Fjáraukalög 2004.

Herra forseti. Ég geri grein fyrir nefndaráliti 1. minni hluta fjárlaganefndar, þ.e. fulltrúa Samfylkingarinnar í fjárlaganefnd.

Í frumvarpi til fjáraukalaga fyrir árið 2004 sem hér liggur fyrir er lagt til að útgjöld ríkissjóðs verði aukin um 6,3 milljarða kr. Við 2. umr. koma núna enn fram tillögur frá ríkisstjórn og meiri hluta fjárlaganefndar um að auka útgjöldin, nú um 2,9 milljarða kr. Með samþykkt fyrirliggjandi frumvarps og breytingartillagna við það hafa fjárheimildir ársins því verið auknar um 9,3 milljarða kr., þ.e. um 3,4% af fjárlögum ársins.

Þetta er talsvert lægra hlutfall en verið hefur undanfarin ár og er það vissulega til bóta en samt sem áður er hér verið að óska eftir auknum fjárveitingum til útgjalda sem annaðhvort vekja furðu eða ættu að vekja menn til umhugsunar.

Fyrsti minni hluti fjárlaganefndar ætlar ekki við þessa umræðu að meta hvort þetta frumvarp eða breytingartillögurnar séu í samræmi við lög um fjárreiður ríkisins en bendir á nefndarálit sitt um frumvarp til fjáraukalaga fyrir árið 2003 þar sem gerðar voru umtalsverðar athugasemdir varðandi viðhorf ríkisstjórnarmeirihlutans til þeirra laga.

Við 1. umr. um frumvarpið lýsti hæstv. fjármálaráðherra því yfir að það væri enginn vafi á því að frumvarpið væri fyllilega í samræmi við lög um fjárreiður ríkisins. Það er því ekki að sjá að rökstuddar athugasemdir hafi áhrif á viðhorf framkvæmdarvaldsins og meðan meiri hluti þingsins lætur þau viðhorf yfir sig ganga er ekki líklegt að breytingar verði á.

Eflaust á eftir að bætast við þetta frumvarp áður en til 3. umr. kemur og mun þá frumvarpið verða skoðað í heild sinni út frá lögum um fjárreiður ríkisins.

Herra forseti. Það vekur sérstaka athygli að efnahagsforsendur fjárlaga ársins 2004 eru algerlega brostnar. Þannig er nú t.d. spáð að einkaneysla tvöfaldist frá fyrri spám. Hið sama gildir um fjárfestingu og þjóðarútgjöld. Í nefndaráliti okkar í 1. minni hluta fjárlaganefndar birtum við töflu sem sýnir svart á hvítu hvernig forsendur fjárlaga hafa breyst miðað við þær áætlanir sem nú eru uppi og við birtum einnig mismuninn á þessu sem sýnir frávik. Það má nefna fleiri dæmi en hér komu fram áðan. Það er t.d. gert ráð fyrir að samneyslan aukist um 1,5% í stað 1% sem er 50% fram yfir áætlun. Það er talið að þjóðarútgjöldin aukist um 8% en ekki 4%, sem er tvöföldun. Miðað við áætlun er gert ráð fyrir að útflutningur vöru og þjónustu hækki um 1,5% fram yfir það sem gert var ráð fyrir í forsendum fjárlaga. Innflutningur vöru og þjónustu er talinn aukast um 12,75% í stað 5,75% eða 7% fram yfir það sem gert var ráð fyrir. Verg landsframleiðsla er talin aukast um 5,5% í stað 3,5% og viðskiptajöfnuðurinn er talinn verða óhagstæður upp á 7,25% í staðinn fyrir 3,25%. Það er augljóst mál að þær forsendur sem fjárlögin byggðu á eru algerlega brostnar og því er ekki óeðlilegt að ýmsar tölur þurfi að taka breytingum. Þetta vekur hins vegar upp þá spurningu hvort ekki sé hægt að bæta áætlunargerðina og reyna að vinna úr þessum staðreyndum. En meðan menn viðurkenna ekki að hlutirnir séu vanáætlaðir og að eitthvað sé að spánum þá er ekki von á góðu. Við skulum vona að forsendur fjárlagafrumvarpsins sem eiga að gilda á næsta ári séu nær raunveruleikanum.

Herra forseti. Þessu til viðbótar er reiknað með að atvinnuleysi verði rétt rúm 3% af mannafla á árinu 2004 sem er rúmlega 0,5% hærra en reiknað var með.

