rannsókn á einkavæðingu banka.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um rannsókn á einkavæðingu Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf., Landsbanka Íslands hf. og Búnaðarbanka Íslands hf. sem fram fór á árunum 1998–2003.
Segja má að með einkavæðingu þessara þriggja banka hafi hafist sú atburðarás sem endaði með hruni fjármálakerfisins haustið 2008. Ljóst er að mikið skorti á að um vandaða stefnumótun væri að ræða af hendi stjórnvalda, þar með talið löggjafans, hvað varðaði upplegg og síðan framkvæmd einkavæðingarinnar.
Í tillögunni er lagt til að skipuð verði þriggja manna rannsóknarnefnd í samræmi við nýlega samþykkt lög um rannsóknarnefndir sem taki meðal annars til umfjöllunar þá stefnu og þau viðmið sem lágu til grundvallar einkavæðingu bankanna og að hve miklu leyti þeim var fylgt í ákvarðanatöku og síðan framkvæmd einkavæðingarinnar. Nefndin upplýsi nánar um undirbúning og framkvæmd á sölu eignarhluta ríkisins í umræddum bönkum í því skyni að skýra ábyrgð ráðherra og annarra sem komu að sölunni.
Nefndin fjalli jafnframt um samningagerðina við kaupendur bankanna, mat á eignum þeirra og að hve miklu leyti það samrýmdist söluverði þeirra, efndir samninga og undanþágu frá ákvæðum þeirra, þar með talið afslætti frá kaupverði. Þá verði fjallað um eftirlit og ábyrgð með framfylgd kaupsamninganna.
Í greinargerð með tillögunni eru birtar á fjórða tug rannsóknarspurninga sem ætlað er að veita rannsóknarnefndinni ákveðna leiðsögn. Tilgangur tillögunnar er að leiða fram í eitt skipti fyrir öll sannleikann varðandi einkavæðingu bankanna, tryggja að sagan öll verði sögð og almenningi aðgengileg á einum stað um alla framtíð. Aðeins þannig má draga réttan lærdóm af þessu umdeilda söluferli og byggja á þeim lærdómi við setningu laga og reglna um sölu á eignarhlutum ríkisins í opinberum fyrirtækjum síðar meir, til dæmis ef til þess kemur að ríkið ákveður að selja ráðandi hlut sinn í Landsbankanum.
Óhætt er að segja að leitun sé að jafnfátæklegri leiðsögn frá hendi stjórnvalda í svo afdrifaríku máli og þeirri sem gefin var um einkavæðingu bankanna á sínum tíma. Þar er að finna átakanlegt dæmi um þá niðurlægingu sem Alþingi mátti þola af hendi framkvæmdarvaldsins síðasta áratuginn fyrir hrun. Lagafrumvarp ríkisstjórnarinnar sem heimilaði söluna á Landsbankanum, frumvarp til laga um breytingar á lögum nr. 50/1997 innihélt aðeins eitt efnisákvæði sem orðaðist svo, með leyfi forseta:
„Heimilt er að selja af hlutafé ríkissjóðs í Landsbanka Íslands hf. og Búnaðarbanka Íslands hf.“
Það var allt og sumt. Ekki var orð um hvaða markmiðum einkavæðingunni væri ætlað að ná, hvort stefna ætti að dreifðu eignarhaldi eða ekki, hvort selja ætti bankana saman eða hvorn í sínu lagi, hvort stefna ætti að sölu til kjölfestufjárfesta og ef svo væri, af hverju, hvort stefnt væri að innlendu eða erlendu eignarhaldi og þar fram eftir götunum.
Meiri hluti efnahags- og viðskiptanefndar lagði á þessum tíma engar breytingartillögur fram, hann lagði til að frumvarpið yrði samþykkt óbreytt og afsalaði sér í reynd öllu hlutverki á stefnumótun og ákvarðanatöku í þessu afdrifaríka máli. Alþingi veitti þannig galopna heimild til framkvæmdarvaldsins varðandi tilhögun einkavæðingarinnar.
