fjárlög 2015.

Virðulegi forseti. Við ræðum hér fjárlagafrumvarp 2015. Mig langar að byrja á að ræða um vinnubrögð við fjárlagagerðina sem mér finnast um margt áhugaverð. Þetta er í annað skipti sem ég fylgist grannt með umræðunni. Framlagning fjárlagafrumvarps er stærsta mál ríkisstjórnar á hverju þingi. Það er hins vegar varla komið fram þegar ríkisstjórnin sjálf er farin að vinna að breytingum á eigin frumvarpi. Á sama tíma fjallar fjárlaganefnd um málið. Meiri hlutinn vinnur breytingartillögur sínar eftir að hafa séð breytingartillögur ríkisstjórnarinnar og þá fyrst getur minni hlutinn klárað nefndarálit sín og undirbúið breytingartillögur. Fyrir fram gefnar dagsetningar virðast aldrei standast. Breytingartillögur ríkisstjórnarinnar fá framgang en breytingartillögur minni hlutans virðast fyrst og fremst hafa táknrænan tilgang og eru sjaldnast samþykktar í atkvæðagreiðslu.

Betra væri ef fjárlagafrumvarp ríkisstjórnar væri vandlega ígrundað þegar það er lagt fram að hausti. Auðvitað er eðlilegt að frumvarpið taki einhverjum breytingum, en þegar svo viðamiklar breytingar eru gerðar í meðferð ríkisstjórnar og síðan meiri hlutans finnst mér eiginlega liggja í augum uppi að undirbúningi við sjálft frumvarpið er ábótavant og stefna stjórnvalda virðist ekki liggja fyrir í mikilvægum málaflokkum. Óvissa um fjárveitingar til einstakra málaflokka er ekki bara á milli ára heldur líka á milli umræðna. 3. minni hluti leggur mikla áherslu á að horft sé til lengri tíma þegar verið er að áætla útgjöld ríkisins á einstaka fjárlagaliði. Það er mikilvægt til að stofnanir og aðrir þeir sem njóta framlags af fjárlögum geti gert langtímaáætlanir og séu ekki háðir óvissu fjárlaga hvers árs.

Það sama á reyndar við um fjáraukalögin, þau voru varla komin úr prenti þegar búið var að boða breytingar á þeim. Það vekur líka upp spurningar um áætlanagerð. Okkur virðist ganga mjög illa að áætla tekjur fram í tímann. Þess vegna verða líka svo miklar breytingar á frumvarpinu þegar ný þjóðhagsspá kemur fram í lok árs.

Dæmi um það eru til dæmis framlög til heilbrigðismála, þau hafa tekið miklum breytingum á milli umræðna, sérstaklega í fyrra, þá komu um 4 milljarðar inn á milli 2. og 3. umr. Nú koma inn meiri fjármunir og ekki nóg með það heldur er sett er fé í uppbyggingu nýs Landspítala, þ.e. fyrir hönnun meðferðarkjarna. Það er jákvæð frétt og mjög mikilvægt fyrsta skref í því verkefni. En þá veltir maður fyrir sér: Hver var þá stefna stjórnvalda í ágúst? Átti þá ekki að fara í byggingu á nýjum Landspítala? Varð það ákveðið einhvern tímann í september? Mér finnst það ekki mjög trúverðugt.

Það er líka vont fyrir alls konar samtök og stofnanir að hafa aldrei neitt fast í hendi. Ég tek sem dæmi Landssamband æskulýðsfélaga sem fengu 6 millj. kr. árið 2013, svo fengu þau 4 millj. kr. 2014, framlagið var lækkað um 2 millj. kr. Þau fengu að sjálfsögðu engar útskýringar á því af hverju styrkurinn lækkaði og vita ekki hver styrkurinn verður á næsta ári fyrr en eftir áramót. Það er erfitt að meta hvenær segja á upp starfsmanni ef þess þarf, einkum ef ekki er vitað hvernig fjárhagsáætlun lítur út fyrir næsta ár.

Annað dæmi er AUS, Alþjóðleg ungmennaskipti, sem fengu árið 2012 tæpar 3 millj. kr., 2013 tæpar 2 millj. kr., 400 þús. kr. í ár, en fá nú 3 millj. kr. í breytingartillögum meiri hlutans. Ég er mjög ánægð með að þessi samtök fái styrk, en þetta er samt mikill hringlandaháttur og óþægilegt fyrir samtök að vera í þeirri stöðu að vita ekki hvort þau hafi efni á starfsmanni. Þá mundi ég vilja sjá meira af þjónustusamningum eða að hafa eitthvað fast í hendi að minnsta kosti þrjú ár fram í tímann.

Það vakti líka athygli okkar, minni hlutans, hve margar breytingartillögur voru frá meiri hlutanum sem falla undir verkefni sem fjárlaganefnd hafði áður ákveðið að ætti að heyra undir ráðuneytin. Það var gert til að reyna að tryggja jafnræði. Því verklagi hefur nú verið breytt án þess að umræða hafi farið fram um það í nefndinni. Mér finnst það ekki jákvætt, en við ræddum það reyndar áðan, ég og hv. formaður fjárlaganefndar sem benti á að það yrði liðin tíð þegar ný lög um opinber fjármál tækju gildi. Við setjum þau lög væntanlega til að bæta verklagið en vinnum samt ekki í anda þeirra laga núna. Það finnst mér svolítið sérstakt.

