samkeppnisstaða fyrirtækja í eigu ríkis og sveitarfélaga.

Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um samkeppnisstöðu fyrirtækja í eigu ríkis og sveitarfélaga. Flutningsmenn eru auk þeirrar sem hér stendur hv. þingmenn Birgir Ármannsson, Sigurður Kári Kristjánsson, Ólöf Nordal, Ragnheiður Ríkharðsdóttir, Arnbjörg Sveinsdóttir, Guðfinna S. Bjarnadóttir, Ármann Kr. Ólafsson, Kristján Þór Júlíusson og Björk Guðjónsdóttir.

Tillagan hljóðar svo:

Alþingi ályktar að fela viðskiptaráðherra að gera athugun á því hvort og á hvaða sviðum fyrirtæki og stofnanir í eigu ríkis og sveitarfélaga eru í samkeppni gagnvart einkaaðilum, svo og að hve miklu leyti þessi fyrirtæki hafi eflt samkeppnisstöðu sína gagnvart einkafyrirtækjum á undanförnum árum. Viðskiptaráðherra er jafnframt falið að gera athugun á því í hversu miklum mæli stofnanir og fyrirtæki hins opinbera sinna verkefnum sem sérhæfðir aðilar í atvinnulífinu gætu leyst með hagkvæmari hætti. Athugunin skal einnig beinast að því að skoða reynslu sem þegar hefur fengist af einkarekstri og einkaframkvæmd við verklegar framkvæmdir eða veitingu lögboðinnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga hér á landi. Viðskiptaráðherra er falið að koma með tillögur um hvernig unnt sé á markvissan og skilvirkan hátt að draga úr núverandi samkeppnisrekstri opinberra aðila.

Ráðherra skili Alþingi skýrslu um málið fyrir 1. apríl 2009.

Tillaga sambærilegs efnis var áður flutt á 131., 132. og 135. löggjafarþingi. Var hún send til umsagnar margra aðila á 132. og 135. þingi og fékk hún almennt jákvæðar viðtökur. Á 135. þingi var tillagan afgreidd af meiri hluta viðskiptanefndar til síðari umr., en hlaut ekki afgreiðslu í þinginu. Þess má geta að þingsályktunartillagan hefur breyst nokkuð frá því sem áður var, m.a. var tekið mið af ábendingum hv. viðskiptanefndar í nefndaráliti hennar til síðari umr.

Greinargerðin með þingsályktunartillögunni stendur fyrir sínu og vil ég tæpa á nokkrum atriðum í henni.

Á síðustu tveimur áratugum hefur ríkið markvisst dregið sig út úr samkeppnisrekstri á ýmsum sviðum. Má þar t.d. nefna að ekki eru mörg ár síðan að fyrsirtæki eins og prentsmiðja, síldarverksmiðja, skipaútgerð, lyfjaverslun, skýrsluvélar og fjarskiptafyrirtæki báru mörg hver heiti með viðskeyti ríkisins í nafninu. Fyrirtæki sem í dag þykir fráleitt að séu hluti af ríkisrekstri, hluti af almannaþjónustu í þeim mæli sem við köllum almannaþjónustu sem á að vera á höndum ríkisins.

Bankastarfsemi var einnig rekin í nafni ríkisins um áratugaskeið en hefur, við þær aðstæður sem nú ríkja í heiminum — sem hafa haft afdrifarík áhrif hér á landi sem öllum er kunnugt um — tímabundið verið tekin í ríkisrekstur. Á hinn bóginn hefur fjölgað þeim stofnunum ríkisins sem sinna stjórnsýsluverkefnum og öðrum samfélagslegum verkefnum sem talið er eðlilegt að séu fjármögnuð af ríkinu.

Oft eru stofnanir settar á laggirnar til að sinna afmörkuðum verkefnum, sem síðan vinda upp á sig og aukast að umfangi með tilheyrandi auknum kostnaði. Til þessara stofnana eru ráðnir vel menntaðir og metnaðarfullir starfsmenn, með víðtæka yfirsýn á þeim vettvangi sem þeir starfa. Af þeim sökum og jafnvel einnig vegna kröfu um sértekjur viðkomandi stofnana sjá þeir ákveðin tækifæri í því að útvíkka starfsemi stofnunarinnar, sem getur kallað á fleira starfsfólk, aukin umsvif og aukið fjármagn til reksturs viðkomandi stofnunar.

