stefnuræða forsætisráðherra og umræður um hana.
Virðulegi forseti. Kæru landsmenn. Það reynir mjög á þanþol merkingarinnar að fylgjast með ríkisstjórn Íslands í leik og starfi þessa dagana. Það vill nefnilega brenna við að hæstvirtir ráðherrar segi eitt og geri annað, nánast eins og búið hafi verið til nýtt tungumál þar sem allt merkir annað en menn eiga von á. Þannig hefur hæstv. fjármálaráðherra nú kynnt fjárlagafrumvarp þar sem gerðar eru breytingar til að einfalda skattkerfið. Gott og vel. Tvö virðisaukaskattsþrep verða — tvö virðisaukaskattsþrep. Ef ég hef reiknað þetta rétt er það fækkun um núll skattþrep, eða felst einföldunin í að 12 sé einfaldari tala en sjö?
Það er fleira sem vekur furðu. Meðal ýmissa tíðinda fjárlagafrumvarpsins er hækkun á matarskatti. Hæstv. forsætisráðherra kallaði slíka hækkun aðför að lágtekjufólki. Það var árið 2011. Hæstv. forsætisráðherra segir að í dag sé þetta í lagi því að það auki ekki tekjur ríkisins samanlagt, skilst mér. Þannig að nú er aðförin kannski ekki aðför, en ef til vill skýrist þetta meðan við fylgjumst með mjög merku leikriti stjórnarflokkanna þar sem þeir togast á um áformin. Hver veit nema ástæða þess að virðisaukaskattsþrepið er 12% í glærukynningu hæstv. ráðherra en 11% í frumvarpinu sjálfu sé sú að búið sé að ákveða málamiðlunina milli stjórnarflokkanna og semja leikritið sem á að leika fyrir forviða Íslendinga fram í nóvember. Ég bíð spennt.
Fleiri þversagnir eru í frumvarpinu því að hæstv. menntamálaráðherra ferðast nú um landið og segir að nauðsynlegt sé að fleiri geti lesið sér til gagns. Ég er hjartanlega sammála honum um það. En samt styður hæstv. menntamálaráðherra væntanlega þá aðgerð sem er lögð til í fjárlagafrumvarpinu að hækka skatt á bækur, væntanlega af því hæstv. menntamálaráðherra telur að tungumál sem aðeins rúmlega 300 þúsund manns hafa að móðurmáli þurfi engan stuðning. Eða eiga dýrari bækur að efla lestrarkunnáttu? Eða merkir þetta kannski líka eitthvað annað en það gerir í venjulegri íslensku?
Enn má telja. Hæstv. heilbrigðisráðherra er sem kunnugt er áhugamaður um lýðheilsu og forvarnir og telur það forgangsverkefni að sporna gegn offitu, eða það sagði hann í öllu falli þegar hann tók við. Það er meira að segja komin á laggirnar sérstök ráðherranefnd um lýðheilsu. Samt styður hæstv. heilbrigðisráðherra væntanlega hærra matvælaverð með hækkun virðisaukaskatts, þar sem fyrst og fremst er vegið að innlendri matvælaframleiðslu, og styður um leið að sykurskattur falli niður. Þannig að lýðheilsumarkmiðin eru kannski þau að fólk geti fengið sér gúmmíbangsa í staðinn fyrir grænmeti. Minnir þetta nokkuð á kökur og brauð?
Hvernig fór með heimilin sem átti að verja en á núna að rukka meira fyrir matinn, fyrir heita vatnið, fyrir rafmagnið og bjóða ómarkvissa skuldaniðurfellingu í staðinn fyrir að efla vaxtabótakerfið sem hefði mátt efla með sama árangri? Er ríkisstjórnin kannski aðeins ríkisstjórn sumra heimila?