Mikið hefur verið rætt um nauðsyn þess að auka aga í ríkisfjármálum. Eftir níu mánaða uppgjör nú í ár voru 167 fjárlagaliðir með neikvæða stöðu miðað við heildarheimildir og halla upp á rúma 15 milljarða kr. Af þeim eru 45 fjárlagaliðir sem auka við eldri halla. Það verður að taka af meiri festu á þeim fjárlagaliðum og stofnunum sem fara ítrekað fram úr fjárlögum. Það er stjórnvalda og ráðherra að ákveða hvort auka eigi fjárveitingar til að bregðast við vandanum eða þá að draga úr þjónustu.

Þriðji minni hluti ítrekar að ráðuneyti ber ábyrgð á því samkvæmt lögum um fjárreiður ríkisins, nr. 88/1997, að undirstofnanir þess haldi sig innan fjárheimilda. Ráðherra ber síðan ábyrgð á sínu ráðuneyti og er skylt að bregðast við vanda stofnana hverju sinni en ekki ýta honum inn í framtíðina. Ef það er ekki gert verður allt tal um aga heldur marklaust.

Skuldaniðurfellingin, stóra kosningaloforðið. Þar ver ríkisstjórnin 80 milljörðum kr. til að greiða niður að hluta verðtryggð fasteignalán heimilanna. Þá er ekki meðtalinn sá kostnaður sem fellur á Íbúðalánasjóð vegna þessara aðgerða. Stjórnvöld vísa í forsendubrest í þessu sambandi og eiga þar við verðbólguskotið sem varð við mikla lækkun krónunnar haustið 2008. Á fjárlögum 2014 var áætlað að verja 20 milljörðum kr. í það verkefni og í fjáraukalögum 2014 var 16 milljörðum bætt við. Í fjárlagafrumvarpi fyrir 2015 er gert ráð fyrir 18,4 milljörðum króna. 3. minni hluti telur að þeim fjármunum sem varið er í niðurgreiðslu einkaskulda væri mun betur varið til að greiða niður skuldir ríkisins og mikilvæga uppbyggingu innviða samfélagsins. Ef þessir 80 milljarðar kr. væru nýttir til að greiða niður skuldir ríkissjóðs má ætla að vaxtabyrði ríkissjóðs mundi minnka um allt að 5 milljarða kr. á ári.

Í ljósi þeirra gríðarlegu upphæða sem stjórnvöld eru tilbúin að setja í skuldaniðurfellingu eða í þetta verkefni mætti ætla að skuldavandi heimilanna væri gríðarlega mikill. Svo er þó ekki, eins og fram kemur í riti Seðlabanka Íslands, Fjármálastöðugleika 2014/2. Þar kemur fram að hagtölur sýna að staða heimila og fyrirtækja hafi batnað samfara efnahagsuppgangi undanfarinna ára og það endurspeglist í lægri skuldabyrði, bættri eignastöðu og lægri vanskilahlutföllum. Orðrétt segir þar, með leyfi forseta:

„Dregið hefur úr skuldavanda einstaklinga. Í árslok 2012 skulduðu um 31,3% einstaklinga 95% eða meira af eignum sínum m.v. 32,8% 2011 og 35,3% 2010.“

Þá segir að hrein eign heimila hafi aukist og að hún hafi ekki verið meiri frá aldamótum að undanskildum árunum 2005–2007. Enn fremur segir að í upphafi árs 2014 hafi í fyrsta sinn frá ársbyrjun 2009 verið marktæk fækkun einstaklinga á vanskilaskrá og að sú þróun hafi haldið áfram. Þó sé skuldastaða ungs fólks enn erfið þrátt fyrir að hún hafi batnað mikið síðustu ár.

Mér finnst þetta mjög athyglisverð lesning. Hér er skuldaniðurfellingin ekki einu sinni komin til framkvæmda og þetta er staðan.

Þriðji minni hluti telur að þessar dýru aðgerðir geti með engum hætti bætt tjónið sem varð af völdum efnahagshrunsins 2008. Tjónið var ekki bundið við fasteignaeigendur og því ekki talið sanngjarnt að veita háar upphæðir úr sameiginlegum sjóðum til þessa hóps á meðan til dæmis leigjendur sitja óbættir hjá garði, fólk sem selt hefur fasteign sína og er búsett í útlöndum eða þeir sem eiga hlut í búsetuúrræði. Þá er í aðgerðunum ekkert tillit tekið til tekna eða eignastöðu heimila sem fá niðurfellinguna en mörg dæmi eru um að húsnæði hafi hækkað í verði umfram hækkun verðtryggðra lána og því eru rökin um forsendubrest afar veik.

Þetta finnst mér vera eitt stærsta málið vegna þess að það eru gríðarlegir peningar sem fara í þessa aðgerð á sama tíma og skuldir ríkissjóðs eru mjög háar. Ríkisstjórnin talar fyrir því að greiða niður skuldir ríkissjóðs en hún hefur samt ekkert bolmagn til þess. Þessir peningar, 20 milljarðar á ári, eða reyndar enn meira nú í ár, verða að sjálfsögðu ekki nýttir í neitt annað. Mér finnst það alvörumál þegar flokkar taka það að sér að efna svona kosningaloforð og ég sakna þess í umræðunni um þetta mál á þingi að sjá ekki þingmenn Sjálfstæðisflokksins fara upp í pontu og reyna að sannfæra okkur hin um að þetta sé gott mál og góð aðgerð. Þeir voru teljandi á fingrum annarrar handar þingmennirnir sem fóru í pontu og töluðu af sannfæringu fyrir málinu. Hins vegar fóru þrír hv. þingmenn frá Sjálfstæðisflokknum í pontu og töluðu gegn því. Það finnst mér ekki mjög þægileg tilhugsun ef menn kaupa sig inn í ríkisstjórn og senda síðan skattgreiðendum reikninginn. Þannig upplifi ég hina stóru skuldaniðurfellingu.

