru launþegar og ákveðnu hámarkshlutfalli fjölda stjórnarmanna sem geta talist atvinnurekendur. Með þessu telja flutningsmenn að þessi útfærsla sé til þess fallin að tryggja lýðræði og gagnsæi í stjórnum sjóðanna. Útfærsla þessi þarf ekki að vera flókin þar sem unnt er að leita eftir leyfi til Persónuverndar til að samkeyra fyrirtækjaskrá þjóðskrár við sjóðfélagaskrá svo að unnt sé að sannreyna hvort sjóðfélagi er atvinnurekandi.

Í greininni er einnig lagt til að formaður skuli jafnframt kosinn sérstakri kosningu af sjóðfélögum.

Önnur nýbreytni sem lögð er til er að forstöðumaður endurskoðunardeildar eða sjálfstætt starfandi er kosinn sérstakri kosningu á ársfundi. Telja flutningsmenn þetta sérstaklega til þess fallið að tryggja sjálfstæði forstöðumanns endurskoðunardeildar og að hann gæti ætíð hagsmuna sjóðfélaga gagnvart bæði stjórn og starfsmönnum sjóðsins. Í greininni er einnig lagt til að fráfarandi stjórn leggi fram tillögur um þessa aðila, til að reyna að einfalda framkvæmdina á ársfundi, en einnig skal vera hægt að koma með tillögu um forstöðumann endurskoðunardeildar frá sjóðfélögum á ársfundi.

Um 4. gr. Með breytingunum sem lagðar eru til á 31. gr. laganna eru hæfiskröfur stjórnarmanna, framkvæmdastjóra lífeyrissjóðs, forstöðumanns endurskoðunardeildar eða sjálfstætt starfandi eftirlitsaðila skýrðar enn frekar og eru breytingarnar í samræmi við nýsamþykkt lög um Bankasýslu ríkisins þar sem kveðið er á um hæfi stjórnarmanna.

Í b-lið er lagt til nýtt ákvæði þar sem kveðið verði á um að um meðferð trúnaðarupplýsinga og verðbréfaviðskipta stjórnarmanna, framkvæmdastjóra (forstjóra) og starfsmanna lífeyrissjóða fari samkvæmt lögum um verðbréfaviðskipti. Flutningsmenn telja rétt að kveða skýrt á um þetta í lögunum.

Í c-lið er lagt til að tekinn verði af allur vafi af um það að framkvæmdastjóri lífeyrissjóðs eigi ekki að sinna sjálfstæðum atvinnurekstri samhliða störfum sínum sem æðsti stjórnandi lífeyrissjóðs. Þetta er breyting þar sem framkvæmdastjóra er þetta heimilt að fengnu leyfi stjórnar samkvæmt gildandi lögum.

Um 5. gr. Með greininni er lagt til að við 37. gr. laganna bætist ný málsgrein sem felur í sér að lögð verði áhersla á upplýsingagjöf til sjóðfélaga um fjárfestingar lífeyrissjóðsins á 12 vikna fresti. Eðlilegast væri að upplýsingarnar væru birtar á vefsíðu viðkomandi sjóðs og þannig aðgengilegar fyrir þá sem hafa áhuga.

Um 6. gr. Með breytingu á 55. gr. laganna er lagt til að þyngja refsingu við brotum á lögunum úr einu ári í allt að tvö ár nema þyngri refsing liggi við samkvæmt öðrum lögum. Á hverju ári greiða sjóðfélagar samkvæmt lögum á milli 100–200 milljarða kr. inn í lífeyrissjóði og er langstærsti hluti iðgjaldanna skyldubundinn samkvæmt lögum. Heildarfjármunir lífeyrissjóðanna eru því á við vel rúmlega landsframleiðslu og því um gífurlega fjármuni að ræða. Þessu frumvarpi er ætlað að tryggja að vel sé farið með þessa fjármuni og að lífeyrir sjóðfélaga sé tryggður nægilega vel. Flutningsmenn telja því mikilvægt að viðurlög við brotum á þeim séu í samræmi við þá hagsmuni sem í húfi eru og enn fremur í samræmi við brot á öðrum lögum er varða fjármálamarkaðinn.

Um 7. gr. er svo sem ekkert meira að segja annað en það að lögin munu þá strax öðlast gildi við samþykkt Alþingis.

