Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect. Ferill 1. máls.
143. löggjafarþing 2013–2014.
Þingskjal 358 — 1. mál.
2. umræða.
Fjárlagafrumvarp hvers árs er helsta stefnuplagg ríkisstjórnarinnar. Með fjárlagafrumvarpi fyrir árið 2014 er því miður boðuð afturhaldssöm atvinnustefna, byggðastefna sem stuðlar að veikingu landsbyggðar og óljós menntastefna. Fjármunir eru veittir til þeirra sem nóg hafa handa á milli frá þeim sem ekki eru aflögufærir.
Heildarjöfnuður.
Meiri hlutinn hefur lagt fram breytingartillögur við fjárlagafrumvarpið og niðurstaðan er að jákvæður heildarjöfnuður næst, ríflega 600 millj. kr. Það er mjög jákvætt að heildarjöfnuður skuli nást á árinu 2014 eins og áætlanir ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur gerðu ráð fyrir þótt gagnrýna megi með hvaða hætti það markmið næst. Frá hruni hefur tekist að loka fjárlagagati sem nam 216 milljörðum kr., ná verðbólgu niður úr 18,6% og hagvexti úr neikvæðri stöðu. Þeim áföngum ber að fagna.
Afar mikilvægt er að ríkissjóður komist sem fyrst í þá stöðu að mögulegt sé að hefja niðurgreiðslu skulda. Það skiptir máli fyrir efnahag landsins, fyrir velferðarkerfið og fyrir kjör almennings í landinu. Það gerir afnám gjaldeyrishafta auðveldara og skapar skilyrði fyrir minni verðbólgu og lægri fjármagnskostnað. Þetta eru stærstu áskoranirnar sem stjórnvöld standa nú frammi fyrir. Það sem veikir hins vegar stöðuna er að heildarjöfnuður er afar lítill og staðan því mjög óviss. Þeir liðir sem valda óvissu um hvort áætlanir standist eru einkum breytingar á skilmálum um skuldabréf til Seðlabanka Íslands sem veitt var haustið 2008, hugsanlegur viðbótarkostnaður ef staða Íbúðalánasjóðs reynist verri en gert var ráð fyrir og bankaskattur á þrotabú gömlu bankanna þar sem skuldir þeirra eru skattstofninn.
Breytingar á skilmálum skuldabréfs til Seðlabanka Íslands.
Í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2014 segir að endurskoða eigi skilmála skuldabréfs sem gefið var út til styrkingar á eiginfjárstöðu Seðlabanka Íslands. Ráðstöfunin á að spara ríkinu 10,7 milljarða kr. í vaxtagjöld. Ljóst er að þessi sparnaður er bara tilfærsla úr einum vasa ríkissjóðs í annan. Seðlabankinn verður af þessum tekjum og sem veikir stöðu hans sem því nemur. Því gæti þessi aðgerð haft áhrif á Seðlabankann og þar með ríkið með öðrum hætti. Breytingar á skilmálunum geta haft margvísleg áhrif á ríkissjóð:
– Neikvæð áhrif á eignastöðu Seðlabankans.
– Arðgreiðslur til ríkisins frá Seðlabankanum gætu orðið minni.
– Sjálfstæði Seðlabankans er ógnað þegar ríkið breytir einhliða skilmálum skuldabréfs.
– Verðbólga gæti aukist vegna peningalegrar slökunar. 1
Í frumvarpinu er ekki gert ráð fyrir neinum hliðarverkunum af þessari aðgerð og engin rökstuðningur færður fyrir þeirri framsetningu. Það veikir óneitanlega þá ályktun að 10,7 milljarðar kr. sparist vegna þessara skilmálabreytinga.
Íbúðalánasjóður.
Gert er ráð fyrir að veita þurfi Íbúðalánasjóði árlega 4,5 milljarða kr. í framlag frá ríkissjóði vegna slæmrar fjárhagsstöðu hans. Vel gæti farið svo að þessi útgjöld yrðu meiri.
Frá árinu 2010 hefur þurft að afskrifa í rekstrarreikningi ríkissjóðs um 40 milljarða kr. eiginfjárframlög til sjóðsins. Í ríkisreikningi fyrir árið 2012 er þannig gjaldfærður 7,1 milljarður kr. vegna niðurfærslu á bókfærðum eignarhluta ríkissjóðs í Íbúðalánasjóði. Ríkissjóður þurfti á árinu 2013 að styrkja eiginfjárstöðu Íbúðalánasjóðs um 13 milljarða kr. með nýju stofnfjárframlagi. Óljóst er hvort afskrifa þurfi hluta þess framlags á árinu 2014 eða síðar ef eiginfjárstaðan rýrnar frekar frá því sem þegar er orðið.
Staða Íbúðalánasjóðs er mjög erfið og veruleg óvissa er um rekstrarhæfi hans í núverandi umhverfi vegna lágs vaxtastigs og samkeppni á bankamarkaði í skjóli gjaldeyrishafta. Reiknaður vaxtamunur útlána og lántöku sjóðsins nægir ekki til þess að standa undir rekstrarkostnaði, vanskil eru mikil og uppgreiðsluvandinn er enn til staðar. Í því sambandi þarf einnig að horfa til þess hvað gerist þegar aðgerðir stjórnvalda til að lækka höfuðstól íbúðalána verða að veruleika og sjóðurinn gæti staðið frammi fyrir enn hærri uppgreiðslum útlána en nú er raunin.
Sem dæmi um umfang vandans má nefna að í endurskoðaðri áætlun sjóðsins fyrir árið 2013 frá því í september sl. er áætlað að tap sjóðsins verði um 4,1 milljarður kr. á yfirstandandi ári, en rekstrarafkoma sjóðsins eftir fyrstu sex mánuði ársins var neikvæð um tæplega 3 milljarða kr. Þetta er mun lakari afkoma en samkvæmt áætlun fjárlaga 2013 þar sem áætlað var að afgangur af rekstri sjóðsins yrði um 1,1 milljarður kr.
Verulegar líkur eru á að ríkissjóður verði fyrir enn frekara tapi vegna sjóðsins.
Bankaskattur.
Í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2014 er gert ráð fyrir að bankaskattur hækki og nái til fjármálafyrirtækja í slitameðferð. Deilt hefur verið um hvort sú útvíkkun á skattinum standist. Breytingarnar eiga að skila 14,2 milljörðum kr. árið 2014, þar af 11,3 vegna fyrirtækja í slitameðferð. Ofan á það eiga líklega eftir að bætast rúmlega 20 milljarðar kr. vegna frekari hækkana til að standa straum af kostnaði við skuldaleiðréttingar. Sú umræða bíður 3. umræðu fjárlaga.
Beinar tekjur af auðlindum.
Eitt af fyrstu verkum nýrrar ríkisstjórnar var að lækka veiðigjaldið umtalsvert þannig að samkvæmt áætlunum lækka tekjur af því um 6,4 milljarða kr. á árinu 2014. Einnig tóku stjórnvöld ákvörðun um það á sumarþinginu að halda virðisaukaskatti af hótelum og gistihúsum í 7% þrepi með matvælum. Tekjutap vegna þessara ákvarðana stjórnvalda miðað við áætlanir fyrir árið 2014 eru 7,9 milljarðar kr. Líklegt er að meðal ástæðna gífurlegrar fjölgunar ferðamanna sem koma hingað til lands sé veik króna og að á því hagnist hótel og gististaðir. Sjávarútvegurinn hagnaðist mjög á falli krónunnar á meðan almenningur og ríkissjóður tapaði. Við slíkar aðstæður og í ljósi stöðu ríkissjóðs leyfir 1. minni hluti sér að fullyrða að lækkun þessara tekna hafi verið afar óskynsamleg og hafi haft umtalsverð áhrif á hvernig skorin er niður þjónusta sem ríkið veitir þeim sem helst þurfa á henni að halda og opinberar fjárfestingar og fjárveitingar til vaxtarsprota atvinnulífsins.
Atvinnumál.
Virkjun hugvits, nýsköpun og aukin fjölbreytni í atvinnulífi er forsenda þeirrar auknu verðmætasköpunar sem Íslendingar þurfa til að greiða niður erlendar skuldir þjóðarbúsins, bæta lífskjör og byggja upp velferðar-, heilbrigðis- og menntakerfi í fremstu röð. Einhver dapurlegustu tíðindin sem felast í fyrsta fjárlagafrumvarpi nýrrar ríkisstjórnar og tengdum ráðstöfunum er alger skortur á framtíðarsýn í atvinnumálum eða áætlun um hvernig styðja megi við fjölbreyttara atvinnulíf. Samt er hér um að ræða lykilinn að því að Ísland sé samkeppnishæft við önnur lönd um unga fólkið okkar og að byggðir fái dafnað um land allt.