Áhættuþættir í afkomu ríkissjóðs. Í fjárlagafrumvarpinu er réttilega bent á ýmsa áhættuþætti sem þrengt geti rekstrarafkomu ríkissjóðs til lengri tíma. Vaxtakjör hafa verið hagstæð en þau gætu versnað á næstu árum og hefur það mikil áhrif á vaxtagreiðslur ríkissjóðs sem eru nú þegar himinháar og áætlaðar 82,5 milljarðar kr. árið 2015. Lífeyrisskuldbindingar ríkisins vegna B-deildar LSR og Lífeyrissjóðs hjúkrunarfræðinga voru um 408 milljarðar kr. í lok árs 2013 og stefna sjóðirnir að óbreyttu í þrot árið 2027. Á þeim vanda hefur ekki verið tekið. Íbúðalánasjóður er einnig áhættuþáttur en rekstrarframlög til hans frá árinu 2009 nema nálægt 60 milljörðum kr. samkvæmt frumvarpinu og er óvissa um rekstrarhæfi hans til framtíðar. Þá liggur einnig ljóst fyrir að vandi Íbúðalánasjóðs eykst vegna skuldaniðurfellingarinnar og snemmbúinna uppgreiðslna vegna séreignarlífeyrissparnaðar. Geta þær upphæðir numið allt að 10–15 milljörðum kr.

Í frumvarpinu er einnig bent á að öldrun þjóðarinnar muni hafa í för með sér stóraukinn kostnað í framtíðinni og ríkissjóður verði að hafa svigrúm til að mæta þeirri þróun. Sú umfjöllun í fjárlagafrumvarpinu er mjög góð og sýnir að stjórnvöld eru meðvituð um mikilvægi þess að hafa borð fyrir báru enda sé ekki ásættanlegt að ýta kostnaði vegna þjónustu sem ríkið veitir á hverjum tíma inn í framtíðina. Það er því enn óskiljanlegra að ríkisstjórnin, sem er greinilega meðvituð um þessa áhættuþætti, skuli ákveða að verja 80 milljörðum kr. í niðurgreiðslur til heimila með verðtryggð fasteignalán án þess að neinar greiningar bendi til þess að þannig sé fjármunum best varið. Þá verða ríki og sveitarfélög fyrir tekjumissi vegna séreignarsparnaðarúrræðis sem koma mun fram í minni skatttekjum í framtíðinni og auknum kostnaði hjá Íbúðalánasjóði eins og áður var vikið að.

Gerð er mikil krafa um aðhald og aga í ríkisfjármálum af hálfu þessarar ríkisstjórnar. Það er besta mál. Hins vegar langar mig til að benda á að ríkisstjórnin sjálf hefur ekki sýnt sama aga og aðhald og vekur það athygli hversu mikið kostnaður vegna ríkisstjórnar hefur aukist á síðustu tveimur árum. Kostnaður vegna þessa fjárlagaliðar var 253 millj. kr. á árinu 2012. Á árinu 2013, sem var kosningaár og það kallar yfirleitt á aukin útgjöld á þessum lið, fór hann upp í 337 millj. kr. Í fjárlögum fyrir árið 2014 er áætlað að hann nemi 311 millj. kr. og í frumvarpi fyrir árið 2015 er gert ráð fyrir tæpum 340 millj. kr. Hækkun á þessum fjárlagalið nemur 34% frá árinu 2012 til 2015. Í ljósi þess að ríkisstjórnin hefur gert ríka aðhaldskröfu á margar stofnanir og er tíðrætt um aga í ríkisfjármálum fyndist mér við hæfi að hún gengi sjálf fram með góðu fordæmi. Þessi kostnaður er til kominn vegna aðstoðarmanna sem eru ansi margir.

Ég veit ekki hvort það hefur verið þannig í gegnum tíðina að menn hafi ráðið fólk í ráðuneytin sem er þar síðan kannski til framtíðar, pólitískar ráðningar, þannig að það er kannski snyrtilegra að ráða frekar aðstoðarmenn sem fara þá um leið og ráðherrarnir. Ég veit ekki hvort það er þannig en það vekur alla vega athygli mína hvað þessi einstaki liður hækkar gríðarlega mikið.

Svo langar mig að ræða aðeins um skort á stefnu og framtíðarsýn. Framkvæmdasjóður ferðamannastaða er gott dæmi um það.

Sá sjóður var stofnaður árið 2011 og er ætlað að stuðla að uppbyggingu, viðhaldi og verndun ferðamannastaða í opinberri eigu. Það var talið mjög brýnt verkefni á sínum tíma. Árið 2012 var lítið fé í Framkvæmdasjóði ferðamannastaða eða 69 millj. kr. en árið 2013 námu fjárheimildir sjóðsins 487 millj. kr. Þar voru miklir peningar sem komu í gegnum fjárfestingaráætlun ríkisstjórnarinnar. Árið 2014 fékk sjóðurinn 261 millj. kr. á fjárlögum og gagnrýndi 3. minni hluti þá ráðstöfun enda var ljóst að sú upphæð dygði engan veginn til að standa undir þeirri uppbyggingu innviða sem nauðsynleg er. Það kom líka á daginn að fjárveitingin dugði engan veginn og á fjáraukalögum fyrir árið 2014 var óskað eftir 384 millj. kr. framlagi „til að tryggja fjármuni til brýnna verkefna á ferðamannastöðum er lúta að verndun náttúru og öryggi ferðamanna í kjölfar örrar fjölgunar ferðamanna á síðustu árum“. Þá bættust við 30 milljónir vegna hærri gistináttaskatts. Ástæðan fyrir þeirri beiðni var sögð sú að vinnu við fyrirkomulag á fjármögnun framkvæmda á ferðamannastöðum hefði seinkað. Þó lá ljóst fyrir að gjaldtaka í formi ferðamannapassa hefði aldrei getað komið til framkvæmda á árinu 2014 enda ítrekaði ráðherra hversu mikilvægt það væri að fara sér hægt og vanda til verka. Fjáraukalög eiga, eins og við vitum, að tryggja fjármagn vegna óvæntra og ófyrirséðra verkefna en eru ekki til að fjármagna verkefni sem stjórnvöld vanáætla á fjárlögum. Eftir að hafa farið fram á aukafjárveitingu á árinu 2014 kemur því verulega á óvart að einungis sé gert ráð fyrir tæpum 146 millj. kr. í framkvæmdasjóðinn á fjárlögum fyrir árið 2015.