Sjaldan eða aldrei hafa forsendur fjárlaga beðið annað eins skipbrot og einu viðbrögð ríkisstjórnarinnar eru skattalækkanir sem gagnast þeim einum sem mest hafa handa á milli. Sú fyrirætlan getur, eins og margir hafa bent á, virkað líkt og olía á eld miðað við þær efnahagsforsendur sem við búum nú við.

Samkvæmt frumvarpinu og breytingartillögum við það er gert ráð fyrir að tekjur ríkissjóðs aukist um 9,3 milljarða kr. frá fjárlögum yfirstandandi árs. Annars vegar er gert ráð fyrir að skatttekjur ríkissjóðs aukist um 10,8 milljarða kr. en rekstrartekjur lækki um 1,5 milljarða kr. Hækkun skattþegna má að stærstum hluta rekja til góðrar afkomu fyrirtækja á árinu 2003, aukins bifreiðainnflutnings og áhrifa aukinnar einkaneyslu á innheimtu virðisaukaskatts. Í lok september sl. námu innheimtar ríkissjóðstekjur 13,2 milljörðum kr. umfram áætlun fjárlaga. Samkvæmt því má ætla að tekjur ríkissjóðs séu vanáætlaðar eins og oft áður og verði meiri en gert er ráð fyrir.

Herra forseti. Árlega verðum við vör við að ákveðin togstreita er á milli framkvæmdarvaldsins og löggjafarvaldsins. Þetta kemur fram í störfum fjárlaganefndar á þann hátt að ár eftir ár gerir ríkisstjórn samþykkt um að stofnanir ríkisins komi ekki til viðtals við fjárlaganefnd. Þetta er síðan sent út í bréfi til stofnananna frá ráðuneytunum þrátt fyrir að á svipuðum tíma sé birt auglýsing frá fjárlaganefnd um að hún taki á móti fulltrúum stofnana. Það verður að segjast eins og er að tak framkvæmdarvaldsins gagnvart nefndinni er stöðugt að aukast, vegna þess að engin stofnun ríkisins óskaði eftir viðtölum við fjárlagagnefnd, ef ég hef réttar upplýsingar. Nefndin hefur hins vegar ekki látið beygja sig í þessu máli og það verður að segjast meiri hluta hennar til hróss að hann hefur ekki tekið þátt í þessum leik og hefur samþykkt allar tillögur frá minni hluta nefndarinnar um að óska eftir heimsóknum stofnana. Það liggur hins vegar ljóst fyrir þegar þannig er staðið að málum að við getum ekki beðið um að allar stofnanir ríkisins komi í heimsókn til nefndarinnar. Við höfum því aðeins tekið stikkprufur og það er augljóst mál að litlar breytingar hafa á orðið miðað við fyrri ár um hvernig staðið er að meðferð fjárlagatillagna einstakra stofnana. Meira að segja hefur komið í ljós að einstaka stofnanir hafa ekki sent fjárlagatillögur og það segir okkur kannski meira en margt annað um þau viðhorf sem eru ríkjandi í einstökum stofnunum vegna vinnunnar sem fer í gerð fjárlagatillagna, í mörg ár hafa stofnanir væntanlega orðið vitni að því hvernig farið er með þessar tillögur, þ.e. þær lenda ofan í skúffu og eru varla lesnar.

Herra forseti. Í nefndaráliti okkar tökum við því einstaka dæmi um hvernig að þessum málum hefur verið staðið og vekjum athygli á einstaka þáttum og það fyrsta sem við tökum dæmi um er viðhald þessa ágæta húss sem við erum stödd í. Í frumvarpinu er nú gert ráð fyrir viðbótarframlagi til viðhalds Alþingishúss að upphæð 60 millj. kr. Á fjárlögum voru veittar 75 millj. kr. og því er áætlað að kostnaður við endurbæturnar verði 135 millj. kr. sem er 80% hærri fjárhæð en gert var ráð fyrir þegar fjárlög ársins voru samþykkt. Herra forseti. Ég endurtek, 80% hærra.