Þótt auðlindagreinarnar séu okkur afar mikilvægar um fyrirsjáanlega framtíð eru vexti þeirra sett náttúruleg mörk. Hugvitinu sem auðlind eru engin slík takmörk sett eins og við höfum þrátt fyrir allt séð fjölda dæma um frá síðustu árum þar sem framsækin íslensk fyrirtæki hafa orðið til, gjarnan sprottin úr nánum tengslum við þær undirstöðugreinar sem fyrir eru. Vegna þessa var lögð sérstök áhersla á það í tíð síðustu ríkisstjórnar að hlífa stoðkerfi atvinnulífsins og samkeppnissjóðum eins og kostur var og bæta í hvar og hvenær sem færi gafst. Nú fer jafnlítið fyrir sýn á þróun íslensks atvinnulífs og sýninni á peningamál þjóðarinnar eða hvernig íslenskum fyrirtækjum og heimilum verði tryggður stöðugri gjaldmiðill og viðráðanleg vaxtakjör.
Stóra hættan er sú að sá niðurskurður og það afturhald í atvinnumálum sem fjárlagafrumvarp ríkisstjórnarinnar fyrir árið 2014 boðar valdi frekari samdrætti í verðmætasköpun og auki þannig vanda ríkissjóðs til lengri tíma litið vegna samdráttar í skatttekjum. Við slíku hafa m.a. Samtök iðnaðarins varað.
Aðgerðir ríkisstjórnarinnar í ríkisfjármálum boða íslensku atvinnulífi niðurskurð á hinum afar mikilvægu samkeppnissjóðum Tækniþróunarsjóðs og Rannsóknasjóði, skertum stuðningi við rannsóknir og þróun í atvinnulífinu, samdrætti í stuðningi við vaxtarbroddinn skapandi greinar, skerðingu sjóðs til fjárfestinga í uppbyggingu fjölsóttra ferðamannastaða, brotthvarf sóknaráætlana fyrir landshluta og þeirrar merku nýjungar að færa ákvarðanir um útdeilingu fjármagns til verkefna í hendur heimamanna í hverjum landshluta, afnám fjárfestingarsjóðs til að efla fjárfestingar í fyrirtækjum á sviði umhverfislausna og afturköllun átaks um markaðssókn til að efla beinar erlendar fjárfestingar á því sviði.
Stuðningur við rannsóknir og þróun í starfandi fyrirtækjum sem tekinn var upp árið 2009 í kjölfar hruns fjármálakerfisins sem liður í endurreisn atvinnulífsins hefur reynst fjölmörgum fyrirtækjum afar mikilvægur. Nýsköpun og þróun í starfandi fyrirtækjum er líklega skjótvirkasta leiðin til að fjölga störfum og auka verðmætasköpun. Slíkur stuðningur er líka nauðsynlegur til að bæta samkeppnisstöðu Íslands í hugverkageiranum. Nú á að skera þennan stuðning niður og grafa þannig undan starfsumhverfi framsæknustu fyrirtækja okkar.
Í nýrri greinargerð draga Samtök iðnaðarins skýrt upp hve miklum verðmætum samkeppnissjóðir atvinnulífsins hafa skilað. Arðurinn af fjárfestingu ríkisins í nýsköpun í gegnum Tækniþróunarsjóð einan mælist í tugum milljarða samkvæmt mati samtakanna. Samdráttur í þeirri fjárfestingu minnkar ekki aðeins hinn beina arð samfélagsins heldur versnar samkeppnisstaða Íslands gagnvart okkar vel menntaða unga fólki sem sækist eftir spennandi framtíðarstörfum. Sama á við um samdrátt í stuðningi við skapandi greinar sem hafa samkvæmt úttektum skapað fjölda eftirsóttra starfa og vaxandi útflutningsverðmæti.
Byggðamál.
Stefna nýrrar ríkisstjórnar í byggðamálum birtist með skýrum hætti í frumvarpinu og breytingartillögum meiri hlutans.
Jöfnun húshitunar.
Á fundi ríkisstjórnarinnar sem haldinn var á Ísafirði 5. apríl 2011 var samþykkt að unnið yrði að því með Samtökum sveitarfélaga á köldum svæðum að leita leiða til að lækka og jafna húshitunarkostnað. Í kjölfarið var skipaður starfshópur sem gerði tillögu um að grundvallarbreyting yrði gerð á niðurgreiðslukerfinu þannig að flutningur og dreifing á raforku til hitunar íbúðarhúsnæðis yrði niðurgreidd að fullu. Kerfið yrði sjálfvirkt þar sem öllum breytingum á verði á dreifingu raforku yrði mætt með sjálfvirkum hætti án þess að sérstök ákvörðun þyrfti að liggja þar að baki. Einnig gerði starfshópurinn tillögu að breyttri fjármögnun niðurgreiðslna. Tillaga hópsins var að jöfnunargjald yrði sett á hverja framleidda kWst sem næmi þeim kostnaði sem nauðsynlegur væri á hverjum tíma til að niðurgreiða að fullu flutning og dreifingu raforku til upphitunar íbúðarhúsnæðis. Sá hái húshitunarkostnaður sem um 10% landsmanna býr við hefur stuðlað að búseturöskun og veikt viðkomandi samfélög. Þessi þungi kostnaðarliður hefur áhrif á lífskjör og val á búsetu á þessum svæðum. Á 141. löggjafarþingi var lagt fram frumvarp samhljóða tillögum starfshópsins með þverpólitískum stuðningi.
Með breytingartillögum meiri hlutans er vikið frá hinni pólitísku sátt. Hækkun er lögð til á lið um jöfnun kostnaðar við dreifingu raforku um 304 millj. kr. Gert er ráð fyrir breytingum á lögum nr. 98/2004 þar sem tekið yrði upp sérstakt jöfnunargjald á þá raforku sem fer um dreifikerfi dreifiveita til að standa undir fullri jöfnun kostnaðar við dreifingu raforku til almennra notenda. Þar sem álver og önnur stóriðja fá sína orku beint frá Landsneti, en ekki í gegnum dreifiveiturnar, munu þau ekki greiða þetta sérstaka jöfnunargjald. Stjórnvöld leggja því til aukinn kostnað á heimilin í landinu að því er virðist til þess að álver og stóriðja sleppi við að greiða gjaldið.
Fjarskiptasjóður.
Annað sláandi dæmi um forgangsröðun stjórnvalda í byggðamálum er sú tillaga meiri hlutans við fjáraukalög að lögbundnar markaðar tekjur Fjarskiptasjóðs rynnu ekki til sjóðsins. Um er að ræða 195 millj. kr. Þar með lenda verkefni sjóðsins í uppnámi og hinar dreifðu byggðir þurfa enn að bíða eftir bættum búsetuskilyrðum. Með lögum nr. 179/2011 samþykkti Alþingi samhljóða, þverpólítískt, að tekjur sjóðsins væru m.a. sértekjur af tíðnigjöldum sem koma til vegna uppboðs Póst- og fjarskiptastofnunar, sbr. lög um fjarskipti. Hugmynd Alþingis með styrkingu sjóðsins var þá að stuðla að því að fjarskiptalegum skuggasvæðum landsins yrði fækkað, m.a. vegna neyðar- og öryggissjónarmiða, en einnig að stuðla að enn frekari ljósleiðaravæðingu á torveldum svæðum. Sjóðurinn gerði ráð fyrir að nýta þessar tekjur til verkefna á árinu 2014. Ekki er gert ráð fyrir sértekjum á árinu 2014 enda ekkert tíðniútboð fram undan.
Ljóst er því að geta sjóðsins til að sinna aðkallandi verkefnum mun verða lítil sem engin á árinu 2014, en miðað við þetta þarf sjóðurinn væntanlega að nýta óverulegar uppsafnaðar heimildir. Þá ber að minna á að fyrirliggjandi eru samningar um styrki vegna GSM-sendistaða við þjóðveg landsins og fjölsótta ferðamannastaði og auk þess stærsti samningurinn sem tengist háhraðanettengingum til þeirra landsmanna sem fjarskiptafyrirtækin hafa ekki getað sinnt, þar á meðal gervihnattasendingar til um 70 lögbýla.
Sóknaráætlun landshluta.
Skilaboð nýrrar ríkisstjórnar til byggða landsins eru einnig athyglisverð. Brotthvarf IPA- styrkja setja í uppnám verðmæt verkefni til eflingar innviðum víða um land. Í sóknaráætlun landshluta var ný nálgun í svæðasamvinnu og byggðaþróun í samstarfi allra ráðuneyta og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Hún fólst í því að fjármunum væri útdeilt á grundvelli sóknaráætlana sem heimamenn á hverjum stað mótuðu. Allt verkefnafjármagn sóknaráætlana er strikað út í fjárlagafrumvarpinu en meiri hlutinn leggur til 85 millj. kr. framlag við 2. umræðu fjárlaga. Það er til bóta en betur má ef duga skal.