Það sem hér hefur verið rakið sýnir stefnuleysi ríkisstjórnarinnar í þessum málaflokki. Ákvarðanir virðast tilviljanakenndar og skortur er á stefnumótun til langs tíma. Það eru ekki góð vinnubrögð að ákveða að veita fé í málaflokk umfram fjárheimildir og sækja það síðan á fjáraukalögum.

Þá er rétt að minna á að á sama tíma og ríkisstjórnin skar verulega niður framlög til Framkvæmdasjóðs ferðamannastaða hætti hún við hækkun á virðisaukaskatti á gistingu úr 7% í 14% sem koma átti til framkvæmda haustið 2013. Þar varð ríkissjóður af umtalsverðum tekjum en eðlilegt er að ferðaþjónustan leggi meira til þjóðarbúsins og njóti þess síðan í sterkari innviðum. Mig minnir að hafi verið reiknað út að þessi hækkun væri einn og hálfur milljarður á ári í tekjur, en örugglega meira því að ferðamannastraumurinn hefur verið enn meiri. Hér er kannski um að ræða tekjutap hátt í 2 milljarða.

Annað dæmi sem sýnir tilviljanakennd vinnubrögð ríkisstjórnarinnar — það er kannski ekki stór liður, en mér fannst það svolítið lýsandi — eru fjárveitingar til Þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins. Í fjárlögum fyrir árið 2014 var skorið mjög mikið niður á þeim fjárlagalið og fór framlagið úr 265 millj. kr. árið 2013 í 143,4 millj. kr. á fjárlögum 2014, auk 44,9 millj. kr. framlags á fjáraukalögum 2014. Ástæðan var samkvæmt greinargerð sú að Ísland hefði dregið aðild sína að Evrópusambandinu til baka og þess vegna fækkaði verkefnum. Í fjárlagafrumvarpi fyrir árið 2015 er hins vegar gert ráð fyrir mikilli hækkun og er framlagið rúmar 280 millj. kr. Í ljósi mikils niðurskurðar ári fyrr vekur skýringin í fjárlagafrumvarpinu óneitanlega athygli, en hún er svona, með leyfi forseta:

„Núverandi fjárheimild dugar ekki til þess að Ísland geti staðið við skuldbindingar sínar vegna EES-samningsins þar sem blaðsíðum sem teknar eru inn í EES-samninginn hefur fjölgað ár frá ári á meðan að fjárheimildir stöðvarinnar hafa verið skornar niður vegna hagræðingarkrafna.“

Stjórnvöld virðast þannig ekki hafa getað metið umfangið á þessari starfsemi og gengið allt of hart fram í niðurskurði. Þá vekur ekki síður athygli að innan við þremur mánuðum eftir að stjórnvöld ákváðu að skera verulega niður í starfsemi Þýðingamiðstöðvarinnar samþykktu sömu stjórnvöld sérstaka Evrópustefnu. Í henni kemur fram að ríflega 3% EES-tilskipana séu óinnleiddar á Íslandi, sem er versta frammistaðan á EES-svæðinu, og að svipuð staða sé uppi varðandi EES-reglugerðir. Þá segir að meðal markmiða ríkisstjórnarinnar sé að á árinu 2014 verði upptöku gerða í EES-samninginn hraðað umtalsvert og innleiðingarhallinn minnkaður verulega.

Ástæðan fyrir því að ég tek þetta dæmi er að mér finnst það sýna að niðurskurðurinn á fjárlögum fyrir árið 2014 virðist hafa verið mjög illa ígrundaður. Það þarf vart að fjölyrða um mikilvægi þess að stjórnvöld móti stefnu til lengri tíma en hálfs árs í senn og að fjárveitingar til verkefna og stofnana byggi á vönduðum greiningum og séu hluti af einhverri framtíðarsýn. Hringlandaháttur hvað varðar fjárveitingar til hvaða starfsemi ríkisins sem er hlýtur að koma niður á gæðum og leiða jafnvel til meiri kostnaðar þegar upp er staðið.

Annað dæmi um fjárlagalið sem mig langar að ræða er sóknaráætlanir landshluta sem voru hluti af fjárfestingaráætlun fyrri ríkisstjórnar og Bjartrar framtíðar, en ný ríkisstjórn henti út nær öllum málaflokkum sem heyrðu undir fjárfestingaráætlunina. Þannig fóru sóknaráætlanir landshluta úr 400 millj. kr. á fjárlögum fyrir árið 2013 í 15 millj. kr. í fjárlagafrumvarpinu 2014. Sú ákvörðun var gagnrýnd harðlega því að almenn ánægja var með verkefnið og var framlagið síðan hækkað upp í 100 millj. kr. Nákvæmlega sama gerðist síðan núna í frumvarpinu fyrir árið 2015. Fyrst er gert ráð fyrir 15 millj. kr. og svo er 85 millj. kr. bætt við í breytingartillögum ríkisstjórnarinnar. Þannig er 100 millj. kr. deilt á milli átta landshlutasamtaka þannig að ekki kemur mikið í hlut hvers. 3. minni hluti gagnrýnir að ekki sé meira fjármagni varið í þetta metnaðarfulla verkefni sem er afrakstur mikillar vinnu og miðar meðal annars að því að færa ákvörðunarvaldið til heimamanna.