Rekstur á vegum ríkis og sveitarfélaga hefur sökum umfangs síns mikil áhrif á starfsumhverfi og starfsmöguleika fyrirtækja í landinu. Þegar opinber stofnun færir út starfsemi sína, ýmist vegna aukinna skyldna sem sett eru á starfsemina, rúmrar skilgreiningar á þeim lögum sem hún starfar eftir eða af eigin hvötum, er veruleg hætta á að hún fari að rekast í horn starfsemi sem einkaaðilar hafa markað sér bás. — Með þessum orðum mínum er ég ekki að setja þetta í neikvætt samhengi.

Við slíkar aðstæður er opinber stofnun viljandi eða óviljandi komin í beina samkeppni við einkaaðila og farin að þrengja að starfsskilyrðum og vaxtarmöguleikum þeirra. Allmörg dæmi eru um að ríkisstofnanir undirbjóði þjónustu einkaaðila, bjóði þjónustuna ókeypis undir merkjum tilraunaverkefnis eða taki upp hugmyndir sem kynntar hafa verið fyrir þeim og hrindi þeim í framkvæmd. Ríkisstofnanirnar gera þetta í krafti þess að þær fá fjármagn til reksturs frá ríkinu og geta niðurgreitt þjónustuna eða alfarið staðið straum af viðkomandi verkefnum með ríkisfé.

Aðrar aðstæður sem blasa við í þessu sambandi er þegar ríkisstofnanir taka ákvörðun um að taka til sín verkefni sem áður voru útvistuð til einkaaðila, eða semji við aðra ríkisstofnun um framkvæmd verkefna, þótt fjölmargir aðilar á markaði séu tilbúnir til að takast á við verkefnið með samningum við viðkomandi stofnun. Slíkt er í ósamræmi við yfirlýsta stefnu ríkisins um framkvæmd innkaupa á vegum þess, eins og hún birtist í riti fjármálaráðuneytisins Innkaupastefna ríkisins – Hagkvæmni, samkeppni, ábyrgð og gagnsæi, frá nóvember 2002. Markmið hennar er að fela einkaaðilum tiltekin verkefni, t.d. með útboðum, til að auka hagræðingu, auka fjölbreytni í þjónustu, byggja upp þekkingu í samfélaginu og efla samkeppni á markaði. Í formála þess rits leggur fjármálaráðherra áherslu á að innkaupastefnan nái einnig til útboða á verkefnum eða rekstrarþátta sem „nú eru hluti af ríkisrekstri“.

Aukið samstarf ríkis og einkaaðila hefur þann eftirsóknarverða tilgang að auka hagkvæmni í rekstri ríkisins og efla samkeppni í einkageiranum. Þannig getur ríkið dregið sig út úr starfsemi sem unnt er að vinna á betri og hagkvæmari hátt hjá fyrirtækjum sem starfa á opnum samkeppnismarkaði. Með slíku samstarfi verður ríkið í hlutverki upplýsts og krefjandi kaupanda þar sem aukin áhersla er lögð á árangur og góða nýtingu fjármagns. Ávinningur af þessari aðferðafræði felst í því að með því að tiltekin starfsemi flytjist til einkaaðila frá opinberum stofnunum eykst samkeppni um opinber verkefni og kaupendahópur fyrirtækjanna stækkar. Þeim eru jafnframt sköpuð betri starfsskilyrði með því að færa þeim stór og krefjandi verkefni. Jafnframt verður til ný þekking innan fyrirtækjanna sem styrkir stoðir þeirra til frekari afurðasköpunar.

Í greinargerð með þingsályktunartillögunni eru tekin nokkur dæmi þar sem opinber fyrirtæki eru eða hafa verið í beinni samkeppni við einkafyrirtæki. Ég vil hér í ræðu minni nefna eitt þessara dæma sem varða ríkisfyrirtækið Íslandspóst.

Íslandspóstur er hlutafélag í eigu ríkisins. Það hefur nú endurskilgreint hlutverk sitt til að takast á við verkefni á samkeppnismarkaði. Í þeim tilgangi hefur fyrirtækið ráðist í byggingu tíu pósthúsa á landsbyggðinni sem eru sérhönnuð með þarfir flutningafyrirtækis í huga og miklar endurbætur hafa verið gerðar á sex öðrum í sama tilgangi, en kostnaður hefur verið áætlaður um 1 milljarður kr. Stjórnendur fyrirtækisins hafa útskýrt þessar breytingar með því að verið sé að gera fyrirtækið hæfara til að takast á við afnám einkaréttar sem fram undan er í póstþjónustu, á árinu 2010, jafnframt sem þeir telja að þessi starfsemi takist varla á við starfsemi einkaaðila sem nú eru á markaði. Jafnframt hefur Íslandspóstur hafið sölu á ritföngum í útibúum sínum í samkeppni við einkaaðila. Hagsmunaaðilar í flutningaþjónustu hafa á hinn bóginn bent á að umsvif ríkisfyrirtækisins og uppbygging í þá veru sem að framan er lýst sé langt umfram það sem eðlilegt getur talist þegar litið er til lögbundins hlutverks þess í almannaþjónustu og að með þessu sé skattfé almennings notað til að niðurgreiða samkeppni í landinu á þessum sviðum. Viðskiptaráð hefur í yfirlýsingu mælt með því að fyrirtækið verði selt og að skilgreining fyrirtækisins á hlutverki sínu sé langt umfram þjónustuþætti sem með réttu ættu að heyra undir hið opinbera.