Þegar maður hlustar á ráðherra ríkisstjórnarinnar líður manni dálítið eins og góða dátanum Svejk, en þá merku bók las ég aftur á dögunum í tilefni þess að 100 ár eru liðin frá upphafi fyrri heimsstyrjaldar þar sem 8 milljónir manna féllu í átökum sem fæstir skildu raunverulega um hvað snerust og enginn hefur getað rökstutt síðan að hafi verið nauðsynleg, eins og stundum á við um stríð. Svejk var í rauninni aðeins venjulegur maður sem dróst inn í hildarleik sem honum kom ekkert við. Hann varð hermaður í þágu annarra og brást við því á sinn einstaka hátt. Hann var ýmist stimplaður hálfviti eða útsmoginn liðhlaupi en vissi sjálfur að hann var leiksoppur valdakerfis sem var sama um hann, hinn venjulega mann.
Jaroslav Hasek, höfundurinn, bjó til þennan skondna mann sem með írónískri fjarlægð sallaði niður hjartalaust og heimskulegt valdakerfið og síðan þá hafa lesendur samsamað sig honum og gera það enn. Okkur líður nefnilega oft öllum eins og Svejk þegar við stöndum andspænis kerfi sem stundum virðist hafa þann eina tilgang að viðhalda sjálfu sér. Þá líður hinum venjulega manni iðulega eins og hálfvita eða utangarðsmanni, þegar það er í raun og veru valdakerfið sem er truflað en hann sjálfur sem er í góðu lagi. Stundum virðist hinn venjulegi maður mega sín lítils en samt getur hann haft áhrif, rétt eins og Góði dátinn Svejk er áhrifamikil bók, áhrifamikil vegna þess að venjulegu manneskjurnar eru þrátt fyrir allt margar og ekki allar tilbúnar til að gefa sig ríkjandi hugmyndum á vald og verða leiksoppar valdhafanna. Svejk breytti viðhorfum okkar til styrjalda og orsaka þeirra, vonandi nóg til að menn hugsi sig tvisvar um síðan og vonandi hefur það líka áhrif á þegar við förum að ræða framlög Íslands til hernaðarbandalaga.
Góðir Íslendingar. Það er ekki langt síðan Íslands var í miklum háska en sem betur fer tókst að koma ríkissjóði á réttan kjöl. Það tókst án þess að ganga harðast fram gegn þeim verst settu í samfélaginu sem auðvitað urðu fyrir kjaraskerðingu eins og allir aðrir og voru þó síst öfundsverðir af kjörum sínum fyrir. Þessi kreppa reyndi mjög á lágtekjufólk, öryrkja, aldraða og fleiri hópa en það var reynt að draga úr skaðanum með breytingum á skattkerfinu og í gegnum velferðarkerfið. Afleiðingin varð sú að Ísland, eitt fárra landa, kemur út úr kreppu þannig að jöfnuður hefur aukist umtalsvert. Það hefur verið staðfest af alþjóðastofnunum. Þetta er ekki tilviljun. Þetta er beintengt aðgerðum síðustu ríkisstjórnar. Sumum er þó illa við þann jöfnuð og nota hann jafnvel sem skammaryrði. Ég gleðst yfir því sem þó tókst að gera á þessum erfiðu tímum því að jöfnuður er mikilvægur og afleiðingar ójöfnuðar geta verið skelfilegar, birtast m.a. í auknum átökum, verri lýðheilsu, verri menntun og fleiru sem dregur kraftinn úr samfélaginu öllu. Hvert stefnir í þeim efnum? Hver er sýn okkar stjórnmálamanna á íslenskt samfélag, ekki aðeins þennan vetur heldur næstu ár og áratugi?