Ég heyri ekki annað en að um þetta verkefni ríki algjörlega þverpólitísk sátt. Það er eitt af því sem sveitarfélögin komu næstum öll inn á á fundi fyrir fjárlaganefnd.

Ég fer þá aðeins yfir menntamálin. Mikill niðurskurður hefur verið í framhaldsskólum landsins undanfarin ár. Framlag á hvern framhaldsskólanema hér á landi er lægra en gengur og gerist í nágrannalöndunum og mun lægra en framlag á hvern nemanda í grunnskólakerfinu, sem er athyglisvert. Til að bregðast við því var lagt til í fjárlagafrumvarpinu að framlag á hvern nemenda yrði hækkað. Hins vegar var á sama tíma lagt til að fækka nemendaígildum um 916, en talið er að vegna minni árganga muni nemendum framhaldsskóla fækka eitthvað á næstu árum.

Þá er gerð sú krafa að nemendur í bóknámi sem eru 25 ára og eldri sæki önnur úrræði en nám í framhaldsskóla til að ljúka stúdentsprófi. Þó er ekki lagt til aukið fjármagn til þeirra skóla sem tekið gætu á móti þeim nemendum. 3. minni hluti gagnrýnir þá stefnu að fólki eldra en 25 ára sé meinaður aðgangur að bóknámi framhaldsskóla án þess í það minnsta að fyrst fari fram greining á þeim áhrifum sem þetta kann að hafa í för með sér. Þá hefur ekki verið sýnt fram að því fylgi í raun neinn sparnaður að beina nemendum í önnur úrræði en framhaldsskólana.

Þegar útgjöld á ársnema í háskólum á Íslandi eru borin saman milli landa sést að Ísland er undir meðaltali OECD-ríkjanna. Sú staða er óviðunandi enda hefur Vísinda- og tækniráð lagt áherslu á að hækka þurfi framlag á hvern nemanda svo það sé í takt við Norðurlöndin og meðaltal OECD-ríkjanna.

Ríkisstjórnin leggur til 617 millj. kr. í aukið framlag til háskólanna fyrir 2. umr. Fjárframlaginu mun verða skipt samkvæmt ákveðinni reiknireglu sem tekur tillit til umframnemenda á ákveðnu árabili. Víst er að allir háskólar þurfa hærri fjárframlög ef Ísland ætlar að ná meðaltali OECD-ríkjanna en fjármunum er samt mjög misskipt milli skólanna. Þar fyrir utan fá sumir háskólar aukafjárveitingu samkvæmt breytingartillögum meiri hlutans en af ólíkum ástæðum. Mér finnst það athyglisvert í þessu sambandi að stofnanir sem sýna aga í rekstri, halda sig innan fjárheimilda og greiða jafnvel niður eldri skuldir og nota afgang á hverju ári til þess að stytta skuldahalann, skuli ekki njóta þess þegar loksins er veitt meira fjármagn í málaflokkinn. Það er mjög mikilvægt að ríkið tryggi að jafnræðis sé gætt milli stofnana. Hér vísa ég til Háskólans á Akureyri.

Varðandi heilbrigðismálin þá hafa forsvarsmenn Landspítalans verið óþreytandi við að benda á alvarlega fjárhagsstöðu spítalans og telja að hann þurfi að lágmarki 1,2 milljarða til að styrkja rekstrargrunninn á næsta ári og 600 millj. kr. vegna viðhalds sem ekki verði vikist undan. Ríkisstjórnin hefur við 2. umr. lagt til að veittur verði 1 milljarður í viðbót, en það dugar þó skammt nema dregið verði úr þjónustu ef marka má upplýsingar frá Landspítalanum. Þá er ekki tekið á hallarekstri spítalans, en halli ársins 2013 samkvæmt ríkisreikningi nam tæplega 1,5 milljörðum og hallarekstur 2014 gæti numið 1 milljarði. Þá þarf einnig að leysa úr þeim vandamálum sem spítalinn glímir við vegna S-merktra lyfja sem Sjúkratryggingar Íslands hafa ekki getað endurgreitt honum. Við sjáum því að fjárhagsstaða spítalans er mjög þröng og ekki liggur fyrir hvernig spítalinn á að geta haldið sig innan fjárheimilda án þess að skera niður þjónustu. Það hlýtur að vera stjórnvalda að forgangsraða, því að hvað á undan að láta? Mér finnst svolítið algengt að það sé sett í hendur forstöðumanna stofnana að ákveða það, en það finnst mér vera pólitísk ákvörðun.

Í breytingartillögum ríkisstjórnarinnar er lagt til að 875 millj. kr. verði veittar til hönnunar sjúkrahótels og meðferðarkjarna. Það er mjög jákvætt að ríkisstjórnin hafi nú loksins tekið af skarið í þessu máli og mikilvægt að tímasett áætlun um uppbyggingu nýs Landspítala verði lögð fram sem fyrst.

Í breytingartillögunum er einnig lögð til 20 millj. kr. fjárveiting til að styrkja heilsugæslustöðvar og 80 millj. kr. til að styrkja rekstrargrunn sameinaðra heilbrigðisstofnana á landsbyggðinni með fjárveitingu upp í rekstrarhalla. Að mati 3. minni hluta er ástæða til að hafa verulegar áhyggjur af því að rekstur þessara stofnana gengur ekki upp miðað við núverandi forsendur, með tilheyrandi óöryggi fyrir íbúa landsbyggðarinnar og fjárútlátum við að sækja heilbrigðisþjónustu lengra en nauðsynlegt er. Þá bendir 3. minni hluti á að þó svo að lögð sé til 50 millj. kr. fjárveiting til að styrkja rekstrargrunn Sjúkrahússins á Akureyri við 2. umr. vanti enn fjármagn til að sjúkrahúsið geti sinnt lykilhlutverki sínu sem hornsteinn heilbrigðisþjónustu í héraði.