Rétt er að geta þess að 1. minni hluti efnahags- og viðskiptanefndar, þ.e. fulltrúar Samfylkingarinnar í efnahags- og viðskiptanefnd, lagði fram breytingartillögur við frumvarpið, meðal annars um að aðeins annar stóru bankanna yrði seldur en ekki báðir, að ákveðið hlutfall yrði boðið út í almennri sölu til almennings, að hlutur starfsmanna í stjórnum bankanna yrði tryggður og leitað yrði álits Seðlabanka Íslands og Þjóðhagsstofnunar á því hvort aðstæður á fjármálamarkaði væru hyggilegar áður en gengið yrði frá sölu. Þessar tillögur minni hlutans voru felldar og frumvarpið samþykkt óbreytt.
Það er óneitanlega þyngra en tárum taki að rifja upp þessa sögu nú í ljósi þess sem síðar gerðist en því miður var þetta ekki einsdæmi í vinnubrögðum Alþingis á þessum tíma. Þingið sat einfaldlega og stóð eins og ríkisstjórninni hentaði og ekki var til siðs að skoða stjórnarfrumvörp með gagnrýnum gleraugum.
Ýmislegt hefur verið ritað og rætt um einkavæðingu bankanna á undanförnum árum. Þar má nefna skýrslu Ríkisendurskoðunar, umfjöllun í tveimur stærstu dagblöðum landsins, Fréttablaðinu og Morgunblaðinu, og síðan eru nýleg dæmi um greinar í fræðiritum þar sem fjallað er um einkavæðinguna frá ýmsum hliðum. Þar má nefna grein sem Björn Jón Birgisson sagnfræðingur ritar í desemberhefti Sögu, tímarits Sögufélagsins. Ég kem nánar að henni á eftir.
Síðast en ekki síst ber að nefna kafla um einkavæðingu bankanna í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um aðdraganda og orsakir hruns fjármálakerfisins. Þar er varpað ljósi á ýmislegt í einkavæðingarferlinu sem orkaði tvímælis að mati nefndarinnar. Það var meginniðurstaða hennar að stjórnvöld hefðu frá og með áliðnu sumri 2002 í vaxandi mæli látið pólitísk markmið um að ljúka einkavæðingu bankanna sem slíkri, hafa forgang gagnvart þeim faglegu markmiðum sem áður höfðu verið sett fram og gengið hafði verið út frá í söluferlinu fram að þeim tíma.
Nú mætti ef til vill spyrja: Er ekki allt komið fram sem máli skiptir um einkavæðingu bankanna? Er ekki nóg að lesa rannsóknarskýrslu Alþingis? Ég held að því sé fljótsvarað neitandi. Í fyrsta lagi liggur skýrt fyrir að sjónarhorn rannsóknarnefndar Alþingis var takmarkað og sérstaklega var tekið fram að þar væri ekki um að ræða neina heildarúttekt á einkavæðingu bankanna heldur skoðun á afmörkuðum þáttum, einkum atburðum sem áttu sér stað í lok einkavæðingarferlisins, einkum á síðari hluta árs 2002, eins og segir í 1. bindi skýrslunnar.
Þá ber þess að geta að rannsóknarskýrslan fjallaði ekkert um einkavæðingarferli Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf., sem var fyrsti áfangi þessa ferils og hafði ýmislegt að segja varðandi uppbyggingu bankakerfisins og uppgang Kaupþings sem varð ráðandi aðili í bankakerfinu á síðasta áratug. Það er alveg ljóst í mínum huga að ýmislegt er órannsakað varðandi einkavæðingu bankanna, til dæmis ábyrgð einstakra ráðherra, embættismanna og nefndarmanna, hlutverk erlendra ráðgjafa og fjárfesta í ferlinu og hvernig það atvikaðist að upphaflegum fyrirætlunum, sem meðal annars endurspegluðust í viðmiðum framkvæmdanefndar um einkavæðingu, var í reynd kollvarpað.
