rannsókn á vinnuhælinu á Kleppjárnsreykjum o.fl.
Frú forseti. Það er mér sönn ánægja að fá tækifæri til að mæla hér fyrir tillögu um þingsályktun um rannsókn á vinnuhælinu á Kleppjárnsreykjum og aðgerðum íslenskra yfirvalda gegn samskiptum íslenskra stúlkna við erlenda hermenn á árum síðari heimsstyrjaldar. Meðflutningsmenn mínir á þessu máli eru 20 og koma úr öllum þingflokkum nema Miðflokki. Þingsályktun þessi, sem er að mestu óbreytt frá því að hún var áður flutt á 145. löggjafarþingi, af þáverandi hv. þm. Heiðu Kristínu Helgadóttur, felur í sér að Alþingi álykti að fela forsætisráðherra — en hæstv. forsætisráðherra var einmitt ein af flutningsmönnum frumvarpsins á 145. löggjafarþingi — að skipa nefnd til að rannsaka starfsemi vinnuhælisins á Kleppjárnsreykjum á árunum 1942–1943 og sérstaklega verði rannsakaðar aðgerðir yfirvalda til að sporna gegn samskiptum íslenskra kvenna við erlenda hermenn í kjölfar hernámsins 1940. Áhersla verði lögð á að kanna hvort mannréttindabrot hafi verið framin af hálfu íslenskra yfirvalda.
En hvers vegna, frú forseti, erum við að tala um að rannsaka aðgerðir íslenskra stjórnvalda fyrir 80 árum? Er það ekki bara eitthvert fortíðarmál sem best er að gleyma. Þökk sé baráttukonunum í Öfgum sem vöktu verðskuldaða athygli á þessu máli á kvennaþingi í vor og Ölmu Ómarsdóttur sem nýlega gerði heimildarmynd um mál stúlknanna á Kleppjárnsreykjum, þá hefur þetta mál ekki fengið að liggja grafið og gleymt.
Rétt eins og í fleiri löndum þá eru ýmsir smánarblettir á fortíðinni sem margir vildu helst að ekki væru dregnir fram í sviðsljósið. En rétt eins og í öðrum löndum er það skylda okkar að takast á við þessa smánarbletti, viðurkenna mistökin og tryggja að við lærum af þeim til frambúðar. Þetta er eitt slíkt mál, byggt á hugmyndum þess tíma um að tryggja hreinleika hins íslenska kynstofns, hugmyndum sem enn í dag skjóta rótum og blómstra víða í Evrópu, meira að segja í nágrannalöndum okkar.
Frú forseti. Mikil hræðsla greip um sig í Reykjavík eftir hernámsdaginn 10. maí 1940. Það var ekki hræðsla við hermennina heldur hræðsla um að siðferði ungra stúlkna á Íslandi væri í hættu, hræðsla um að þær myndu óhreinka hinn íslenska kynstofn með því að eiga samneyti við þessa erlendu hermenn. Á skömmum tíma áttu ungar stúlkur eftir að verða helsta ógn íslenskar arfleifðar, ekki bara í augum almennings heldur einnig efstu ráðamanna þjóðarinnar. Flest þekkjum við söguna um ástandsstúlkuna, stúlku sem dansaði við dáta fram á nótt og var fyrir vikið smánuð af íslenskum karlmönnum. Sannleikurinn er hins vegar mun grófari þar sem hér á landi var ítrekað brotið á mannréttindum og kynfrelsi ungra stúlkna. Sú aðför sem ungar konur máttu þola á stríðsárunum var mjög viðamikil og átti eftir að hafa gífurleg áhrif á líf margra stúlkna, stúlkna sem hið svokallaða ungmennaeftirlit hafði afskipti af.