Í greinargerð með frumvarpinu eru tíndar fram ýmsar skýringar. Þar kemur m.a. fram að tilboð í verkið voru heldur hærri en kostnaðaráætlun og einnig kom í ljós eftir að framkvæmdir hófust að magnaukning og aukaverk voru mun meiri en kostnaðarramminn gerði ráð fyrir. Vissulega hafði sumarþingið áhrif en einnig verður að gagnrýna áætlunargerð framkvæmdanna því þetta er ekki í fyrsta skipti sem framkvæmdir hjá þinginu fara verulega fram úr áætlunum án þess að viðhlítandi skýringar fáist. Ljóst er að bæta þarf mjög allan undirbúning framkvæmda hjá Alþingi og ekki síður eftirlit með þeim. Það er ólíðandi að sú stofnun sem á að vera fyrirmynd hvað varðar umgengni við fjárlög skuli koma við sögu á þennan hátt í frumvarpi til fjáraukalaga.

Herra forseti. Frá því að frumvarp til fjárlaga fyrir árið 2004 var lagt fram hafa fjárveitingar til fjárlagaliðarins Framhaldsskólar, almennt, verið auknar um rúman milljarð kr. Verið er að leysa úr brýnum fjárhagsvanda framhaldsskólanna sem hafa verið verulega aðþrengdir um árabil. Í frumvarpi til fjáraukalaga fyrir árið 2004 var gert ráð fyrir að fjárheimildin yrði aukin um 250 millj. kr. vegna þess að nemendaspá benti til þess að fjöldi ársnema gæti orðið allt að 1.100 umfram forsendur fjárlaga og var miðað við að lækka meðalframlag á nemanda frá því sem gert hafði verið ráð fyrir. Engin skýring hefur fengist á því hvar eða hvernig hið nýja viðmið fannst. Nú, örfáum vikum síðar, óskar ríkisstjórnin eftir því að fjárheimildin verði enn aukin um 200 millj. kr. vegna nemendafjölgunar. Hafa því fundist rúmlega 800 nemendur til viðbótar frá því að frumvarpið var lagt fram eða hefur verið horfið frá lækkun meðalframlags á nemanda? Hver sem skýringin er segir hún ýmislegt um þau vinnubrögð sem viðhöfð eru og getur því ekki aukið traust til áætlunargerðarinnar. Með þessum breytingum er fullyrt að rekstur framhaldsskólanna verði í jafnvægi árið 2004. Hins vegar kemur ekki fram hvort með þessu sé einnig verið að taka á uppsöfnuðum rekstrarhalla framhaldsskólanna eða hvort þessi aukning eigi aðeins að standa undir rekstri yfirstandandi árs. Að mati 1. minni hluta fjárlaganefndar er nauðsynlegt að menntamálaráðuneytið upplýsi þetta og sendi fjárlaganefnd áætlaða stöðu einstakra skóla í árslok 2004 að teknu tilliti til þessara framlaga.

Herra forseti. Það má einnig benda á í þessu sambandi að Háskóli Íslands á við sama vandamál að stríða, þ.e. að í fjárlögum ársins er gert ráð fyrir að greitt sé fyrir 5.200 virka nemendur en skólaárið 2003–2004 voru virkir nemendur í Háskóla Íslands 5.697. Eðlilegt er að spyrja hvers vegna ekki er tekið á vanda háskólans með sama hætti og vanda framhaldsskólanna. Hvaða reglur gilda innan menntamálaráðuneytisins þegar kemur að skilgreiningu á vanda stofnana? Þessu til viðbótar er athyglisvert að niðurstöður vinnuhóps sem menntamálaráðherra skipaði árið 2002 til að meta hvort þróun einingaverða í reiknilíkani háskólans væri í samræmi við ákvæði samnings um kennslu, bendir til að væri fullt tillit tekið til launahækkana þá hefði fjárveiting til Háskóla Íslands þurft að vera um 300 millj. kr. hærri á árinu 2004 en gert er ráð fyrir. Væntanlega verður tekið á þessu vandamáli við gerð fjárlaga fyrir árið 2005.

Herra forseti. Í þessu samhengi er rétt að benda á það sem virðist vera yfirlýst stefna gagnvart fjölda stofnana ríkisins, og felst í því að áætlanir eru vísvitandi hafðar þannig að vitað sé fyrir fram að fjármagn sé vanáætlað til starfsemi viðkomandi stofnunar. Slík áætlanagerð virðist markvisst vera stunduð til að sýna aðhald í ríkisrekstrinum og virðist oft vera eina leiðin sem meiri hlutinn hefur til að sýna aðhald í ríkisrekstrinum. Þetta leiðir hins vegar til þess að viðhorf til fjárlaga er allt annað en það á að vera. Þetta þýðir að stofnanir fara fram úr fjárlögum vegna þess að allir í kerfinu vita að ekki er gert ráð fyrir að þær fái nóg fyrir starfseminni. Svona viðhorf gagnvart fjárlögum er óviðunandi. Fjárlög eiga að vera þannig að þau geri ráð fyrir starfseminni sem ætlast er til að þær sinni og síðan á að fara eftir fjárlögunum.