Mig langar síðan til að vitna í grein eftir Ólaf Pál Jónsson sem hann nefnir „Prúttlýðræði“, með leyfi forseta:

„Í bókinni Lýðræði og gagnrýnendur þess setur bandaríski heimspekingurinn Robert A. Dahl fram hugmynd um lýðræði sem ég hygg að fari nærri því sem viðtekið má teljast meðal stjórnmálamanna í dag. Hugmynd Dahls birtist annars vegar í hugmynd um lýðræðislegt ferli og hins vegar í þeim forsendum sem hann leggur til grundvallar slíku ferli.

Þær forsendur sem Dahl gefur sér eru annars vegar forsenda um sjálfræði borgaranna og hins vegar forsenda um jöfnuð hagsmuna. Fyrri forsendan er „að yfirleitt sé enginn einstaklingur líklegri en maður sjálfur til að vera betri dómari um manns eigin gæði og hagsmuni og til að koma þeim í kring“.“

Ég mundi gjarnan vilja, með leyfi forseta, fá að endurtaka þetta:

„Fyrri forsendan er „að yfirleitt sé enginn einstaklingur líklegri en maður sjálfur til að vera betri dómari um manns eigin gæði og hagsmuni og til að koma þeim í kring“.“ Við gætum kannski orðað þessa forsendu svo að hver sé sjálfum sér næstur, bæði hvað varðar dóma um hvað sé manni fyrir bestu og þegar kemur að því að leita eftir þeim gæðum sem maður sækist eftir.

Seinni forsendan segir að „taka beri jafnt tillit til gæða eða hagsmuna hvers einstaklings“. Dahl segir síðan að af þessum tveimur forsendum leiði það sem hann kallar stranga jafnaðarlögmálið.

Stranga jafnaðarlögmálið: Sérhver fullorðinn einstaklingur er nægum kostum búinn, þegar allt kemur til alls, til að taka þátt í bindandi sameiginlegum ákvörðunum sem varða gæði og hagsmuni hans. Þetta þýðir að þegar bindandi ákvarðanir eru teknar verður tilkall hvers borgara til laga, stjórnar, stefnumörkunar o.s.frv. að teljast gilt og jafngilt tilkalli hvers annars.

Á grundvelli þessara tveggja forsendna og stranga jafnaðarlögmálsins setur Dahl svo fram viðmið fyrir lýðræðislegt ferli. Viðmiðið er í fimm liðum sem kveða á um (1) virka þátttöku borgaranna, (2) jafnvægi atkvæða á lokastigi ákvörðunar, (3) upplýstan skilning borgaranna, (4) að borgararnir ráði því hvaða mál séu tekin fyrir, og (5) hverjir hafi rétt til þátttöku.

Víkjum síðan nánar að liðum (1) og (3). Samkvæmt hugmyndum Dahls felst virk þátttaka í þremur atriðum:

Í gegnum allt ferli bindandi ákvarðanatöku verða borgararnir að hafa fullnægjandi tækifæri, og jöfn tækifæri, til að láta í ljósi hvaða lokaniðurstöðu þeir kjósi helst. Þeir verða að hafa fullnægjandi og jöfn tækifæri til að leggja fram spurningar í umræðuna og til að láta í ljósi ástæður þess að þeir kjósa eina niðurstöðu frekar en aðra.

Sá upplýsti skilningur, sem liður (3) tekur til, felst í því að skilja hvaða niðurstaða þjóni best hagsmunum manns.

Sérhver borgari verður að hafa fullnægjandi og jöfn tækifæri á við aðra til að uppgötva og ganga úr skugga um […] hvaða valkostur þjóni best hagsmunum hans.

Þegar litið er á liðina fimm að ofan, þann skilning sem Dahl leggur í liði (1) og (3) og þær forsendur sem liggja þeim til grundvallar, má greina almenna hugmynd um lýðræði sem ætti ekki að vera framandi. Lýðræðislegt ferli (i) miðast við kosningar, (ii) þátttaka í slíku ferli er fyrst og fremst hagsmunagæsla, (iii) brýnir en andstæðir hagsmunir valda því að ferlið snýst upp í baráttu og togstreitu hagsmunahópa, og (iv) sú umræða sem fram fer lýtur almennum lögmálum auglýsinga á frjálsum markaði og verður því oft í slagorða- eða áróðursstíl.“ — Kannski það sem fólk vill stundum kalla pólitískt karp. Við sjáum hins vegar þær grundvallarhugsjónir og -hugmyndafræði sem liggur á bak við þetta.