Ári eftir að breskir hermenn höfðu numið land hér voru samþykkt neyðarlög sem í dag má meta sem viðamestu persónunjósnir Íslendinga. Lög sem eingöngu var beint að ungum stúlkum. Lög sem láta hugmyndir dómsmálaráðherra dagsins í dag, um forvirkar rannsóknarheimildir, blikna í samanburðinum. Lögin fólust í því að hefja eftirlit með ungmennum sem uppvís höfðu orðið að því sem skilgreint var sem óæskileg hegðun á borð við lauslæti, drykkjuskap og slæpingshátt undir formerkjum hæfilegra uppeldis- og öryggisráðstafana, eins og sagt var, með leyfi forseta. Svo mikið var Alþingi í mun að stöðva ungar konur í blóma lífsins að sett var upp sérdómstig sem bar nafnið ungmennadómstóll aðeins fyrir þær. Allt var þetta gert til þess að passa upp á hreinleika íslenskra kvenna og tilkall íslenskra karlmanna til þeirra. Þjóðernishyggjan varð svo sterk hér á landi á stríðsárunum að grófum úrræðum var beitt svo að íslenskar konur féllu ekki í hendur erlendum karlmönnum því þá átti þjóðin á hættu að íslenski kynstofninn og menningin myndi deyja út.
Til þess að þessi lagasetning yrði að veruleika vildu ráðamenn þjóðarinnar vekja upp hræðslu og ótta meðal almúgans. Jóhanna Knudsen, virt yfirhjúkrunarkona, var fengin til að rannsaka siðferði reykvískra kvenna. Hún ásamt tveimur aðstoðarmönnum tók sér aðeins tvo mánuði í það verkefni þar sem þau eltu ungar stúlkur á röndum og skráðu niður það sem þeim þótti varhugavert við athæfi þeirra. Jóhanna og kollegar hennar skráðu niður lýsingar á útliti, klæðaburði, mat á greind og það sem þær áttu að hafa gerst brotlegar um; allt frá því að vera með rauðar varir og mikinn farða yfir í að vera með, að hennar mati, fífla- og mellulæti. Jóhanna skráði einnig niður hvers kyns samskipti við hermenn, sama hversu saklaus þau voru.
Á aðeins tveimur mánuðum höfðu Jóhanna og hennar menn skráð nöfn 820 kvenna og af þeim áleit Jóhanna að um 500 þeirra væru í hættulegum kynnum við setuliðið. Áleit hún svo að hér væri aðeins um að ræða toppinn á ísjakanum. Jóhanna lagði til alls konar úrbætur í kjölfar rannsóknar sinnar, á borð við að hækka sjálfræðisaldurinn úr 16 árum upp í 20, að allar stúlkur á aldrinum 12–16 ára yrðu tímabundið fjarlægðar úr Reykjavík, að opnað yrði sérstakt uppeldishæli fyrir ástandsstúlkur því alls ekki mátti spilla sveitum landsins með hinni skæðu hermannaveiki og að lokum að starfrækt yrði sérstök leynilögregludeild og rannsóknastofa í siðferðismálum. Allt til að vinna bug á ástandsmeinsemdinni sem virtist eitra þjóðlíf Íslendinga að hennar mati.
Alþingi skipaði sérstaka ástandsnefnd til að fara yfir skýrslu Jóhönnu. Hún var skipuð af þremur ungum karlmönnum sem áttu að vinna bug á vanda ungra kvenna í landinu. Í greinargerð sem fylgdi skýrslunni töldu nefndarmennirnir, sem augljóslega höfðu mikinn skilning á upplifun kvenna, að íslenska konan þekkti ekki muninn á heiðvirðri konu og vændiskonu. Agnari Kofed Hansen lögreglustjóra þótti þessi skýrsla þó aðeins sýna 20% af vandanum sem stafaði af ástandinu og sagði að fimmfalda mætti tölu hinna léttúðugu kvenna.