Þriðji minni hluti telur að víða séu tækifæri til að auka hagræðingu í heilbrigðiskerfinu til lengri tíma með fjölbreyttari heilbrigðisþjónustu. Sem dæmi sýna rannsóknir að árangur hug- og atferlismeðferðar sálfræðinga fyrir fólk með geðraskanir er mikill og að samtalsmeðferðir geti verið mörgum til gagns. Samt sem áður er þjónusta sálfræðinga almennt ekki niðurgreidd. Þá þyrfti að efla heilsugæsluna til muna og auka fjarheilbrigðisþjónustu, svo fátt eitt sé nefnt.

Mér finnst það líka sérstakt áhyggjuefni hvað geðheilbrigðismál eru víða í miklum ólestri, bæði þjónusta fyrir fullorðna og sérstaklega fyrir börn og unglinga. Það er óásættanlegt, það verður bara að segjast eins og er, og mikið áhyggjuefni. Það verður að forgangsraða í þessum málaflokki. Ég get tekið sem dæmi að geðdeildin á Sjúkrahúsinu á Akureyri er þannig að landlæknisembættið hefur tekið hana út, hún stenst ekki kröfur. Það er ekki útséð með hvort hægt sé að leysa það á einfaldan hátt því að væntanlega verður að byggja yfir þá deild. Þangað til það verður gert erum við með geðdeild sem landlæknisembættið getur ekki staðfest að sé ásættanleg. Við vitum hvernig ástandið er á BUGL. Ég hef líka áhyggjur af því að þau úrræði sem Barnaverndarstofa veitir nái því miður ekki út á landsbyggðina eins og staðan er í dag. Þetta er málaflokkur sem mér finnst virkilega þurfa að spýta í lófana með.

Þá ætla ég að ræða aðeins um framlag til skattrannsóknarstjóra. Samkvæmt frumvarpinu átti framlagið að lækka um 40 millj. kr., en embættið hefur verið fengið aukaframlög síðustu tvö ár vegna sérstaks átaksverkefnis sem gefið hefur mjög góða raun. Meiri hluti nefndarinnar leggur til 26 millj. kr. hækkun þannig að niðurskurður til embættisins verður ekki eins mikill, en það er eftir sem áður niðurskurður. 3. minni hluti telur hins vegar afar óskynsamlegt að draga úr fjárheimildum til skattrannsóknarstjóra og ætti í raun frekar að bæta í enda liggur fyrir að mikill árangur hefur orðið af auknu eftirliti og það skilar sér í meiri tekjum til ríkissjóðs.

Þá er einnig rétt að benda á að hér á landi innheimtist aðeins lítill hluti dómsekta vegna skattalagabrota og er mjög algengt að þau séu fullnustuð með samfélagsþjónustu. Það þýðir í rauninni að í stað þess að borga sektina eða sitja í fangelsi er refsingin tekin út í samfélagsþjónustu. Í Danmörku, Svíþjóð og Noregi er mun meiri áhersla lögð á að innheimta þessar sektir og hvergi nema hér á landi er leyfilegt að fullnusta vararefsingu vegna fjársekta með samfélagsþjónustu. Ætla má að ríkið verði þar af leiðandi af umtalsverðum tekjum en afskriftir skattkrafna árið 2013 námu tæpum 22 milljörðum kr. og í fjárlögum fyrir árið 2014 er gert ráð fyrir 10 milljörðum, þannig að hér er ekki um neina smápeninga að ræða. Vissulega er aldrei raunhæft að innheimta allar kröfurnar en tölurnar sýna að umfang vandans er mikið og er mjög brýnt að á því verði tekið.

Niðurskurður hefur orðið á samgönguverkefnum á undanförnum árum og viðhaldi er víða orðið mjög ábótavant. Lítið hefur verið um nýframkvæmdir. Ekki er gert ráð fyrir hækkun til Vegagerðarinnar í fjárlagafrumvarpinu. Í breytingartillögum eru m.a. lagðar til hækkanir á fjárveitingum til framkvæmda upp á tæpar 600 millj. kr. og að millifært verði af fjárveitingum til nýframkvæmda til viðhaldsverkefna og aðeins aukið í vetrarþjónustu. Það er mjög mikilvægt að auka vetrarþjónustuna. Það er jákvætt að búið sé að bæta við en eftir sem áður er vegakerfið mjög fjárþurfi og mörg brýn verkefni bíða. Meiri hluti fjárlaganefndar leggur til 500 millj. kr. framlag til að bæta úr brýnni viðhaldsþörf á flugvöllum á landsbyggðinni og er það vel en tekjurnar á að sækja til Isavia sem verður gert að greiða arð. Það verða nú kannski einhver áhöld um það mál en það kemur þá í ljós.

Framlög í fjarskiptasjóð lækka á milli ára og eru aðeins rúmar 15 millj. kr. í frumvarpinu, en góð og örugg fjarskipti eru forsenda þess að landið haldist í byggð og eru að mati 3. minni hluta eitt af mikilvægari byggðamálum. Góð nettenging er til dæmis forsenda þess að fólk geti stundað atvinnu hvar sem er, að fyrirtæki geti byggt upp starfsemi, að aðgangur að fjarnámi sé tryggður og að hægt sé að stunda fjarlækningar, svo fátt eitt sé nefnt. Það er jákvætt að meiri hluti fjárlaganefndar skuli leggja til 300 millj. kr. hækkun á þessum lið en ef fara á í þessi mál af fullri alvöru þarf enn meira til.