Með leyfi forseta, ef ég mætti halda áfram:

„Í raun má segja að sú hugmynd um lýðræði sem Dahl dregur upp sé af lýðræði sem samkeppni hagsmuna á frjálsum markaði.“

Þetta er kannski ekki endilega það sem sú sem hér stendur mundi taka beint undir, en við erum hins vegar að takast á um hagsmuni og það skiptir máli. „Alþingi verður öðrum þræði markaðstorg hagsmuna, flokkar verða vörslumenn hagsmuna og þingmannafjöldi tiltekinna flokka segir til um áhrif ólíkra hagsmuna á bindandi ákvarðanir löggjafans.“

Í augum almennings getur það því náttúrlega gerst, af því að við erum að sjá lýðræðislegar stofnanir taka á sig mynd „hrossakaupa eins og stundum er sagt, þar sem reynt er að gera verðgildi eigin hagsmuna sem mest en andstæðra hagsmuna sem minnst“.

Það skiptir því geysilega miklu máli að við séum tilbúin til að berjast fyrir lýðræði eins fram kemur í fyrrnefndri grein, að það er svo sterkt í hugmyndafræði samvinnunnar að hver og einn einstaklingur verður að bera ábyrgð á lífi sínu. Hann á ekki að treysta á það að einhverjir aðrir beri ábyrgðina, en að sama skapi skiptir geysilega miklu að hann sé upplýstur og við gerum kröfu til hvers einstaklings, hvers borgara í íslensku samfélagi. Með því að fá þetta ákveðna lýðræði, með því að fara með atkvæðisréttinn er hann að axla líka ákveðna ábyrgð, hann er að axla ábyrgð á lífi sínu.

Eitt af því sem ég fékk að heyra þegar ég vann við þetta frumvarp var að ársfundir væru opnir og að öllum sjóðfélögum væri velkomið að koma á þessa ársfundi en það bara mætti enginn. Það væru örfáir af sjóðfélögum sem sýndu einhvern áhuga á starfsemi lífeyrissjóðanna þrátt fyrir, eins og ég nefndi áðan, þá gífurlegu peninga og hið gífurlega vald sem við erum að tala um. Og hver er ástæðan fyrir því? Ástæðan fyrir því að mínu mati er sú að fólk hefur engin áhrif. Það getur mætt á fundina, það getur fengið að bera upp spurningar en á endanum hefur það engin áhrif. Þú getur reynt það með því að verða einn af þeim sem er tilnefndur í gegnum verkalýðsfélag þitt eða ef þú er atvinnurekandi í gegnum félag atvinnurekenda. En við þekkjum öll eins og ég nefndi áðan hvers konar „prúttlýðræði“ við getum þá verið að tala um, hvers konar „hrossakaup“ sem viðkomandi einstaklingar þyrftu þá kannski að gangast undir til þess að geta fengið aðkomu að því að stjórna því hvernig er farið með fjármuni sem fólk borgar inn í þessa sjóði, til að hafa aðkomu að því að stjórna því hvernig „lýðræðið“ fúnkerar þar innan dyra.

Ég held að vísu þegar ég hlusta á sjálfa mig tala að það sé svo margt af þessu sem við þingmenn þyrftum svolítið að velta fyrir okkur hvernig við vinnum hlutina. Við höfum margoft tekist á um t.d. kjördæmaskipanina. Það er svo sannarlega ekki hérna á Íslandi einn maður – eitt atkvæði. Ég held að það sé næstum því tvöfalt atkvæðavægi fyrir þá þingmenn sem sitja á þingi fyrir Kragann, þ.e. þeir eru með tvöfalt atkvæðamagn á bak við sig miðað við þá þingmenn sem sitja fyrir Norðvesturkjördæmi. Við erum hins vegar um helgina að taka þátt í mjög áhugaverðri tilraun, fyrstu þjóðaratkvæðagreiðslunni á Íslandi þar sem er einn maður – eitt atkvæði.

Ég vona að þetta mál fái brautargengi á vegum efnahags- og skattanefndar og það verði rætt hvernig best sé einmitt að tryggja lýðræði innan þessarar stofnunar. Ég vona líka svo sannarlega að fólk geri sér grein fyrir því hvers konar réttur, hvers konar forréttindi það eru að geta farið og greitt atkvæði nú á laugardaginn. Vonandi sjáum við mun meira af því í framtíðinni.

Að lokinni umræðu mundi ég vilja vísa málinu til efnahags- og skattanefndar, sem fer með lífeyrissjóðina, og vonast til þess að það fái brautargengi þar.