Brothættar byggðir.
Undanfarin ár hefur umræða um byggðamál verið með öðrum og skýrari hætti en áður. Eftirtektarverð er vinna Byggðastofnunar um byggðir sem skera sig úr hvað varðar mikla fólksfækkun, erfitt atvinnuástand og óhagstæða aldursþróun undangengin ár. Unnið hefur verið með íbúum Raufarhafnar, Bíldudals, Skaftárhrepps og Breiðdalshrepps. Í þessari nýstárlegu nálgun felast sértækar aðgerðir og vinna með íbúum þar sem hin almennu stuðningsúrræði á sviði atvinnuþróunar, nýsköpunar og byggðaaðgerða duga ekki ein til. Verkefninu hefur verið fylgt úr hlaði með fjölsóttum íbúafundum um framtíðarsýn byggðanna, styrkleika og tækifæri. Þótt aðferðin sé miðuð við brothættar byggðir snertir hún stefnumótun í byggðamálum í heild. Má þar nefna stefnu í fjarskiptamálum, samgönguáætlun, jöfnun húshitunar á köldum svæðum, dreifnám og menntastefnu og yfirfærslu málaflokka frá ríki til sveitarfélaga.
Byggðastofnun var tryggt fé, 50 millj. kr., á fjárlögum yfirstandandi árs til að vinna samkvæmt þessari nýju aðferð. Ný ríkisstjórn hefur slegið þessa mikilvægu vinnu Byggðastofnunar af og auk þess hætt við byggingu húsnæðis fyrir þekkingarsetur á Kirkjubæjarklaustri í Skaftárhreppi sem hefja átti á þessu ári. Þekkingarsetrið er vel undirbúið samstarfsverkefni sem heimamenn höfðu bundið miklar vonir við og samtök sveitarfélaga á Suðurlandi sett ofarlega á forgangslista í sóknaráætlun landshlutans. Eftir standa byggðirnar vonsviknar.
Menntamál.
Mennta- og menningarmálaráðherra hefur boðað skipulagsbreytingar á námi í framhaldsskólum og háskólum. Í framhaldsskólum er um að ræða styttingu námstíma til stúdentsprófs og til prófa í starfsnámi og rætt er um sameiningar háskóla. Lítil umræða hefur farið fram um þessi áform meðal þingmanna, í þingsal eða í nefndum þingsins. Um er að ræða flókin skipulags- og sameiningarferli sem undirbúa þarf vel og gæta þarf að hag bæði nemenda og starfsmanna skólanna. Svo virðist hins vegar að stjórnvöld hyggist framkvæma þessar breytingar með miklum hraði. Vísbendingar um það eru bæði í fjáraukalögum fyrir árið í ár og breytingartillögum meiri hlutans við fjárlagafrumvarp fyrir árið 2014. Í fjáraukalögum eru 300 millj. kr. færðar á nýjan lið ráðuneytisins sem ætlaður er til að framkvæma skipulagsbreytingarnar á framhaldsskólunum. Í breytingartillögum við fjárlagafrumvarpið er óskað eftir 6. gr. heimild til að taka á leigu viðbótarhúsnæði fyrir framhaldsskóla og háskóla í tengslum við sameiningar, breytingar eða hagræðingu á starfseminni. Í skýringum með heimildarbeiðninni segir að verið sé að fara yfir rekstrarumhverfi skólanna með tilliti til hugsanlegrar sameiningar eða annarra breytinga í starfsemi þeirra og að ráðuneytið telji mikilvægt að hafa svigrúm til að takast á við þær með stuttum fyrirvara. Draga má af þessu þá ályktun að keyra eigi skipulagsbreytingarnar í gegn með hraði þannig að þær komi fram í breyttri þörf fyrir húsnæði á árinu 2014. Heimildarbeiðnin er galopin og veitir ráðherra heimild til að gera hvað sem er við hvaða skóla sem er. Varasamt er að veita svo opna heimild í fjárlagafrumvarpi án frekari skýringa eða umræðu um hvaða skóla eða landsvæði sé um að ræða eða um fagleg rök skipulagsbreytinganna.
Rekstrarstaða framhaldsskólanna er mjög slæm og viðurkennt er að einingarverð sem greitt er til skólanna með hverjum nemenda sé of lágt. Gert er ráð fyrir að til að halda rekstri þeirra innan fjárheimilda með óbreyttum nemendafjölda þurfi um 250 millj. kr. viðbótarfjárveitingu. Því til viðbótar skortir fé til þróunarvinnu um bætt skólastarf. Auk þess flytja of margir skólanna halla frá árinu í ár yfir á það næsta. Hætta er á að ef fjármunum verður ekki veitt til að mæta vanda skólanna muni þeir ekki eiga annan kost en að vísa nemendum frá. Þar sem stjórnvöld skera einnig niður aðstoð við unga atvinnuleitendur getur verið að með þessum ákvörðunum sé verið að búa til vanda sem hefur kostnað og slæmar aukaverkanir í för með sér. Þótt stjórnvöld hugsi sér að breyta skipulagi skólanna og lækka kostnað við rekstur þeirra til lengri tíma geta þeir nemendur sem neitað verður um skólavist ekki beðið eftir að sú skipulagsbreyting fari að skila árangri. Allar greiningar sýna að í kreppu sé æskilegt að opna framhaldsskóla fyrir ungmennum en hins vegar, ef aðsókn er takmörkuð, valdi það félagslegum vandamálum langt fram eftir ævi ungmennanna sem verða fyrir aðgerðunum.
Meiri hlutinn leggur til 100 millj. kr. til byggingar verkmenntahúss við Fjölbrautaskólann á Suðurlandi. Það er ánægjuefni að hreyfa eigi við því aðkallandi verkefni að nýju en hönnun hússins er lokið og til stóð með framlögum í fjárlögum fyrir árið 2013 og áætlun fyrir árið 2014 að ljúka byggingu hússins. Það skaut skökku við að falla frá eflingu starfs- og tæknináms þegar það er að sögn stjórnarliða eitt af stóru áherslumálunum. Áætlun um lok verksins liggur hins vegar ekki fyrir og það er afleitt því það er ekki fyrr en sú áætlun er komin að útboð verksins getur farið fram.
Heilbrigðiskerfið.
Meiri hlutinn leggur til að stjórnvöld hverfi frá stefnu um frekari niðurskurð í heilbrigðiskerfinu og er það vel. Tekið hefur verið tillit til gagnrýni minni hlutans og framlög hækkuð, einkum til Landspítalans og Sjúkrahússins á Akureyri, en heilbrigðisstofnanir úti um land fá einnig aukin framlög og niðurskurðarkrafa er tekin til baka að mestu. Rekstrarstaða flestra stofnananna er mjög slæm á árinu 2013 og því er ástæða til að hafa áhyggjur af stöðu þeirra nú og á næsta ári þrátt fyrir aukin framlög sem lögð eru til. Ekkert verður af framkvæmdum árið 2014 á Heilbrigðisstofnun Vesturlands í Stykkishólmi eða á Heilbrigðisstofnun Suðurlands sem hefðu skipt miklu máli bæði vegna starfsaðstöðu en einnig sem möguleikar á hagræðingu til lengri tíma.
Það sker í augu og er engan veginn ásættanlegt að stjórnvöld leita í vasa þeirra sem lítið eiga til að greiða fyrir þessum aðgerðum. Þróunaraðstoð er skorin niður um 460 millj. kr., vaxtabætur lækkaðar um 500 millj. kr. og Starfsendurhæfingarsjóður um 298 millj. kr. Sú ákvörðun stjórnvalda að gefa milljarða afslátt af auðlindagjöldum til þeirra sem búa við afskaplega góð skilyrði en láta þá sem minna hafa milli handanna greiða aukið álag til að fjármagna þann afslátt er verulega ógeðfelld svo ekki sé meira sagt.
Þróunarsamvinna.
