örnefni.

Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir frumvarpi til laga um örnefni, sem ætlað er að koma í stað laga um bæjarnöfn o.fl. nr. 35/1953.

Hér er um að ræða endurskoðaða útgáfu þess frumvarps sem útbýtt var á Alþingi 26. febrúar 2013 á þskj. 1076, 620. mál, á 141. löggjafarþingi, en hlaut ekki afgreiðslu. Frumvarpið er nú lagt fram í örlítið breyttri mynd m.a. vegna athugasemda sem borist hafa í samráði ráðuneytis við umhverfis- og auðlindaráðuneyti sem og við Þjóðskrá Íslands.

Fyrstu drög að frumvarpinu voru samin af starfshópi sem mennta- og menningarmálaráðherra skipaði 8. júní 2012 og var ætlað að vinna heildarendurskoðun laga um bæjarnöfn o.fl. Starfshópurinn skilaði greinargerð um vinnu sína og tillögu sinni að nýju frumvarpi með bréfi til mennta- og menningarmálaráðherra þann 21. desember 2012. Megintillögur starfshópsins felast í því að laga lög um bæjarnöfn o.fl. að nútímabúsetuháttum í landinu og skipulagsmálum. Við vinnu starfshópsins voru tvö meginmarkmið höfð að leiðarljósi, þ.e. örnefndavernd og öryggissjónarmið.

Í framkvæmd hefur ferill sá sem kveðið er á um í lögum um bæjarnöfn o.fl. um breytingar á heitum fasteigna ekki virkað sem skyldi og hefur iðulega leitt til þess að misræmi myndast milli þinglýstra gagna og fasteignaskrár hjá Þjóðskrá Íslands. Þá er óljóst samkvæmt gildandi lögum hvar ábyrgð á skrásetningu bæjarnafna liggur, hjá sveitarfélögum eða örnefnanefnd. Enn fremur er ekki kveðið á um boðleiðir milli stofnana, sem koma að skráningu býla, í lögum eða reglugerðum. Ástæða þessa er fyrst og fremst breytt framkvæmd á skráningu fasteigna sem miðast við skráningu í tölvukerfi og fastmótaðan skráningarferil, samanber lög um skráningu og mat fasteigna. Framangreint leiðir ítrekað til þess að misræmi verður á milli þinglýstra gagna og skráningar í fasteignaskrá.

Þá hefur lögbýlum og öðrum býlum utan kaupstaða, kauptúna og þorpa fjölgað mikið, og margir eiga tvö heimili, eitt í þéttbýli og annað í dreifbýli. Einnig eru mörg dæmi um að fólk eigi lögheimili utan kaupstaða, kauptúna og þorpa án þess að um lögbýli sé að ræða. Samkvæmt 4. gr. laga um lögheimili, nr. 21/1990, getur fólk aðeins átt eitt lögheimili en bæjarnöfn sem örnefnanefnd fjallar um eru á lögbýlum þar sem fólk á lögheimili. Af þessum sökum er ekki alltaf ljóst hvort erindi sem nefndinni berast um tilkynningu á nafni á býli heyri undir verksvið hennar. Þetta hefur skapað misræmi víða í stjórnsýslunni.

Annað vandamál stafar af skipulagi dreifbýlis og þéttbýlis nú á dögum. Tryggja þarf að tíðar breytingar á mörkum sveitarfélaga eða umdæmum sýslumanna hafi ekki áhrif á hvað fellur undir lögin. Mörg býli, bæði lögbýli og önnur býli í sveitum landsins, eru nú eftir sameiningar innan sveitarfélaga þar sem bæði er að finna dreifða byggð og byggð í kaupstöðum, kauptúnum og þorpum og samkvæmt laganna hljóðan eru býli innan þéttbýlismarka utan verksviðs örnefnanefndar. Þarna gætir misræmis milli býla í dreifbýlissveitarfélögum og býla sem tilheyra þéttbýlli sveitarfélögum.

Með vísan til framangreinds er talið nauðsynlegt að ákvæði laganna verði löguð að breyttu umhverfi fasteignaskráningar til að koma í veg fyrir misræmi í skráningu fasteigna og tryggja að fasteignaskráin beri alltaf með sér rétta skráningu fasteigna á hverjum tíma.

Þá má nefna að til örnefnanefndar hafa leitað aðilar sem eiga í landamerkjadeilum, t.d. þegar ágreiningur er um hvar örnefni sem skilja að landareignir eru staðsett. Ekki er nægjanlega skýrt í núgildandi lögum hvort örnefnanefnd beri að skera úr um slík atriði en núverandi nefnd telur að það eigi að vera utan hennar verksviðs. Í frumvarpinu er lagt til að nefndin skuli aðeins veita rökstutt álit um örnefni vegna birtingar í opinberum örnefnagrunni. Erfitt getur reynst að skera úr um staðsetningu örnefna og oft eru miklir hagsmunir í húfi fyrir deiluaðila og er hér talið rétt að þeir leiti til dómstóla, þegar svo ber undir.