Skuldastaða Ríkisútvarpsins er mjög slæm og er mikilvægt að bregðast við því. Þjónusta RÚV á landsbyggðinni hefur til dæmis verið skorin gríðarlega mikið niður á undanförnum árum og er brýnt að bæta úr því. Það er alveg á mörkunum að hægt sé að kalla þetta útvarp allra landsmanna. Þá er nauðsynlegt að tryggja að hljóð- og myndbandasafni Ríkisútvarpsins sé forðað frá skemmdum enda um ómetanleg menningarverðmæti að ræða. Í breytingartillögum ríkisstjórnarinnar er gert ráð fyrir að útvarpsgjaldið fyrir árið 2015 skili sér að fullu til RÚV, en það er hins vegar lækkað úr 19.400 kr. í 17.800 kr. Fjárhagsstaða RÚV verður því eftir sem áður mjög erfið. 3. minni hluti telur skynsamlegt að útvarpsgjaldið haldist óbreytt og renni óskipt til RÚV þannig að stofnunin komi sér út úr þessum vandræðum, en að sjálfsögðu þarf stofnunin að sýna aðhald í rekstri og sýna fram á að hún geti rekið sig með þær fjárheimildir sem hún hefur, þ.e. ef hún heldur því að fá 19.400 kr. nefskatt á næsta ári. Ef það er ekki gert verða stjórnvöld að segja hvar eigi að skera niður og hverju eigi að hætta. Ég hef ekki heyrt neitt frá þeim, það er eins í þessum málum og svo mörgum öðrum að boltanum er kastað á milli manna, og þá er það í rauninni bara forráðamenn stofnunarinnar sem eiga að ákveða það. En það er pólitísk ákvörðun, segi ég, rétt eins og með heilbrigðiskerfið og annað.

Varðandi tekjurnar þá tekur 3. minni hluti undir mikilvægi þess að einfalda skattkerfið og gera það skilvirkt, gagnsætt og auðvitað sem sanngjarnast, en 3. minni hluti telur að breytingartillögur stjórnarflokkanna séu of ómarkvissar. Afnám vörugjalda er gott skref og mjög í þágu einföldunar og eins er lækkun efra þreps virðisaukaskatts skynsamlegt skref, enda vorum við komin með efra þrepið, sem er einn hæsti virðisaukaskattur sem um getur og var hækkaður eftir hrun, þannig að það er mjög jákvætt að lækka hann. Það er gagnrýnisvert að þessar lækkanir eru aðallega fjármagnaðar með því að hækka virðisaukaskatt á matvæli og menningu. Matvæli eru nauðsynjavara og heimili með litlar tekjur eru viðkvæmari fyrir hækkun á verði matvara en önnur heimili. Þótt verð á ýmsum öðrum vörum lækki á móti, svo sem ryksugum, eldavélum og salernum, þá kaupir fólk ekki heimilistæki á hverjum degi. Hækkun matarverðs hefur því önnur og meiri áhrif á efnahag heimilanna en lækkun á heimilistækjum. Þá bendir 3. minni hluti á að matarverð á Íslandi sé hátt af ýmsum ástæðum. Við erum með tiltölulega lítinn markað fjarri helstu mörkuðum, dreifbýlt land, fákeppnismarkað og háa tolla, þannig að matvæli eru dýr á Íslandi og verða eflaust alltaf dýrari en gengur og gerist á þéttbýlli stöðum, til dæmis í Mið-Evrópu. Ef hækka á virðisaukaskatt á mat verður að grípa til mótvægisaðgerða. Þá er ekki nóg að hækka barnabæturnar, sem hjálpa nú ekki öllum, það liggur beinast við að lækka tolla á innfluttar landbúnaðarafurðir á móti.

Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og fleiri aðilar hafa bent á að virðisaukaskattskerfið henti illa til tekjujöfnunar. 3. minni hluti hefur skilning á þeim sjónarmiðum en bendir jafnframt á að í áliti Alþjóðagjaldeyrissjóðsins sé þess iðulega getið að aðrar leiðir til tekjujöfnunar verði að koma á móti. Fátt er um fína drætti í tillögum ríkisstjórnarinnar þegar kemur að nauðsynlegum mótvægisaðgerðum. Í tilviki bóka og útgefinnar tónlistar eru mótvægisaðgerðirnar engar og vekur það furðu, en það er til mikils að vinna svo íslensk útgáfa bóka, tónlistar og önnur menning fái notið sín. Við vitum að Ísland er lítið málsvæði og ef ekki er hugað að íslenskri menningarútgáfu mun tungumálið mjög fljótt eiga undir högg að sækja.

Það vekur jafnframt furðu að á sama tíma og skattur á menningu og mat hækkar þá lækka gjöld á óhollar vörur eins og gos og sælgæti. Vel kann að vera að vörugjöld á sykruð matvæli, sem nú stendur til að afnema, hafi ekki verið nægilega markviss út frá lýðheilsusjónarmiðum. 3. minni hluti fær þó ekki séð að þau sjónarmið leiði til þess að afnema skuli sérstök gjöld á sykurbætta vöru með öllu. Nær væri að halda þessum tekjum að sinni og leita svo leiða til þess að minnka sykurneyslu, svo sem með skiljanlegum merkingum til neytenda og markvissari álagningu á óhollustu sem ná lýðheilsumarkmiðum betur. Hér erum við að tala um eitthvað hátt í þrjá milljarða á ári, ef ég man rétt, sem áætlað er að sykurskatturinn skili ríkinu. Að mati 3. minni hluta má gera mun betur í því að einfalda virðisaukaskattskerfið með það að leiðarljósi að breikka skattstofna og fá meiri tekjur í ríkissjóð. Tillögur stjórnarmeirihlutans um breytingar innan virðisaukaskattskerfisins leiða hins vegar ekki til mikillar einföldunar. Sumar samgöngur verða virðisaukaskattsskyldar og aðrar ekki. Sundstaðir verða undanþegnir skatti en baðstaðir ekki. Flækjustig aðila í atvinnurekstri gagnvart virðisaukaskattskerfinu minnkar ekki, heldur þvert á móti.