Meiri hlutinn leggur til niðurskurð á þróunaraðstoð þannig að hún verði alls um 0,23% af landsframleiðslu. Í frumvarpinu var ekki gert ráð fyrir skerðingu frá yfirstandandi ári og 0,26% hlutfall af landsframleiðslu látið standa. Á 141. löggjafarþingi samþykkti Alþingi þingsályktun með aðeins einu mótatkvæði, atkvæði núverandi formanns fjárlaganefndar, um hvernig ná mætti í áföngum markmiði Sameinuðu þjóðanna um þróunaraðstoð sem er 0,7% af þjóðarframleiðslu. Samkvæmt henni ætti hlutfallið að hækka í 0,28% á árinu 2014 sem væri hækkun um rúmar 600 millj. kr. Í stað þess er framlagið lækkað um 460 millj. kr. eins og áður sagði. Markmið þróunarsamvinnu er skýrt tekið fram í þingsályktuninni, þ.e. að leggja íslensk lóð á vogarskálar baráttunnar gegn fátækt og fyrir bættum lífskjörum í fátækustu hlutum heims. Einnig segir í ályktuninni að með virkri þátttöku á þessu sviði leitist Ísland við að uppfylla pólitískar og siðferðislegar skyldur sínar sem ábyrg þjóð í samfélagi þjóðanna og að alþjóðleg þróunarsamvinna sé ein af meginstoðum íslenskrar utanríkisstefnu.
Því er slegið föstu í ályktuninni að barátta gegn fátækt, félagslegu ranglæti, misskiptingu lífsgæða og hungri í heiminum sé áfram þungamiðja í stefnu Íslands á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu. Jafnframt verði lögð rík áhersla á mannréttindi, jafnrétti kynjanna, réttindi barna, frið og öryggi. Leitast verði við að tryggja innbyrðis samræmi í utanríkisstefnu Íslands með tilliti til hnattrænna efnahags-, umhverfis- og öryggismála. Íslensk þróunarsamvinna endurspegli þannig þau gildi sem íslenskt samfélag stendur fyrir, virðingu fyrir lýðræði og mannréttindum, fjölbreytni mannlífs, umburðarlyndi, réttlæti og samstöðu.
Þrátt fyrir þessa samþykkt leggur meiri hlutinn nú til að þróunaraðstoð verði skorin niður til þess að bæta megi stöðuna í íslensku heilbrigðiskerfi. Meiri hlutinn leggur þetta til á sama tíma og ríkulegur afsláttur er gefinn af auðlindum þjóðarinnar.
Vaxtabætur.
Meiri hlutinn leggur til að heildarframlag til almennra vaxtabóta lækki um 5,6%. Vaxtabætur voru hækkaðar umtalsvert til að koma til móts við skuldug heimili í greiðsluvanda á síðasta kjörtímabili. Þær breytur sem stýra bótaupphæðinni eru laun og skuldir heimila. Ekki hefur fengist nákvæm útfærsla á þessari lækkun. Líklegt er þó að launalágar, skuldugar barnafjölskyldur verði fyrir barðinu á þessari lækkun og þurfi með þessu móti að fjármagna framlög til heilbrigðiskerfisins að tillögu meiri hlutans.
Starfsendurhæfingarsjóður.
Meiri hlutinn leggur til að ríkið standi ekki við skuldbindingar sínar er varða greiðslur til Starfsendurhæfingarsjóðs og lækki framlög um 298 millj. kr. Í lögum um atvinnutengda starfsendurhæfingu og starfsemi starfsendurhæfingarsjóða er gert ráð fyrir þrískiptu framlagi af launum starfsmanna, frá lífeyrissjóðum og ríkinu til starfsendurhæfingarsjóða. Áætlað er að framlag atvinnurekenda og lífeyrissjóða muni á árinu 2013 nema nálægt 2 milljörðum kr. Meiri hlutinn lítur svo á að það framlag sé meira en nægjanlegt til að sjóðurinn sinni verkefnum sínum að svo stöddu. Afar ólíklegt er þó að hinir samstarfsaðilarnir verði ánægðir ef ríkið ákveður að breyta lögunum þannig að það losni undan greiðslum til sjóðsins. Starfsemi VIRK starfsendurhæfingarsjóðs verður því væntanlega í uppnámi á árinu 2014 og þann skaða bera öryrkjar. Enn leitar stjórnarmeirihlutinn til þeirra sem síst skyldi til að greiða fyrir afsláttinn til útgerðarinnar.
Ríkisútvarpið.
Á 141. löggjafarþingi voru samþykkt lög um Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, nr. 23/2013. Í þeim eru ýmis ákvæði sem m.a. tíminn hefur kallað á, bæði fagleg og tæknileg. Á meðal grundvallarbreytinga sem felast í lögunum er að útvarpsgjaldið renni óskipt til Ríkisútvarpsins. Það þótti mikilvægt til að draga úr umsvifum Ríkisútvarpsins á auglýsingamarkaði og til að stofnunin væri ekki háð duttlungum stjórnmálamanna um rekstrarfé enda gætu einhverjir þeirra haft horn í síðu hennar fyrir efnistök. Ný stjórnvöld ákveða að láta útvarpsgjaldið renna aðeins að hluta til starfseminnar og láta 600 millj. kr. renna í ríkissjóð til annarra verka. Því til viðbótar leggur meiri hlutinn nú til að 215 millj. kr. verði skornar niður til viðbótar en leyfilegur auglýsingatími verði lengdur á móti. Stjórnendur Ríkisútvarpsins telja að þessi viðbót muni leiða til uppsagna fleiri starfsmanna en nú þegar er raunin. Svo virðist sem stjórnvöld hafi ákveðið að veikja Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, og því mótmælir 1. minni hluti.
Vinnumálastofnun.
Atvinnuleysi hefur minnkað umtalsvert frá hruni og stendur nú í rúmum 4%. Það er þó óásættanlega hátt hlutfall sem þýðir að enn eru um 7.000 einstaklingar án atvinnu. Há niðurskurðarkrafa er gerð á Vinnumálastofnun, svo há að talið er að hún muni ekki geta sinnt hlutverki sínu hvað varðar ráðgjöf til atvinnuleitenda og miðlun atvinnu. Það er alvarlegt mál og mikilvægt að á milli umræðna verði starfsskilyrði stofnunarinnar bætt þannig að hún geti uppfyllt lögbundið hlutverk sitt.
Vinnubrögð.
Á síðasta kjörtímabili vann fjárlaganefnd sameiginlega að samþykktum um breytt vinnulag við úthlutun fjár af safnliðum. Breytingarnar miðuðu að auknu gegnsæi við útdeilingu opinberra fjármuna til sveitarfélaga, félagasamtaka og einstaklinga vegna einstakra verkefna. Forgangsröðun útdeilingarinnar ætti því í ríkari mæli eftir breytinguna að byggjast á stefnumótun og þarfagreiningu og eftirliti í kjölfarið. Öll nefndin var samstiga enda engin flokkapólitík til staðar þegar bæta á vinnubrögð við skiptingu opinberra fjármuna. 1. minni hluti leggur á það áherslu að ekki verði horfið til fyrra horfs í vinnu nefndarinnar en ef gallar finnast á verklaginu verði unnið að frekari umbótum.
Vinna fjárlaganefndar fyrir 2. umræðu um fjárlagafrumvarpið hefur einkennst af flýti og örum breytingum á tillögum og skjölum. Það vinnulag gagnrýnir 1. minni hluti og varar við því að vegna þessa geti orðið mistök sem geti kallað á vandamál á árinu 2014 í rekstri stofnana.
Breytingartillögur.
Fyrsti minni hluti leggur fram breytingartillögur sem eru viðbrögð við tillögum meiri hlutans og við fjárlagafrumvarpinu. Hér er um nokkur áhersluatriði að ræða en hvergi nærri tæmandi yfir það sem breyta þarf til að stefna stjórnvalda fari saman við stefnu Samfylkingarinnar.
Gerð er tillaga um aukna tekjuöflun með hærri veiðigjöldum og leigu á makrílkvóta, en einnig með 14% virðisaukaskatti á hótel- og gistiþjónustu, hertu skatteftirliti og hærri bankaskatti. Breytingartillögurnar miðast einnig við að gjaldskrár hækki ekki á árinu 2014, að Háskóli Íslands og framhaldsskólar fái nauðsynlegt rekstrarfé, og að veitt verði fé til samkeppnissjóðanna, nýsköpunar og skapandi greina og til Ríkisútvarpsins. Einnig er gerð tillaga um bætta byggðastefnu með öflugri sóknaráætlun landshluta, stuðningi við brothættar byggðir, jöfnun húshitunar og framlagi til Fjarskiptasjóðs. Þá fá Landspítalinn og aðrar heilbrigðisstofnanir aukin fjárframlög samkvæmt tillögunni. Gert er ráð fyrir aðgerðum fyrir tekjulægstu hópa samfélagsins og skattalækkunum sem miða að því að hækka viðmiðunartekjumörk lægsta skattþrepsins.
143. löggjafarþing 2013–2014.
Þingskjal 358 — 1. mál.
2. umræða.
Nefndarálit
um frumvarp til fjárlaga fyrir árið 2014.