Við í fjárlaganefnd höfum jafnvel fengið heimsóknir þar sem fram kemur hjá forstöðumönnum að ríkisvaldið hafi sýnt viðkomandi stofnun þá umhyggju að leyfa stofnuninni að reka sig með halla ár eftir ár. Herra forseti. Þá er nauðsynlegt að spyrja hvaðan framkvæmdarvaldinu gefst slíkt vald sem leyfir þetta. Það er að sjálfsögðu ekki í anda fjárreiðulaga ríkisins og er brot á fjárlögum. Og það er ekki hægt að búast við því að fjárlög njóti þeirrar virðingar sem nauðsynlegt er þegar framkvæmdarvaldið sjálft hefur slíkt viðhorf til laganna.

Herra forseti. Enn á ný er bætt við kafla í söguna endalausu um embætti ríkislögreglustjóra. Þau er fátíð fjáraukalögin þar sem ekki er minnst á embætti ríkislögreglustjóra. Nú á samkvæmt ábyrgðum ríkisstjórnarinnar að flytja sérsveitina frá lögreglunni í Reykjavík til ríkislögreglustjórans, en á móti á að flytja tæknirannsóknir frá ríkislögreglustjóranum til lögreglustjórans í Reykjavík. Sérsveitin á nú að vera stoðdeild undir forsjá ríkislögreglustjórans, hvað sem það nú þýðir.

Það er nauðsynlegt að mati 1. minni hluta fjárlaganefndar að fljótlega ljúki skipulagsbreytingum í tengslum við embætti ríkislögreglustjóra þannig að unnt sé að meta gæði og kostnað við starfsemina. Það er ábyggilega nauðsynlegt fyrir embættið að fá um eitthvert skeið frið til að þróa starfsemi sína.

Herra forseti. Það er auðvitað athyglisvert að auka þurfi fjárveitingar til Atvinnuleysistryggingasjóðs um tæplega 1,7 milljarða kr. eða um 67%. Þrátt fyrir aukinn hagvöxt er atvinnuleysi meira en forsendur fjárlaga gerðu ráð fyrir. Stóriðjuframkvæmdirnar hafa ekki skilað þeim störfum sem áætlað var og vinnuaflsþörfinni hefur að mestu verið mætt með erlendu vinnuafli. Hið aukna atvinnuleysi er alvarleg þróun og ber stjórnvöldum skylda til að kanna ástæður þess þannig að grípa megi til aðgerða til að draga úr því. Herra forseti. Þetta er verulegt áhyggjuefni og það er algerlega nauðsynlegt að slík könnun verði gerð. Getur það verið að hér sé að festast í sessi ákveðið hlutfall vinnuaflsins á atvinnuleysisskrá eða eru ruðningsáhrif stóriðjuframkvæmdanna að hafa þessi áhrif og hefur þá ekki verið nægilega að gert til að sporna gegn því? Hvað er hér á ferðinni? Við fáum einhverjar upplýsingar um þetta svo hægt sé að bregðast við í tíma.

Herra forseti. Það er auðvitað margt fleira í þessu frumvarpi sem væri ástæða til að gera athugasemdir við en það mun bíða 3. umr., þegar heildarmynd er komin á frumvarpið. Margoft hefur verið bent á að til þess að fjárlaganefnd hafi þá yfirsýn sem nauðsynleg er verður að tryggja að við afgreiðslu fjárlaga og fjáraukalaga liggi fyrir áætluð fjárhagsstaða stofnana í lok árs. Þrátt fyrir ósk í fjárlaganefnd í byrjun október sl. um slíkt yfirlit hefur það ekki enn borist. Það vekur ugg að svo langan tíma taki að taka saman slíkt yfirlit sem ætti, ef vinnubrögð væru í lagi, að vera fylgiskjal með fjárlagafrumvarpi. Blekkingaleikur með fjárlög hefur einkennt þá ríkisstjórn sem nú situr og því miður hefur meiri hluti Alþingis ekki viljað efla eftirlitshlutverk þingsins með framkvæmdarvaldinu.

Herra forseti. Meðan svo er má búast við marklitlum fjárlögum í fallegum búningi.