Mikill vilji er til þess meðal stjórnmálaflokka, almennings og hagsmunaaðila á vinnumarkaði að fara í saumana á virðisaukaskattskerfinu, og raunar skattkerfinu í heild sinni, með einföldun, meiri sanngirni og gagnsæi að leiðarljósi. Að mati 3. minni hluta ætti að blása til víðtæks samráðs og vanda vel til verka í endurskoðun kerfisins svo úr verði niðurstaða sem flestir aðilar geti sætt sig við um ókomin ár. Innan fjármála- og efnahagsráðuneytisins er slík vinna hafin en tillögur ríkisstjórnarinnar bera þess merki að henni sé hvergi nærri lokið. Hún sé í reynd rétt byrjuð.

Stefnuleysi einkennir vissulega frumvarpið um breytingar á virðisaukaskatti og vörugjöldum. Hitt tekjuöflunarfrumvarp ríkisstjórnarflokkanna, mál nr. 3, þar sem fjallað er um ýmsar forsendur fjárlagafrumvarpsins, er þó öllu verra dæmi um stefnuleysi. Það frumvarp er uppfullt af ýmsum nýjum og framlengdum skammtímaráðstöfunum og samningsbrotum svo ríkissjóður geti orðið sér úti um fé. Öll sjónarmið um einföldun, sanngirni og gagnsæi fara þar fyrir lítið. Sem dæmi má nefna að tryggingagjaldið hefur á nokkrum árum þróast í það að vera eins og hver annar skattur á laun sem rennur í ríkissjóð. Þar með er tryggingagjaldið orðið skattur sem leggst til dæmis einstaklega illa á nýsköpunarfyrirtæki sem ekki hafa tekjur á sprotaárum sínum og borga því ekki tekjuskatt, en tryggingagjald þurfa hins vegar allir að greiða. Meginhugsunin með tryggingagjaldinu er að það fjármagni ýmsa mikilvæga þjónustu við vinnumarkaðinn, svo sem atvinnuleysisbætur, fæðingarorlof og starfsendurhæfingu. Í kjölfar efnahagshrunsins þurfti að hækka gjaldið mikið vegna atvinnuleysis. Nú þegar atvinnuleysi hefur minnkað mætti ætla að gjaldið lækkaði sem því næmi, en svo er ekki. Ríkisstjórnin heldur áfram að innheimta tekjurnar og lætur þær renna til annarra verkefna. Það er að mati 3. minni hluta ekki ásættanlegt.

Að lokum. Ég er búin að vera hér í tvö ár, ég sat ekki hér síðasta kjörtímabili, þá gekk mikið á og stjórnarmeirihlutanum er mjög tíðrætt um að orðið hafi viðsnúningur. Það er svolítið eins og að daginn sem kosið var og ný stjórn tók við hafi einhverju töfradufti verið sáldrað yfir landið og allt hafi orðið gott; fólkið fékk aftur vonina og þá varð viðsnúningur. Mig langar aðeins til að gera athugasemd við slíkan málflutning. Rekstur ríkisins er eins og tankskip sem siglir áfram og svo getur það strandað eins og gengur, það getur beygt en það gerist frekar hægt. Ég upplifi það ekki sem íbúi í þessu landi að orðið hafi einhver stórkostlegur viðsnúningur hér í júní 2013. Það gerðist bara smátt og smátt. Frá 2010 fóru allar tölur að batna, atvinnuleysi að minnka og hagvöxtur að aukast og rekstur ríkisins fór aðeins að rétta úr kútnum. Mér finnst það virðingarleysi við það starf sem fór hér fram eftir hrun, sem hefur verið gríðarlega erfitt, að tala með þessum hætti. Þessi ríkisstjórn hefur örugglega gert eitthvað rétt, ég er ekki að gera lítið úr því, en mér finnst ekki gott að hlusta á svona málflutning. Það er enginn samfylkingarfrasi að segja „hér varð hrun“, það varð hrun og það var gríðarlega erfitt og þurfti að fara í alls konar erfiðar aðgerðir. Eflaust voru margar rangar ákvarðanir teknar, ég geri ekkert lítið úr því, en eins og ég segi þá er málið aðeins flóknara en það. Það er ekki þannig að ríkisstjórn komi og bjargi öllu. Ég man alveg hvernig fólk úr síðustu ríkisstjórn talaði þegar talað var um að það væri uppgangur og betri tíð. Þá sögðu þau: Það er ekki stjórnvöldum að þakka, það er fólkinu í landinu að þakka. Það er fólkið í landinu sem hefur lagst á árarnar og snúið þessari þróun við. Eftir kosningarnar árið 2013 er það líka fólkið í landinu sem hélt áfram að stuðla að bættri afkomu. Ég held stundum að ef orðið hefði stjórnarkreppa hérna þá hefði ekki orðið nein stjórn á síðasta ári. Embættismennirnir hefðu séð um þetta. Það hefði ekki verið neinn rosalegur munur á því. Ég held við ættum ekki alltaf að tala eins og það sem við erum að gera hér skipti öllu máli. Það er ekki alveg þannig.