Frá 1. minni hluta fjárlaganefndar.
Fjárlagafrumvarp hvers árs er helsta stefnuplagg ríkisstjórnarinnar. Með fjárlagafrumvarpi fyrir árið 2014 er því miður boðuð afturhaldssöm atvinnustefna, byggðastefna sem stuðlar að veikingu landsbyggðar og óljós menntastefna. Fjármunir eru veittir til þeirra sem nóg hafa handa á milli frá þeim sem ekki eru aflögufærir.
Heildarjöfnuður.
Meiri hlutinn hefur lagt fram breytingartillögur við fjárlagafrumvarpið og niðurstaðan er að jákvæður heildarjöfnuður næst, ríflega 600 millj. kr. Það er mjög jákvætt að heildarjöfnuður skuli nást á árinu 2014 eins og áætlanir ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur gerðu ráð fyrir þótt gagnrýna megi með hvaða hætti það markmið næst. Frá hruni hefur tekist að loka fjárlagagati sem nam 216 milljörðum kr., ná verðbólgu niður úr 18,6% og hagvexti úr neikvæðri stöðu. Þeim áföngum ber að fagna.
Afar mikilvægt er að ríkissjóður komist sem fyrst í þá stöðu að mögulegt sé að hefja niðurgreiðslu skulda. Það skiptir máli fyrir efnahag landsins, fyrir velferðarkerfið og fyrir kjör almennings í landinu. Það gerir afnám gjaldeyrishafta auðveldara og skapar skilyrði fyrir minni verðbólgu og lægri fjármagnskostnað. Þetta eru stærstu áskoranirnar sem stjórnvöld standa nú frammi fyrir. Það sem veikir hins vegar stöðuna er að heildarjöfnuður er afar lítill og staðan því mjög óviss. Þeir liðir sem valda óvissu um hvort áætlanir standist eru einkum breytingar á skilmálum um skuldabréf til Seðlabanka Íslands sem veitt var haustið 2008, hugsanlegur viðbótarkostnaður ef staða Íbúðalánasjóðs reynist verri en gert var ráð fyrir og bankaskattur á þrotabú gömlu bankanna þar sem skuldir þeirra eru skattstofninn.
Breytingar á skilmálum skuldabréfs til Seðlabanka Íslands.
Í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2014 segir að endurskoða eigi skilmála skuldabréfs sem gefið var út til styrkingar á eiginfjárstöðu Seðlabanka Íslands. Ráðstöfunin á að spara ríkinu 10,7 milljarða kr. í vaxtagjöld. Ljóst er að þessi sparnaður er bara tilfærsla úr einum vasa ríkissjóðs í annan. Seðlabankinn verður af þessum tekjum og sem veikir stöðu hans sem því nemur. Því gæti þessi aðgerð haft áhrif á Seðlabankann og þar með ríkið með öðrum hætti. Breytingar á skilmálunum geta haft margvísleg áhrif á ríkissjóð:
– Neikvæð áhrif á eignastöðu Seðlabankans.
– Arðgreiðslur til ríkisins frá Seðlabankanum gætu orðið minni.
– Sjálfstæði Seðlabankans er ógnað þegar ríkið breytir einhliða skilmálum skuldabréfs.
– Verðbólga gæti aukist vegna peningalegrar slökunar. 1
Í frumvarpinu er ekki gert ráð fyrir neinum hliðarverkunum af þessari aðgerð og engin rökstuðningur færður fyrir þeirri framsetningu. Það veikir óneitanlega þá ályktun að 10,7 milljarðar kr. sparist vegna þessara skilmálabreytinga.
Íbúðalánasjóður.
Gert er ráð fyrir að veita þurfi Íbúðalánasjóði árlega 4,5 milljarða kr. í framlag frá ríkissjóði vegna slæmrar fjárhagsstöðu hans. Vel gæti farið svo að þessi útgjöld yrðu meiri.
Frá árinu 2010 hefur þurft að afskrifa í rekstrarreikningi ríkissjóðs um 40 milljarða kr. eiginfjárframlög til sjóðsins. Í ríkisreikningi fyrir árið 2012 er þannig gjaldfærður 7,1 milljarður kr. vegna niðurfærslu á bókfærðum eignarhluta ríkissjóðs í Íbúðalánasjóði. Ríkissjóður þurfti á árinu 2013 að styrkja eiginfjárstöðu Íbúðalánasjóðs um 13 milljarða kr. með nýju stofnfjárframlagi. Óljóst er hvort afskrifa þurfi hluta þess framlags á árinu 2014 eða síðar ef eiginfjárstaðan rýrnar frekar frá því sem þegar er orðið.
Staða Íbúðalánasjóðs er mjög erfið og veruleg óvissa er um rekstrarhæfi hans í núverandi umhverfi vegna lágs vaxtastigs og samkeppni á bankamarkaði í skjóli gjaldeyrishafta. Reiknaður vaxtamunur útlána og lántöku sjóðsins nægir ekki til þess að standa undir rekstrarkostnaði, vanskil eru mikil og uppgreiðsluvandinn er enn til staðar. Í því sambandi þarf einnig að horfa til þess hvað gerist þegar aðgerðir stjórnvalda til að lækka höfuðstól íbúðalána verða að veruleika og sjóðurinn gæti staðið frammi fyrir enn hærri uppgreiðslum útlána en nú er raunin.
Sem dæmi um umfang vandans má nefna að í endurskoðaðri áætlun sjóðsins fyrir árið 2013 frá því í september sl. er áætlað að tap sjóðsins verði um 4,1 milljarður kr. á yfirstandandi ári, en rekstrarafkoma sjóðsins eftir fyrstu sex mánuði ársins var neikvæð um tæplega 3 milljarða kr. Þetta er mun lakari afkoma en samkvæmt áætlun fjárlaga 2013 þar sem áætlað var að afgangur af rekstri sjóðsins yrði um 1,1 milljarður kr.
Verulegar líkur eru á að ríkissjóður verði fyrir enn frekara tapi vegna sjóðsins.
Bankaskattur.
Í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2014 er gert ráð fyrir að bankaskattur hækki og nái til fjármálafyrirtækja í slitameðferð. Deilt hefur verið um hvort sú útvíkkun á skattinum standist. Breytingarnar eiga að skila 14,2 milljörðum kr. árið 2014, þar af 11,3 vegna fyrirtækja í slitameðferð. Ofan á það eiga líklega eftir að bætast rúmlega 20 milljarðar kr. vegna frekari hækkana til að standa straum af kostnaði við skuldaleiðréttingar. Sú umræða bíður 3. umræðu fjárlaga.
Beinar tekjur af auðlindum.
Eitt af fyrstu verkum nýrrar ríkisstjórnar var að lækka veiðigjaldið umtalsvert þannig að samkvæmt áætlunum lækka tekjur af því um 6,4 milljarða kr. á árinu 2014. Einnig tóku stjórnvöld ákvörðun um það á sumarþinginu að halda virðisaukaskatti af hótelum og gistihúsum í 7% þrepi með matvælum. Tekjutap vegna þessara ákvarðana stjórnvalda miðað við áætlanir fyrir árið 2014 eru 7,9 milljarðar kr. Líklegt er að meðal ástæðna gífurlegrar fjölgunar ferðamanna sem koma hingað til lands sé veik króna og að á því hagnist hótel og gististaðir. Sjávarútvegurinn hagnaðist mjög á falli krónunnar á meðan almenningur og ríkissjóður tapaði. Við slíkar aðstæður og í ljósi stöðu ríkissjóðs leyfir 1. minni hluti sér að fullyrða að lækkun þessara tekna hafi verið afar óskynsamleg og hafi haft umtalsverð áhrif á hvernig skorin er niður þjónusta sem ríkið veitir þeim sem helst þurfa á henni að halda og opinberar fjárfestingar og fjárveitingar til vaxtarsprota atvinnulífsins.
Atvinnumál.
Virkjun hugvits, nýsköpun og aukin fjölbreytni í atvinnulífi er forsenda þeirrar auknu verðmætasköpunar sem Íslendingar þurfa til að greiða niður erlendar skuldir þjóðarbúsins, bæta lífskjör og byggja upp velferðar-, heilbrigðis- og menntakerfi í fremstu röð. Einhver dapurlegustu tíðindin sem felast í fyrsta fjárlagafrumvarpi nýrrar ríkisstjórnar og tengdum ráðstöfunum er alger skortur á framtíðarsýn í atvinnumálum eða áætlun um hvernig styðja megi við fjölbreyttara atvinnulíf. Samt er hér um að ræða lykilinn að því að Ísland sé samkeppnishæft við önnur lönd um unga fólkið okkar og að byggðir fái dafnað um land allt.