Í dag ræðum við ekki aðeins málefni dagsins í dag heldur stefnuna til næstu aldar og hvaða viðmið þarf að setja til að byggja hér réttlátt samfélag þar sem hver og einn getur notið sín. Þar á Ísland mörg tækifæri en það er ekki sama hvernig þau verða nýtt. Því miður tel ég breytingar ríkisstjórnarinnar á skattkerfinu dæmi um skammtímahugsun, rétt eins og svokölluð skuldaleiðrétting sem hæstv. forsætisráðherra nefndi áðan er dæmi um skammtímahugsun sem ekki mun hafa í för með sér langtímabata fyrir kjör almennings í landinu.
Skammtímahugsun var allsráðandi á Íslandi fyrir hrun. Kannski er það einkenni stjórnmála um heim allan. Það er svo freistandi fyrir okkur öll að hugsa í kjörtímabilum en ekki áratugum. En viðfangsefni okkar nú kalla hins vegar á langtímahugsun.
Um allan heim sjáum við fyrstu áhrif loftslagsbreytinga sem munu hafa veruleg áhrif á líf okkar allra. Við þær verður vitaskuld ekki glímt með skammtímalausnum eða kosningaloforðum. Ef hugsað er til næstu aldar er lítið um það deilt að taka þarf þessi mál föstum tökum, áður en verstu hörmungarnar skella á. Ég hefði viljað heyra hæstv. forsætisráðherra ræða, í það minnsta nefna, loftslagsmálin hér í ræðu sinni og kynna okkur fyrir sýn sinni á það hvernig við getum, í anda sjálfbærni, lagt okkar af mörkum, dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda og undirbúið okkur undir þær breytingar sem munu verða.
Kæru landsmenn. Það var stefna okkar vinstri grænna fyrir síðustu kosningar að mikilvægt væri að hefja á nýjan leik uppbyggingu innviða eftir kreppu undanfarinna ára. Við leggjum til á þessu þingi að fulltrúar allra flokka komi saman og móti raunsæja stefnu um það hvernig við viljum byggja upp þessa innviði. Þar á ég við heilbrigðisþjónustuna, félagslega kerfið, framhaldsskóla, háskóla, nýjan Landspítala, þannig að við getum hafið örugga og skynsamlega sókn á nýjan leik til að styrkja samfélagið, allt það sem við eigum öll saman. Í nýju fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar eru áherslurnar aðrar. Miðað við langtímaáætlun ríkisstjórnarinnar í ríkisfjármálum er gert ráð fyrir að hlutfall samneyslu af vergri landsframleiðslu verði komið niður í 24,5% árið 2018, sem er fjarri því sem gerist annars staðar á Norðurlöndunum þar sem þetta hlutfall er yfir 30%. Þetta er ekki hægt að skýra einungis með hækkandi eða auknum hagvexti. Fyrir utan að hækkandi hlutfall eldri borgara hlýtur að kalla á hærri útgjöld til velferðarkerfisins nema skorið sé niður í þjónustunni. Einhver skýring hlýtur að vera á því að greiðsluþátttaka sjúklinga, sem enn á að auka í nýju fjárlagafrumvarpi, og greiðsluþátttaka námsmanna er meiri hér en annars staðar á Norðurlöndum. Við færumst því miður fjær norrænu velferðarsamfélagi, enda kemur það fram í fjárlagafrumvarpinu að þessi tala um útgjöld ríkisins þýði að endurskoða þurfi þjónustuhlutverk ríkisins.
Í áætlunum ríkisstjórnarinnar er nefnilega lítið svigrúm til að byggja upp velferðina og greiða niður himinháar skuldir ríkissjóðs, sem á auðvitað líka að vera forgangsverkefni okkar. Tekjustofnar hafa verið veiktir sem birtist meðal annars í því að ríkisstjórnin fellir niður auðlegðarskatt með 10 milljarða tekjumissi fyrir samfélagið, lækkar veiðigjöldin enn meira á næsta ári eftir að hafa stórlækkað þau í fjárlögum ársins í ár. Til að greiða niður skuldir er ætlunin að selja ríkiseignir en þær er aðeins hægt að selja einu sinni hverja og duga því skammt. Væntanlega verður dæmið dregið þannig upp, ef ég leyfi mér að gerast spámaður, af því að svigrúmið er jú ekkert þegar tekjustofnarnir hafa verið veiktir, að ef mikilvæg fyrirtæki almennings verða ekki seld verði ekki hægt að byggja nýjan spítala, t.d. eina landsvirkjun fyrir einn spítala.