Virðulegi forseti. Frumvarpið er samið með það að markmiði að nafngiftahefðir séu í heiðri hafðar við myndun nýrra örnefna og að þau séu í samræmi við íslenska málfræði og málvenju. Í frumvarpinu er einnig mælt fyrir um að skýra skuli og samræma stjórnsýslu við skráningu örnefna svo að nafngiftir endurspegli sem best raunveruleikann hverju sinni þannig að endanleg nafngift komist á sem fyrst í ferlinu. Þá er ákvörðunarvaldið flutt nær almenningi með því að færa ábyrgð á nafngiftum og skráningu þeirra til sveitarfélaga í samræmi við nútímalegri stjórnunarhætti. Þá þurfi að gæta samræmis milli laga, svo sem laga um lögheimili, laga um menningarminjar, laga um skráningu og mat fasteigna o.fl. Að lokum þarf að útskýra á greinargóðan hátt ábyrgð og hlutverk örnefnanefndar varðandi ágreiningsmál um örnefni.

Meginatriði frumvarpsins eru eftirfarandi:

„Lögð er áhersla á örnefni sem huglægar menningarerfðir sem verðugt er að varðveita handa komandi kynslóðum.

Mælt er fyrir um markmiðsákvæði sem er nýmæli. Einnig eru lykilhugtök skilgreind.

Mælt er fyrir um að samræma skuli opinbera skráningu örnefna og fasteigna í stjórnsýslunni.

[…]

Öllum sveitarfélögum er falin ábyrgð á nafngiftum staðfanga.

Í frumvarpinu er hugað beinlínis að öryggissjónarmiðum með því að mæla fyrir um skýrar reglur um skráningarferli og staðarvísun.

Kveðið er á um nýjar almennar málsmeðferðarreglur sem örnefnanefnd er ætlað að starfa eftir.

Ráðgert er að festa í lög málsmeðferð nafngifta nýrra náttúrufyrirbæra.“

Ný náttúrufyrirbæri verða öðru hverju til í landinu eða á landgrunni, m.a. vegna þess að Ísland er eldfjallaland þar sem myndast eldfjöll, hraun, eyjar o.s.frv. Gert er ráð fyrir að sveitarfélög beri ábyrgð á nafngjöfum slíkra fyrirbæra innan sinna marka. Að öðrum kosti liggur frumkvæðið hjá ráðherra, þ.e. ef náttúrufyrirbærið er utan stjórnsýslumarka sveitarfélaganna. Drekasvæðið og Surtsey eru dæmi um slík tilvik.

„Mælt er fyrir um að skerpt verði á ráðgefandi hlutverki Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum varðandi söfnun, skráningu og varðveislu örnefna og nýjar nafngiftir.

Mælt er fyrir um að örnefnagrunnur Landmælinga Íslands verði óháður mælikvarða. Hingað til hefur hann verið bundinn í lögum við mælikvarðann 1:50.000.

Lagt er til að innihald örnefnagrunnsins verði aðgengilegt og endurnot hans án gjaldtöku“ og í samræmi við 30. og 31. gr. upplýsingalaga, nr. 140/2012.

Virðulegi forseti. Örnefni eru hluti af menningarerfðum íslensku þjóðarinnar og hafa mörg hver varðveist frá fyrstu tíð búsetu í landinu. Í frumvarpinu er kveðið á um mikilvægar breytingar sem miða fyrst og fremst að því að stuðla að verndun þessara minja og að þeim verði skilað óspilltum til komandi kynslóða. Unnið hefur verið markvisst í hundrað ár við að safna örnefnum og rannsaka þau hér á landi og hafa örnefni jafn lengi verið talin meðal styrkustu stoða menningararfsins og íslenskrar þjóðarvitundar. Viðhald menningarerfða af þessu tagi er af Menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna UNECO talin vera mikilvæg driffjöður menningarlegrar fjölbreytni. Jafnframt er hætta á að alþjóðavæðing og ýmis félagsleg umbrot í nútímanum verði til þess að menningarerfðir glatist. Verði frumvarpið að lögum mun það stuðla að því að hefðbundin örnefni verði varðveitt eftir því sem framast er unnt og að ný örnefni verði ekki innleidd þar sem arfbundin nöfn eru til staðar. Þá er ákvörðunarvaldið flutt nær almenningi með því að færa ábyrgð á nafngiftum og skráningu þeirra til sveitarfélaga í samræmi við nútímalegri stjórnunarhætti.

Virðulegi forseti. Ég vænti þess að málinu verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. allsherjar- og menntamálanefndar.