Þótt auðlindagreinarnar séu okkur afar mikilvægar um fyrirsjáanlega framtíð eru vexti þeirra sett náttúruleg mörk. Hugvitinu sem auðlind eru engin slík takmörk sett eins og við höfum þrátt fyrir allt séð fjölda dæma um frá síðustu árum þar sem framsækin íslensk fyrirtæki hafa orðið til, gjarnan sprottin úr nánum tengslum við þær undirstöðugreinar sem fyrir eru. Vegna þessa var lögð sérstök áhersla á það í tíð síðustu ríkisstjórnar að hlífa stoðkerfi atvinnulífsins og samkeppnissjóðum eins og kostur var og bæta í hvar og hvenær sem færi gafst. Nú fer jafnlítið fyrir sýn á þróun íslensks atvinnulífs og sýninni á peningamál þjóðarinnar eða hvernig íslenskum fyrirtækjum og heimilum verði tryggður stöðugri gjaldmiðill og viðráðanleg vaxtakjör.
Stóra hættan er sú að sá niðurskurður og það afturhald í atvinnumálum sem fjárlagafrumvarp ríkisstjórnarinnar fyrir árið 2014 boðar valdi frekari samdrætti í verðmætasköpun og auki þannig vanda ríkissjóðs til lengri tíma litið vegna samdráttar í skatttekjum. Við slíku hafa m.a. Samtök iðnaðarins varað.
Aðgerðir ríkisstjórnarinnar í ríkisfjármálum boða íslensku atvinnulífi niðurskurð á hinum afar mikilvægu samkeppnissjóðum Tækniþróunarsjóðs og Rannsóknasjóði, skertum stuðningi við rannsóknir og þróun í atvinnulífinu, samdrætti í stuðningi við vaxtarbroddinn skapandi greinar, skerðingu sjóðs til fjárfestinga í uppbyggingu fjölsóttra ferðamannastaða, brotthvarf sóknaráætlana fyrir landshluta og þeirrar merku nýjungar að færa ákvarðanir um útdeilingu fjármagns til verkefna í hendur heimamanna í hverjum landshluta, afnám fjárfestingarsjóðs til að efla fjárfestingar í fyrirtækjum á sviði umhverfislausna og afturköllun átaks um markaðssókn til að efla beinar erlendar fjárfestingar á því sviði.
Stuðningur við rannsóknir og þróun í starfandi fyrirtækjum sem tekinn var upp árið 2009 í kjölfar hruns fjármálakerfisins sem liður í endurreisn atvinnulífsins hefur reynst fjölmörgum fyrirtækjum afar mikilvægur. Nýsköpun og þróun í starfandi fyrirtækjum er líklega skjótvirkasta leiðin til að fjölga störfum og auka verðmætasköpun. Slíkur stuðningur er líka nauðsynlegur til að bæta samkeppnisstöðu Íslands í hugverkageiranum. Nú á að skera þennan stuðning niður og grafa þannig undan starfsumhverfi framsæknustu fyrirtækja okkar.
Í nýrri greinargerð draga Samtök iðnaðarins skýrt upp hve miklum verðmætum samkeppnissjóðir atvinnulífsins hafa skilað. Arðurinn af fjárfestingu ríkisins í nýsköpun í gegnum Tækniþróunarsjóð einan mælist í tugum milljarða samkvæmt mati samtakanna. Samdráttur í þeirri fjárfestingu minnkar ekki aðeins hinn beina arð samfélagsins heldur versnar samkeppnisstaða Íslands gagnvart okkar vel menntaða unga fólki sem sækist eftir spennandi framtíðarstörfum. Sama á við um samdrátt í stuðningi við skapandi greinar sem hafa samkvæmt úttektum skapað fjölda eftirsóttra starfa og vaxandi útflutningsverðmæti.
Byggðamál.
Stefna nýrrar ríkisstjórnar í byggðamálum birtist með skýrum hætti í frumvarpinu og breytingartillögum meiri hlutans.
Jöfnun húshitunar.
Á fundi ríkisstjórnarinnar sem haldinn var á Ísafirði 5. apríl 2011 var samþykkt að unnið yrði að því með Samtökum sveitarfélaga á köldum svæðum að leita leiða til að lækka og jafna húshitunarkostnað. Í kjölfarið var skipaður starfshópur sem gerði tillögu um að grundvallarbreyting yrði gerð á niðurgreiðslukerfinu þannig að flutningur og dreifing á raforku til hitunar íbúðarhúsnæðis yrði niðurgreidd að fullu. Kerfið yrði sjálfvirkt þar sem öllum breytingum á verði á dreifingu raforku yrði mætt með sjálfvirkum hætti án þess að sérstök ákvörðun þyrfti að liggja þar að baki. Einnig gerði starfshópurinn tillögu að breyttri fjármögnun niðurgreiðslna. Tillaga hópsins var að jöfnunargjald yrði sett á hverja framleidda kWst sem næmi þeim kostnaði sem nauðsynlegur væri á hverjum tíma til að niðurgreiða að fullu flutning og dreifingu raforku til upphitunar íbúðarhúsnæðis. Sá hái húshitunarkostnaður sem um 10% landsmanna býr við hefur stuðlað að búseturöskun og veikt viðkomandi samfélög. Þessi þungi kostnaðarliður hefur áhrif á lífskjör og val á búsetu á þessum svæðum. Á 141. löggjafarþingi var lagt fram frumvarp samhljóða tillögum starfshópsins með þverpólitískum stuðningi.
Með breytingartillögum meiri hlutans er vikið frá hinni pólitísku sátt. Hækkun er lögð til á lið um jöfnun kostnaðar við dreifingu raforku um 304 millj. kr. Gert er ráð fyrir breytingum á lögum nr. 98/2004 þar sem tekið yrði upp sérstakt jöfnunargjald á þá raforku sem fer um dreifikerfi dreifiveita til að standa undir fullri jöfnun kostnaðar við dreifingu raforku til almennra notenda. Þar sem álver og önnur stóriðja fá sína orku beint frá Landsneti, en ekki í gegnum dreifiveiturnar, munu þau ekki greiða þetta sérstaka jöfnunargjald. Stjórnvöld leggja því til aukinn kostnað á heimilin í landinu að því er virðist til þess að álver og stóriðja sleppi við að greiða gjaldið.
Fjarskiptasjóður.
Annað sláandi dæmi um forgangsröðun stjórnvalda í byggðamálum er sú tillaga meiri hlutans við fjáraukalög að lögbundnar markaðar tekjur Fjarskiptasjóðs rynnu ekki til sjóðsins. Um er að ræða 195 millj. kr. Þar með lenda verkefni sjóðsins í uppnámi og hinar dreifðu byggðir þurfa enn að bíða eftir bættum búsetuskilyrðum. Með lögum nr. 179/2011 samþykkti Alþingi samhljóða, þverpólítískt, að tekjur sjóðsins væru m.a. sértekjur af tíðnigjöldum sem koma til vegna uppboðs Póst- og fjarskiptastofnunar, sbr. lög um fjarskipti. Hugmynd Alþingis með styrkingu sjóðsins var þá að stuðla að því að fjarskiptalegum skuggasvæðum landsins yrði fækkað, m.a. vegna neyðar- og öryggissjónarmiða, en einnig að stuðla að enn frekari ljósleiðaravæðingu á torveldum svæðum. Sjóðurinn gerði ráð fyrir að nýta þessar tekjur til verkefna á árinu 2014. Ekki er gert ráð fyrir sértekjum á árinu 2014 enda ekkert tíðniútboð fram undan.
Ljóst er því að geta sjóðsins til að sinna aðkallandi verkefnum mun verða lítil sem engin á árinu 2014, en miðað við þetta þarf sjóðurinn væntanlega að nýta óverulegar uppsafnaðar heimildir. Þá ber að minna á að fyrirliggjandi eru samningar um styrki vegna GSM-sendistaða við þjóðveg landsins og fjölsótta ferðamannastaði og auk þess stærsti samningurinn sem tengist háhraðanettengingum til þeirra landsmanna sem fjarskiptafyrirtækin hafa ekki getað sinnt, þar á meðal gervihnattasendingar til um 70 lögbýla.
Sóknaráætlun landshluta.
Skilaboð nýrrar ríkisstjórnar til byggða landsins eru einnig athyglisverð. Brotthvarf IPA- styrkja setja í uppnám verðmæt verkefni til eflingar innviðum víða um land. Í sóknaráætlun landshluta var ný nálgun í svæðasamvinnu og byggðaþróun í samstarfi allra ráðuneyta og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Hún fólst í því að fjármunum væri útdeilt á grundvelli sóknaráætlana sem heimamenn á hverjum stað mótuðu. Allt verkefnafjármagn sóknaráætlana er strikað út í fjárlagafrumvarpinu en meiri hlutinn leggur til 85 millj. kr. framlag við 2. umræðu fjárlaga. Það er til bóta en betur má ef duga skal.