Í þessu sambandi vil ég lesa úr bréfi sem mér var sent frá kjósanda á Vesturlandi sem lýsti áhrifum útvíkkunar af starfsemi Íslandspósts á eigin fyrirtæki, bóka- og ritfangaverslun sem hún hefur rekið um langt skeið. Bréfið fékk ég frá Dagbjörtu Höskuldsdóttur í Stykkishólmi, 9. nóvember á síðasta ári, og hef ég fengið leyfi hennar til að vísa í það.

Hún segir, með leyfi forseta:

„Ég hef síðan 1994 rekið bóka- og ritfangaverslun í Stykkishólmi í húsi þar sem hefur verið rekin verslun síðan 1937. Reyndar er það svo að ýmislegt annað er og hefur verið selt í búðinni en bækur og ritföng. En bækur og ritföng hafa ávallt verið það sem lögð hefur verið höfuðáhersla á. Það voru Jón Eyjólfsson, faðir Eyjólfs Konráðs Jónssonar, og kona hans, Sesselja, sem hér var skólastjóri og kennari, sem stofnuðu verslunina á sínum tíma. Það hefur örugglega aldrei verið létt að reka verslun í litlu þorpi úti á landi en ekki hefur það orðið auðveldara með árunum. Góðærið í verslun hefur ekki skilað sér í rekstri þessara smáfyrirtækja. En það hefur verið markmiðið að halda úti bóksölu allt árið og hafa talsvert breitt vöruúrval í þeim vöruflokkum sem í versluninni eru. Þá kem ég að ástæðu bréfaskrifa minna.

Nú á haustdögum opnaði Íslandspóstur glæsilega aðstöðu í nýju húsi hér í bæ. Þetta er póstdreifingarstöð fyrir Snæfellsnesið og um leið póstafgreiðsla hér í bænum. Öll vinnuaðstaða starfsmanna póstsins hefur stórbatnað og öll aðstaða viðskiptavinanna líka. Eins og ykkur er kunnugt um er Íslandspóstur hlutafélag í fullri eigu ríkisins. Nú hefur þetta fyrirtæki ákveðið að auka við vöruúrval sitt. Þar er nú til sölu mikið af alls konar skrifstofuvörum, ritföngum, tölvuvörum, jafnvel föndurvara og geisladiskar og smávægilegt sýnist mér af bókum — svo að ekki sé talað um að þeir eru komnir út í samkeppni við ljósmyndastofur og jafnvel prentstofur, en það þekki ég ekki vel. Fyrirtækið bætir ekki við starfsmönnum. Það notar húsnæði sem það þegar á og það flytur vöruna sjálft hingað. Auk þess kaupir það vörurnar að mestu frá aðila sem flytur allar sína vöru hingað með Íslandspósti.

Nú spyr ég ykkur: Er þetta eðlilegur viðskiptamáti? Er það eðlilegt að fyrirtæki í 100% eigu ríkisins standi í samkeppnisrekstri við einkaaðila og hafi að auki þá aðstöðu sem ég nefndi áðan? Ég verð að játa að mér mislíkar þetta mjög. Ég stend frammi fyrir því að endurskoða mjög reksturinn og sé ekki hvernig ég get staðið í svona samkeppni.“

Í lok bréfsins segir, með leyfi forseta:

„Ég veit að sama staðan er t.d. á Húsavík en þar hefur verið rekin bóka- og ritfangaverslun sem ég held að sé orðin 100 ára. Er ég viss um að forsvarsmenn þeirrar verslunar eru varla ánægðir með þessa samkeppni.

Með vinsemd og virðingu, í hjarta Stykkishólms.

Dagbjörg Höskuldsdóttir

versluninni Sjávarborg í Stykkishólmi.“

Svo mörg voru þau orð. Þarna er manneskja sem hefur rekið verslun til margra ára í litlu þorpi úti á landi. Hún lýsir því hvernig starfsemi ríkisfyrirtækis hefur haft áhrif á verslun í hennar eigu sem hefur þjónað samfélaginu frá 1937.