Við höfum heyrt þetta áður, góðir landsmenn. Við munum alveg að það átti að selja Símann til að byggja nýjan spítala. Hvað gerðist? Jú, Síminn var seldur. Enginn nýr spítali. Hefur símreikningurinn lækkað eða þjónustan batnað? Ég held ekki. Við látum ekki ginna okkur með sömu brellunni aftur. Almenningur mun standa gegn sölu á mikilvægum opinberum félögum á borð við Landsvirkjun.
Góðir landsmenn. Á sama tíma og ríkisstjórnin lækkar skatta og gjöld á þá sem best standa stendur hún fyrir skattahækkunum á mat og menningu. Eins og ég sagði áðan á að vísu að lækka skatt á sykur og vörugjöld á innfluttum matvælum. Er það ekki þveröfugt við skynsemina og rökhyggjuna sem hæstv. forsætisráðherra er svo tamt að taka sér í munn? Er ekki eðlilegra, úr því að við erum á annað borð að skattleggja matvæli, að skattleggja þau matvæli hærra sem hafa lítið sem ekkert næringargildi? Er skynsamlegt að lækka verð á sælgæti en fresta um leið uppbyggingu heilbrigðisþjónustunnar sem væntanlega er ætlað að fást við afleiðingarnar af þessu neyslumynstri í framtíðinni? Þetta er í senn óskynsamlegt og eykur ójöfnuð. Það er stundum engu líkara en öllum skattbreytingum þessarar ríkisstjórnar sé ætlað að auka ójöfnuð. Það er hættulegt.
Franski hagfræðingurinn Thomas Piketty hefur einmitt sýnt fram á að ein helsta skýring aukins ójöfnuðar sé sú að hinir örfáu sem mestan auð eiga taki stærstan hluta hagvaxtarins til sín. Okkar hlutverk hér, sem erum fulltrúar almennings í landinu, er að tryggja að hagvöxturinn nýtist öllum, öllum þeim manneskjum sem hafa byggt upp þetta samfélag. En viðfangsefnin eru stór.
Við búum í heimi þar sem fleiri eru á flótta undan ófriði og átökum en hafa verið allt frá lokum síðari heimsstyrjaldar. Alþjóðastofnanir meta það svo að ójöfnuður auki bil milli ríkra og fátækra, sé ein helsta orsök átaka, þannig að jöfnuður er ekki aðeins svarið við mörgum vandamálum hér innan lands heldur líka á alþjóðavísu. Skattalækkanir sem þýða að ekki er hægt að byggja upp velferðarkerfið eru ekki kjarabót fyrir almenning heldur kjaraskerðing því að þær standa í vegi fyrir því að allir geti sótt sér menntun og heilbrigðisþjónustu án tillits til efnahags. Í því felst engin kjarabót fyrir venjulegt fólk.
Góðir landsmenn. Það má lengi fela eigin stefnu með nýsköpun í orðanotkun en undir niðri glittir í gamla stefnu, þá dólgafrjálshyggju sem Sjálfstæðisflokkurinn heldur fast í þótt hún hafi beðið skipbrot hér fyrir örfáum árum. Ekki síst þess vegna er mikilvægt að almenningur í landinu veiti valdhöfum aðhald og við á vinstri væng stjórnmálanna megum ekki láta okkar eftir liggja þar, því að baráttan snýst um heildarhagsmuni í stað sérhagsmuna. Okkar erindi er að tryggja jöfnuð, sjálfbærni og uppbyggingu samfélagsins fyrir okkur öll. — Góðar stundir.