Brothættar byggðir.
Undanfarin ár hefur umræða um byggðamál verið með öðrum og skýrari hætti en áður. Eftirtektarverð er vinna Byggðastofnunar um byggðir sem skera sig úr hvað varðar mikla fólksfækkun, erfitt atvinnuástand og óhagstæða aldursþróun undangengin ár. Unnið hefur verið með íbúum Raufarhafnar, Bíldudals, Skaftárhrepps og Breiðdalshrepps. Í þessari nýstárlegu nálgun felast sértækar aðgerðir og vinna með íbúum þar sem hin almennu stuðningsúrræði á sviði atvinnuþróunar, nýsköpunar og byggðaaðgerða duga ekki ein til. Verkefninu hefur verið fylgt úr hlaði með fjölsóttum íbúafundum um framtíðarsýn byggðanna, styrkleika og tækifæri. Þótt aðferðin sé miðuð við brothættar byggðir snertir hún stefnumótun í byggðamálum í heild. Má þar nefna stefnu í fjarskiptamálum, samgönguáætlun, jöfnun húshitunar á köldum svæðum, dreifnám og menntastefnu og yfirfærslu málaflokka frá ríki til sveitarfélaga.
Byggðastofnun var tryggt fé, 50 millj. kr., á fjárlögum yfirstandandi árs til að vinna samkvæmt þessari nýju aðferð. Ný ríkisstjórn hefur slegið þessa mikilvægu vinnu Byggðastofnunar af og auk þess hætt við byggingu húsnæðis fyrir þekkingarsetur á Kirkjubæjarklaustri í Skaftárhreppi sem hefja átti á þessu ári. Þekkingarsetrið er vel undirbúið samstarfsverkefni sem heimamenn höfðu bundið miklar vonir við og samtök sveitarfélaga á Suðurlandi sett ofarlega á forgangslista í sóknaráætlun landshlutans. Eftir standa byggðirnar vonsviknar.
Menntamál.
Mennta- og menningarmálaráðherra hefur boðað skipulagsbreytingar á námi í framhaldsskólum og háskólum. Í framhaldsskólum er um að ræða styttingu námstíma til stúdentsprófs og til prófa í starfsnámi og rætt er um sameiningar háskóla. Lítil umræða hefur farið fram um þessi áform meðal þingmanna, í þingsal eða í nefndum þingsins. Um er að ræða flókin skipulags- og sameiningarferli sem undirbúa þarf vel og gæta þarf að hag bæði nemenda og starfsmanna skólanna. Svo virðist hins vegar að stjórnvöld hyggist framkvæma þessar breytingar með miklum hraði. Vísbendingar um það eru bæði í fjáraukalögum fyrir árið í ár og breytingartillögum meiri hlutans við fjárlagafrumvarp fyrir árið 2014. Í fjáraukalögum eru 300 millj. kr. færðar á nýjan lið ráðuneytisins sem ætlaður er til að framkvæma skipulagsbreytingarnar á framhaldsskólunum. Í breytingartillögum við fjárlagafrumvarpið er óskað eftir 6. gr. heimild til að taka á leigu viðbótarhúsnæði fyrir framhaldsskóla og háskóla í tengslum við sameiningar, breytingar eða hagræðingu á starfseminni. Í skýringum með heimildarbeiðninni segir að verið sé að fara yfir rekstrarumhverfi skólanna með tilliti til hugsanlegrar sameiningar eða annarra breytinga í starfsemi þeirra og að ráðuneytið telji mikilvægt að hafa svigrúm til að takast á við þær með stuttum fyrirvara. Draga má af þessu þá ályktun að keyra eigi skipulagsbreytingarnar í gegn með hraði þannig að þær komi fram í breyttri þörf fyrir húsnæði á árinu 2014. Heimildarbeiðnin er galopin og veitir ráðherra heimild til að gera hvað sem er við hvaða skóla sem er. Varasamt er að veita svo opna heimild í fjárlagafrumvarpi án frekari skýringa eða umræðu um hvaða skóla eða landsvæði sé um að ræða eða um fagleg rök skipulagsbreytinganna.
Rekstrarstaða framhaldsskólanna er mjög slæm og viðurkennt er að einingarverð sem greitt er til skólanna með hverjum nemenda sé of lágt. Gert er ráð fyrir að til að halda rekstri þeirra innan fjárheimilda með óbreyttum nemendafjölda þurfi um 250 millj. kr. viðbótarfjárveitingu. Því til viðbótar skortir fé til þróunarvinnu um bætt skólastarf. Auk þess flytja of margir skólanna halla frá árinu í ár yfir á það næsta. Hætta er á að ef fjármunum verður ekki veitt til að mæta vanda skólanna muni þeir ekki eiga annan kost en að vísa nemendum frá. Þar sem stjórnvöld skera einnig niður aðstoð við unga atvinnuleitendur getur verið að með þessum ákvörðunum sé verið að búa til vanda sem hefur kostnað og slæmar aukaverkanir í för með sér. Þótt stjórnvöld hugsi sér að breyta skipulagi skólanna og lækka kostnað við rekstur þeirra til lengri tíma geta þeir nemendur sem neitað verður um skólavist ekki beðið eftir að sú skipulagsbreyting fari að skila árangri. Allar greiningar sýna að í kreppu sé æskilegt að opna framhaldsskóla fyrir ungmennum en hins vegar, ef aðsókn er takmörkuð, valdi það félagslegum vandamálum langt fram eftir ævi ungmennanna sem verða fyrir aðgerðunum.
Meiri hlutinn leggur til 100 millj. kr. til byggingar verkmenntahúss við Fjölbrautaskólann á Suðurlandi. Það er ánægjuefni að hreyfa eigi við því aðkallandi verkefni að nýju en hönnun hússins er lokið og til stóð með framlögum í fjárlögum fyrir árið 2013 og áætlun fyrir árið 2014 að ljúka byggingu hússins. Það skaut skökku við að falla frá eflingu starfs- og tæknináms þegar það er að sögn stjórnarliða eitt af stóru áherslumálunum. Áætlun um lok verksins liggur hins vegar ekki fyrir og það er afleitt því það er ekki fyrr en sú áætlun er komin að útboð verksins getur farið fram.
Heilbrigðiskerfið.
Meiri hlutinn leggur til að stjórnvöld hverfi frá stefnu um frekari niðurskurð í heilbrigðiskerfinu og er það vel. Tekið hefur verið tillit til gagnrýni minni hlutans og framlög hækkuð, einkum til Landspítalans og Sjúkrahússins á Akureyri, en heilbrigðisstofnanir úti um land fá einnig aukin framlög og niðurskurðarkrafa er tekin til baka að mestu. Rekstrarstaða flestra stofnananna er mjög slæm á árinu 2013 og því er ástæða til að hafa áhyggjur af stöðu þeirra nú og á næsta ári þrátt fyrir aukin framlög sem lögð eru til. Ekkert verður af framkvæmdum árið 2014 á Heilbrigðisstofnun Vesturlands í Stykkishólmi eða á Heilbrigðisstofnun Suðurlands sem hefðu skipt miklu máli bæði vegna starfsaðstöðu en einnig sem möguleikar á hagræðingu til lengri tíma.
Það sker í augu og er engan veginn ásættanlegt að stjórnvöld leita í vasa þeirra sem lítið eiga til að greiða fyrir þessum aðgerðum. Þróunaraðstoð er skorin niður um 460 millj. kr., vaxtabætur lækkaðar um 500 millj. kr. og Starfsendurhæfingarsjóður um 298 millj. kr. Sú ákvörðun stjórnvalda að gefa milljarða afslátt af auðlindagjöldum til þeirra sem búa við afskaplega góð skilyrði en láta þá sem minna hafa milli handanna greiða aukið álag til að fjármagna þann afslátt er verulega ógeðfelld svo ekki sé meira sagt.
Þróunarsamvinna.