Virðulegi forseti. Tilgangur með framlagningu þessarar þingsályktunartillögu er að fá yfirsýn yfir þá starfsemi á vegum ríkis og sveitarfélaga sem er í beinni samkeppni við einkaaðila. Með slíkar upplýsingar í höndunum er markvisst hægt að stefna að því að ríkið dragi sig út úr starfsemi sem er á samkeppnismarkaði og um leið vekja ríkisstofnanir til vitundar um skaðsemi þess að hamla þróun framsækinnar starfsemi á vegum einkaaðila.

Í tillögu þessari er jafnframt lagt til að skoðað verði hvort lögbundnar skyldur stofnana kalli á sífellt meira umfang þeirra og hvort lagabreytinga sé þörf. Jafnframt þarf að skoða hvað af lögbundnum verkefnum ríkisstofnana sé hægt að fela einkaaðilum.

Ég er þeirrar skoðunar að einmitt á þeim tímum sem við lifum nú þurfi sérstaklega að hlúa að því að fólk með þrek og þekkingu til að takast á við sjálfstæðan rekstur geti það án þess að starfsemi á vegum ríkisins þrengi þar að. Á þeim tímum sem við lifum þarf ríkisvaldið að ganga á undan og skapa ný atvinnutækifæri. Ekki síst að rýmka til svo að sá mikli fjöldi vel menntaðs fólks sem nú er að missa vinnu sína geti komið undir sig fótunum með frumkvöðlastarfi.

Eins og ég nefndi í byrjun ræðu minnar afgreiddi meiri hluti viðskiptanefndar sambærilega tillögu til síðari umr. Í nefndaráliti meiri hlutans segir m.a. eftirfarandi, með leyfi forseta:

„Nefndinni bárust á annan tug umsagna um tillöguna sem voru langflestar jákvæðar í garð hennar. Tilgangurinn með tillöguflutningnum er m.a. að fá yfirsýn yfir starfsemi á vegum hins opinbera sem er í samkeppni við einkaaðila. Nefndin telur æskilegt að fá slíka yfirsýn svo dýpka megi umræðu um hlutverk og þátttöku hins opinbera í atvinnulífinu.

Meiri hlutinn tekur undir með Alþýðusambandi Íslands sem bendir á í umsögn sinni að „mikilvægt sé að tryggja ákveðna fjölbreytni í rekstrarformum samfélagsþjónustu…“ og að mikilvægt sé að tryggja að „gæði þjónustu verði ávallt fullnægjandi og að allir hafi jafnan aðgang að henni óháð efnahag og félagslegri stöðu.“

Í umsögnum má meðal annars finna tillögur um útvíkkun tillögugreinarinnar auk umfjöllunar um einstök svið eða geira sem einkum þykir þörf á að athuga með hliðsjón af þeim sjónarmiðum sem í tillögu þessari felast. Í því sambandi hefur m.a. verið minnst á rekstur hins opinbera á eftirliti sem hugsanlega gæti átt heima hjá einkaaðilum, ólíkar skattareglur milli opinberra aðila og einkaaðila, kaup opinberra aðila á utanaðkomandi sérfræðiaðstoð, kaup opinberra aðila á tölvuþjónustu frá einkaaðilum, þátttöku hins opinbera í verslunarrekstri, vernd og stuðning hins opinbera í landbúnaði, kröfur til einkaaðila í rekstri, þátttöku hins opinbera í rannsóknum.

Þótt sumir þessara þátta kunni að vera á mörkum úttektar af þessum toga telur nefndin æskilegt að viðskiptaráðherra marki úttektinni í upphafi hæfilega rúman ramma sem tryggi að heildaryfirsýn fáist yfir verkefni sem opinberir aðilar sinna nú og gætu verið í höndum einkaaðila. Slík yfirsýn er nauðsynleg forsenda upplýstrar umræðu um hvort einhver sérstök sjónarmið kunni að réttlæta viðamikið hlutverk ríkisins á einstökum sviðum og þá að hvaða markmiðum sé stefnt með umfangsmeiri ríkisrekstri í samkeppnisrekstri en almenn viðskiptasjónarmið kalla á.

Þá telur meiri hlutinn rétt og eðlilegt að jafnframt verði litið til þeirrar reynslu sem þegar hefur fengist af einkarekstri og einkaframkvæmd við verklegar framkvæmdir eða veitingu lögboðinnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga hér á landi.

Meiri hlutinn telur rétt að ráðherra leggi skýrslu um niðurstöðu athugunarinnar fyrir Alþingi til umræðu. Í þeirri skýrslu geri ráðherra tillögur til Alþingis um frekari athuganir, ef hann telur þörf á slíku.

Ég vil að lokum leggja það til að þingsályktunartillaga þessi verði send til hv. viðskiptanefndar til umfjöllunar og afgreiðslu.