Í öðru lagi má nefna að nýjar staðreyndir og sjónarmið eru enn að koma fram um einkavæðingu bankanna sem full ástæða er til að rannsaka betur. Ég nefndi nýlega grein Björns Jóns Bragasonar sagnfræðings í Sögu en hann lætur að því liggja að flokkspólitískir hagsmunir Framsóknarflokksins hafi ráðið för við einkavæðinguna sem fram fór á Búnaðarbanka Íslands. Björn segir orðrétt í grein sinni, með leyfi forseta:
„Fyrirtæki með skýr tengsl við Framsóknarflokkinn keyptu kjölfestuhlut í Búnaðarbankanum og fengu til þess lán frá hinum ríkisbankanum, enda höfðu þau ekki fjárhagslega burði til kaupanna.“
Björn segir enn fremur að allt önnur viðmið hafi gilt um einkavæðingu Landsbankans þar sem kaupendur þess banka hafi ráðið yfir erlendu fjármagni og greitt kaupverðið að mestu með erlendum gjaldeyri. Sú söguskýring Björns er ekki óumdeild og fyrrum formaður Framsóknarflokksins, Jón Sigurðsson, ritar hvassa gagnrýni á heimasíðu sína um söguskoðun Björns Jóns og segir þar, með leyfi forseta:
„Meginsjónarmið greinarhöfundar er að það sé heiðarlegt og eðlilegt að formaður Sjálfstæðisflokksins á stóli forsætisráðherra selji fyrrverandi formanni fulltrúaráðs Sjálfstæðisfélaganna í Reykjavík Landsbanka Íslands í beinni lokaðri einkasölu. Þetta er viðmiðið, normið, um eðlilegar og heiðarlegar ráðstafanir.“
Svo mörg voru þau orð. Þarna standa orð gegn orði um pólitíska og þar með talið flokkspólitíska hagsmuni sem hafi knúið gangverk einkavæðingar bankanna og ljóst að full þörf væri á óháðri rannsókn til að kveða upp úr um sannleiksgildi þeirra fullyrðinga sem koma fram í þessum tveimur heimildum.
Enn má nefna nýja grein Helga Skúla Kjartanssonar sagnfræðings í nýjasta hefti Sögu, sem hann kallar „Í tröllahöndum“. Fjallar hann þar um einkavæðingu Búnaðarbankans þar sem hann gagnrýnir meðal annars tiltekna þætti í aðferðafræði Björns Jóns Bragasonar en bætir við nánari athugunum og bendir á að ekki aðeins hafi kaupendur Búnaðarbankans fengið lán úr Landsbankanum til að fjármagna kaupin heldur hafi kaupendur Landsbankans á sama hátt fengið lán í Búnaðarbankanum og reyndar einnig í Kaupþingi til kaupa sinna.
Þessi tillaga var lögð fram á síðasta þingi. Hún var tekin til efnismeðferðar í hv. stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd og afgreidd þar af meiri hluta nefndarinnar 22. maí síðastliðinn. Því miður náðist ekki samkomulag milli þingflokka um að málið kæmist á dagskrá og fengist afgreitt fyrir þinglok í sumar. Þess vegna er tillagan lögð fram hér að nýju og eina efnisbreytingin er sú að skiladegi niðurstöðu starfshópsins er breytt í ljósi þess tíma sem liðinn er frá því að málið var fyrst lagt fram. Er nú lagt til að nefndin skili niðurstöðum sínum fyrir 15. mars 2013.
Það eru 18 þingmenn, úr Samfylkingunni, Vinstri hreyfingunni – grænu framboði og Hreyfingunni auk þingmanns utan flokka, sem flytja þessa tillögu og byggir hún að hluta á þingsályktunartillögu sem Þórunn Sveinbjarnardóttir og 13 aðrir þingmenn Samfylkingarinnar lögðu fram á 139. löggjafarþingi haustið 2010.
Virðulegi forseti. Ég legg áherslu á að ég tel afar mikilvægt að tillagan fái skjótan og góðan framgang í þinginu. Í því ljósi er lagt til að rannsóknarnefndin skili forseta Alþingis skýrslu um rannsóknina eigi síðar en 15. mars 2013 ásamt þeim samantektum og úttektum sem nefndin ákveður að vinna í þágu rannsóknarinnar.
Ég vonast til þess að hv. stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd setji málið í forgang svo að rannsóknarvinnan geti hafist og þjóðin fái innan tíðar að lesa söguna alla um einkavæðingu bankanna og þær afleiðingar sem hún hafði fyrir þróun bankakerfisins á Íslandi sem hrundi til grunna árið 2008.
Ég legg að lokum til að tillögunni verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar.