Meiri hlutinn leggur til niðurskurð á þróunaraðstoð þannig að hún verði alls um 0,23% af landsframleiðslu. Í frumvarpinu var ekki gert ráð fyrir skerðingu frá yfirstandandi ári og 0,26% hlutfall af landsframleiðslu látið standa. Á 141. löggjafarþingi samþykkti Alþingi þingsályktun með aðeins einu mótatkvæði, atkvæði núverandi formanns fjárlaganefndar, um hvernig ná mætti í áföngum markmiði Sameinuðu þjóðanna um þróunaraðstoð sem er 0,7% af þjóðarframleiðslu. Samkvæmt henni ætti hlutfallið að hækka í 0,28% á árinu 2014 sem væri hækkun um rúmar 600 millj. kr. Í stað þess er framlagið lækkað um 460 millj. kr. eins og áður sagði. Markmið þróunarsamvinnu er skýrt tekið fram í þingsályktuninni, þ.e. að leggja íslensk lóð á vogarskálar baráttunnar gegn fátækt og fyrir bættum lífskjörum í fátækustu hlutum heims. Einnig segir í ályktuninni að með virkri þátttöku á þessu sviði leitist Ísland við að uppfylla pólitískar og siðferðislegar skyldur sínar sem ábyrg þjóð í samfélagi þjóðanna og að alþjóðleg þróunarsamvinna sé ein af meginstoðum íslenskrar utanríkisstefnu.
Því er slegið föstu í ályktuninni að barátta gegn fátækt, félagslegu ranglæti, misskiptingu lífsgæða og hungri í heiminum sé áfram þungamiðja í stefnu Íslands á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu. Jafnframt verði lögð rík áhersla á mannréttindi, jafnrétti kynjanna, réttindi barna, frið og öryggi. Leitast verði við að tryggja innbyrðis samræmi í utanríkisstefnu Íslands með tilliti til hnattrænna efnahags-, umhverfis- og öryggismála. Íslensk þróunarsamvinna endurspegli þannig þau gildi sem íslenskt samfélag stendur fyrir, virðingu fyrir lýðræði og mannréttindum, fjölbreytni mannlífs, umburðarlyndi, réttlæti og samstöðu.
Þrátt fyrir þessa samþykkt leggur meiri hlutinn nú til að þróunaraðstoð verði skorin niður til þess að bæta megi stöðuna í íslensku heilbrigðiskerfi. Meiri hlutinn leggur þetta til á sama tíma og ríkulegur afsláttur er gefinn af auðlindum þjóðarinnar.
Vaxtabætur.
Meiri hlutinn leggur til að heildarframlag til almennra vaxtabóta lækki um 5,6%. Vaxtabætur voru hækkaðar umtalsvert til að koma til móts við skuldug heimili í greiðsluvanda á síðasta kjörtímabili. Þær breytur sem stýra bótaupphæðinni eru laun og skuldir heimila. Ekki hefur fengist nákvæm útfærsla á þessari lækkun. Líklegt er þó að launalágar, skuldugar barnafjölskyldur verði fyrir barðinu á þessari lækkun og þurfi með þessu móti að fjármagna framlög til heilbrigðiskerfisins að tillögu meiri hlutans.
Starfsendurhæfingarsjóður.
Meiri hlutinn leggur til að ríkið standi ekki við skuldbindingar sínar er varða greiðslur til Starfsendurhæfingarsjóðs og lækki framlög um 298 millj. kr. Í lögum um atvinnutengda starfsendurhæfingu og starfsemi starfsendurhæfingarsjóða er gert ráð fyrir þrískiptu framlagi af launum starfsmanna, frá lífeyrissjóðum og ríkinu til starfsendurhæfingarsjóða. Áætlað er að framlag atvinnurekenda og lífeyrissjóða muni á árinu 2013 nema nálægt 2 milljörðum kr. Meiri hlutinn lítur svo á að það framlag sé meira en nægjanlegt til að sjóðurinn sinni verkefnum sínum að svo stöddu. Afar ólíklegt er þó að hinir samstarfsaðilarnir verði ánægðir ef ríkið ákveður að breyta lögunum þannig að það losni undan greiðslum til sjóðsins. Starfsemi VIRK starfsendurhæfingarsjóðs verður því væntanlega í uppnámi á árinu 2014 og þann skaða bera öryrkjar. Enn leitar stjórnarmeirihlutinn til þeirra sem síst skyldi til að greiða fyrir afsláttinn til útgerðarinnar.
Ríkisútvarpið.
Á 141. löggjafarþingi voru samþykkt lög um Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, nr. 23/2013. Í þeim eru ýmis ákvæði sem m.a. tíminn hefur kallað á, bæði fagleg og tæknileg. Á meðal grundvallarbreytinga sem felast í lögunum er að útvarpsgjaldið renni óskipt til Ríkisútvarpsins. Það þótti mikilvægt til að draga úr umsvifum Ríkisútvarpsins á auglýsingamarkaði og til að stofnunin væri ekki háð duttlungum stjórnmálamanna um rekstrarfé enda gætu einhverjir þeirra haft horn í síðu hennar fyrir efnistök. Ný stjórnvöld ákveða að láta útvarpsgjaldið renna aðeins að hluta til starfseminnar og láta 600 millj. kr. renna í ríkissjóð til annarra verka. Því til viðbótar leggur meiri hlutinn nú til að 215 millj. kr. verði skornar niður til viðbótar en leyfilegur auglýsingatími verði lengdur á móti. Stjórnendur Ríkisútvarpsins telja að þessi viðbót muni leiða til uppsagna fleiri starfsmanna en nú þegar er raunin. Svo virðist sem stjórnvöld hafi ákveðið að veikja Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, og því mótmælir 1. minni hluti.
Vinnumálastofnun.
Atvinnuleysi hefur minnkað umtalsvert frá hruni og stendur nú í rúmum 4%. Það er þó óásættanlega hátt hlutfall sem þýðir að enn eru um 7.000 einstaklingar án atvinnu. Há niðurskurðarkrafa er gerð á Vinnumálastofnun, svo há að talið er að hún muni ekki geta sinnt hlutverki sínu hvað varðar ráðgjöf til atvinnuleitenda og miðlun atvinnu. Það er alvarlegt mál og mikilvægt að á milli umræðna verði starfsskilyrði stofnunarinnar bætt þannig að hún geti uppfyllt lögbundið hlutverk sitt.
Vinnubrögð.
Á síðasta kjörtímabili vann fjárlaganefnd sameiginlega að samþykktum um breytt vinnulag við úthlutun fjár af safnliðum. Breytingarnar miðuðu að auknu gegnsæi við útdeilingu opinberra fjármuna til sveitarfélaga, félagasamtaka og einstaklinga vegna einstakra verkefna. Forgangsröðun útdeilingarinnar ætti því í ríkari mæli eftir breytinguna að byggjast á stefnumótun og þarfagreiningu og eftirliti í kjölfarið. Öll nefndin var samstiga enda engin flokkapólitík til staðar þegar bæta á vinnubrögð við skiptingu opinberra fjármuna. 1. minni hluti leggur á það áherslu að ekki verði horfið til fyrra horfs í vinnu nefndarinnar en ef gallar finnast á verklaginu verði unnið að frekari umbótum.
Vinna fjárlaganefndar fyrir 2. umræðu um fjárlagafrumvarpið hefur einkennst af flýti og örum breytingum á tillögum og skjölum. Það vinnulag gagnrýnir 1. minni hluti og varar við því að vegna þessa geti orðið mistök sem geti kallað á vandamál á árinu 2014 í rekstri stofnana.
Breytingartillögur.
Fyrsti minni hluti leggur fram breytingartillögur sem eru viðbrögð við tillögum meiri hlutans og við fjárlagafrumvarpinu. Hér er um nokkur áhersluatriði að ræða en hvergi nærri tæmandi yfir það sem breyta þarf til að stefna stjórnvalda fari saman við stefnu Samfylkingarinnar.
Gerð er tillaga um aukna tekjuöflun með hærri veiðigjöldum og leigu á makrílkvóta, en einnig með 14% virðisaukaskatti á hótel- og gistiþjónustu, hertu skatteftirliti og hærri bankaskatti. Breytingartillögurnar miðast einnig við að gjaldskrár hækki ekki á árinu 2014, að Háskóli Íslands og framhaldsskólar fái nauðsynlegt rekstrarfé, og að veitt verði fé til samkeppnissjóðanna, nýsköpunar og skapandi greina og til Ríkisútvarpsins. Einnig er gerð tillaga um bætta byggðastefnu með öflugri sóknaráætlun landshluta, stuðningi við brothættar byggðir, jöfnun húshitunar og framlagi til Fjarskiptasjóðs. Þá fá Landspítalinn og aðrar heilbrigðisstofnanir aukin fjárframlög samkvæmt tillögunni. Gert er ráð fyrir aðgerðum fyrir tekjulægstu hópa samfélagsins og skattalækkunum sem miða að því að hækka viðmiðunartekjumörk lægsta skattþrepsins.
Alþingi, 12. desember 2013.
Oddný G. Harðardóttir.
- Neðanmálsgrein: 1
- 1 Sjá Peningamál 2013/4 gefið út af Seðlabanka Íslands.