Blöðin voru ekki lengi að taka snúning á þessari sveiflu Agnars og rituðu í fréttum sínum að 2.500 vændiskonur væru starfandi í Reykjavík, bæ sem hýsti þá 40.000 íbúa. Fjölmiðlar tóku virkan þátt í að espa upp kvenfyrirlitninguna með hverri áróðursgreininni á fætur annarri. Neyðarlög voru sett á Alþingi í desember 1941 þar sem sjálfræðisaldurinn var hækkaður úr 16 árum í 18. Lög um eftirlit ungmenna og ungmennadómstól tóku gildi í apríl 1942. Með þeim lögum var veitt heimild til að stemma stigu við óæskilegri hegðun á borð við lauslæti, drykkjuskap og slæpingshátt. Þessi bráðabirgðalög voru í gildi í eitt og hálft ár og á þeim tíma tók ungmennadómstóllinn fyrir alls 62 mál. Tuttugu og sex stúlkur voru dæmdar til sveitavistar og 14 til vistunar á vinnuhæli á Kleppjárnsreykjum í Borgarfirði. Það hæli var hins vegar ekki tilbúið þegar löggjöfin tók gildi og voru stúlkurnar því lokaðar inni á sóttvarnahúsi Reykjavíkur. Ef stúlkurnar létu illa voru þær færðar í fangageymslur fangelsisins á Skólavörðuholtinu. Þær aðgerðir sem beitt var innan ungmennaeftirlitsins voru einstaklega grófar og í dag álitnar brot á barnasáttmála og persónuverndarlögum. Yfirheyrslurnar sem stúlkurnar þurftu að sæta gengu mjög nærri kynfrelsi þeirra og var m.a. notast við leggangaskoðun til að athuga hvort meyjarhaft þeirra væri rofið. Voru vottorð þess efnis notuð til að sanna sekt þeirra. Höfðu stúlkurnar játað að hafa stundað kynlíf með íslenskum pilti var hann tekinn til yfirheyrslu og orðum hans gefið meira vægi en stúlkunnar.
Ungmennaeftirlitið virtist vinna eftir þeirri reglu að siðferðislegu vandamálin sem þau töldu þjóðina standa frammi fyrir væru bundin við hóp jaðarsettra kvenna af lægri stéttum. Margar af þeim stúlkum sem teknar voru til skýrslu ungmennaeftirlitsins voru þolendur ofbeldis og hefðu mál þeirra átt heima á borði barnaverndar en ekki til refsingar ungmennadómstóls. Því ber að nefna að engar stúlkur af efri stéttum voru sakfelldar af ungmennadómstól. Þyngst var þó að vera dæmd til vistar á Kleppjárnsreykjahæli. Staðurinn var afskekktur og gerður til að einangra stúlkur sem ekki stóðust siðgæðismatið. Stúlkurnar sem voru vistaðar á Kleppjárnsreykjum voru ungar, allt niður í 12 ára gamlar. Stúlkurnar máttu þola mikið harðræði. Ein af refsiaðferðunum á hælinu var að loka stúlkurnar í kjallara þar sem neglt hafði verið fyrir glugga. Þar máttu þær dúsa í allt að þrjá daga með aðeins dýnu á gólfinu sem iðandi var, að þeirra sögn, af pöddum. Einnig voru þær, börnin, jafnvel sprautaðar niður með lyfjum. Ekki er vitað til þess að þolendur ungmennaeftirlitsins, sem dæmdar voru til vistar í sveit og til vistar á Kleppjárnsreykjum, hafi sagt opinberlega frá reynslu sinni: Hvernig áttu þær að geta gert það þegar alið hafi verið á þjóðarhatri og fordæmingu á tilvist þeirra í stríðinu? Þær fengu aldrei tækifæri til að skila skömminni og fengu hvorki afsökunarbeiðni eða bætur.
Það er svo sannarlega kominn tími á það að þetta framferði stjórnvalda gagnvart ungum stúlkum á stríðsárunum sé rannsakað og því gerð góð skil. Mikilvægt er að skömminni sé skilað þangað sem hún á heima, m.a. hingað inn á Alþingi, og að þessar konur, sem því miður eru flestar ekki lengur á meðal vor, fái afsökunarbeiðni frá íslenskum stjórnvöldum sem þær eiga svo sannarlega skilið.
Það er von mín að þingheimur allur, óháð flokkum og flokkapólitík, sýni í huga, orði og aðgerðum að við erum tilbúin að viðurkenna þau mannréttindabrot og það ofbeldi sem þarna var framið. Við séum tilbúin til að ræða og rannsaka þennan smánarblett í íslenskri sögu og taka ábyrgð á gerðum forvera okkar hér á Alþingi. Allar þær stúlkur sem urðu fyrir barðinu á ungmennaeftirlitinu, ungmennadómstólunum og vistheimilinu að Kleppjárnsreykjum eiga það skilið.
