fjárlög 2023.

Virðulegi forseti. Í umræðum um þessi fjárlög hefur m.a. verið rætt um verðbólgu, vexti og húsnæðisverð, enda fátt sem brennur meira á almenningi eða hefur meiri áhrif á afkomu heimilanna en þessi atriði. Ég held að það sé full ástæða til að ræða þau gríðarlegu áhrif sem verðtrygging neytendalána hefur. Við höfum setið uppi með þennan skaðvald sem verðtrygging neytendalána er í rúm 40 ár og það er fyrir löngu komið nóg. Ég vil meina að hér sé hreinlega um glæp gegn þjóðinni að ræða og ætla í þessari ræðu að fara í gegnum af hverju ég tel að svo sé.

Í félagsmálaráðuneytinu liggur skýrsla sem ekki fæst birt enda leiðir hún í ljós hversu alvarlega ríkisstjórnir síðustu áratuga hafa brotið gegn heimilum landsins og við getum fullyrt að þær ríkisstjórnir sem setið hafa frá hruni hafi sýnt einbeittan vilja til að viðhalda brotunum gagnvart þjóðinni. Þær hafa með öllum ráðum varið óbreytt ástand og þannig fórnað hagsmunum fólksins í landinu í þágu fjármálafyrirtækjanna sem hafa makað krókinn á kostnað heimila landsins.

Haustið 2018 var lögð fram skýrslubeiðni á Alþingi til félags- og jafnréttismálaráðherra um úttekt á stöðu ólíkra hópa með tilliti til eigna-, tekju- og atvinnustöðu tíu árum eftir hrun. Frummælandi var Þórunn Egilsdóttir heitin, þingmaður Framsóknarflokksins, en alls stóðu 12 þingmenn úr fimm flokkum að skýrslubeiðninni. Hún var útfærð í samvinnu við Hagsmunasamtök heimilanna sem komu liðnum um áhrif verðtryggingar lána heimilanna á heimilin og hagkerfið að í skýrslubeiðninni. Aðrir liðir beiðninnar snerust aðallega um mikilvægar tölulegar upplýsingar sem gætu komið að góðum notum þegar rannsóknarskýrsla heimilanna verður loksins gerð. Ólafur Margeirsson hagfræðingur var fenginn til að leiða vinnu við skýrslugerðina og er skýrslan vel og fagmannlega unnin þótt teymi hans hafi alls ekki fengið svör við öllum sínum spurningum. Ástæða þess að vinnan við skýrsluna tók jafn langan tíma og raun ber vitni er að opinberir aðilar svöruðu fyrirspurnum oft bæði seint og illa eða jafnvel neituðu að veita upplýsingar sem þeir búa yfir. Það er annarra að takast á við þann vanda stjórnsýslunnar og verður ekki nánar fjallað um það hér en það eru því eyður í skýrslunni. Nú er skýrslan tilbúin þó að ráðuneytið hafi ekki enn séð sér fært að birta hana. Ég hef þessa skýrslu undir höndum sem formaður Hagsmunasamtaka heimilanna og samtökin hafa kurteisislega beðið birtingarinnar síðan í júní í fyrra en við svo búið má ekki lengur sitja og kominn tími til að opinbera glæpinn gegn þjóðinni. Það er ekki annað hægt en að kalla þetta glæp því að kaflinn um áhrif verðtryggingar á hagkerfið og heimilin er hrollvekjandi lestur því þar er hreinlega staðfest að verðtryggingin er glæpur.

Nú ætla ég bara að byrja á upptalningunni. Glæpur númer eitt er verðbólgan. Þegar Hagsmunasamtök heimilanna og við í Flokki fólksins höfum barist gegn verðtryggingunni er það alltaf gegn verðtryggingu neytendalána, að lán heimilanna séu ekki verðtryggð. Verðtrygging á hins vegar fullan rétt á sér og hreinlega verður að vera fyrir hendi á lánum milli fagfjárfesta og banka sem og á ríkisskuldabréfum því þannig hafa þessir aðilar hag af því að halda verðbólgunni í skefjum. Á Íslandi hefur þessu hins vegar verið snúið við. Hér er verðtrygging á lánum neytenda sem eiga enga möguleika á því að hafa áhrif á verðbólguna en hún er ekki í sama mæli á skuldbindingum fagfjárfesta og banka sem hafa þess vegna haft gríðarlegan hag af því að verðbólga sé alltaf til staðar. Verðtryggð lán eru flókin afleiðulán og eiga aðeins að vera á borði fagfjárfesta sem gera ekkert annað en að fylgjast með markaðinum og spá í afleiðingar hans á lán sín og fjárfestingar. Neytendur hafa hvorki bolmagn né þekkingu til þess auk þess sem þeir hafa enga leið til að hafa áhrif á markaði eða afleidd áhrif á lán þeirra og skuldbindingar. Verðbólgan á Íslandi er ekki náttúrulögmál. Hún er að miklu leyti heimatilbúin. Hvert og eitt okkar má alveg ímynda sér hvernig lífið hefði verið betra og auðveldara á Íslandi ef verðbólga hefði ekki alltaf verið eins mikil og sagan sýnir, kannski eins og við erum að upplifa nú. Heimatilbúin verðbólga vegna verðtryggingar sem hefur haft áhrif á líf okkar allra er glæpur númer eitt gegn þjóðinni.

Númer tvö eru háir stýrivextir. Í verðtryggðum lánum fær fólk lánað fyrir verðbólgunni með því að höfuðstóllinn hækkar. Þetta þýðir að framan af lánstímanum hækkar greiðslubyrði lítið og í gegnum allan lánstímann hafa hækkandi vextir og verðbólga lítil áhrif á mánaðarlega greiðslubyrði skuldarans en það er skammgóður vermir sem leiðir til margfalt hærri greiðslubyrði á seinni hluta lánstímans. Þegar verðbólga hækkar getur Seðlabankinn gripið til vaxtahækkana. Þetta er eitt helsta stýritæki Seðlabankans og á að valda því að neytendur finni strax fyrir áhrifum hækkandi vaxta í aukinni vaxtabyrði og hærri greiðslubyrði, þeir hafi minna á milli handanna og minnki eyðslu sína sem þá slær á verðbólguna. Gallinn er sá að þegar stór hluti fólks er með verðtryggð lán þá hefur þetta helsta stýritæki Seðlabankans engin áhrif nema hann hækki vextina bæði mikið og skarpt. Verðtryggð lán valda þannig hærri vöxtum og óstöðugra vaxtastigi en ef lán heimilanna væru almennt óverðtryggð. Áhrif hárra vaxta á heimilin og það sem við getum leyft okkur í okkar daglega lífi eru ómæld eins og við höfum verið að horfa upp á og fá beint í æð á undanförnum mánuðum. Þegar stýrivextir Seðlabankans lækkuðu svo einhverju nam sáu bankarnir enga ástæðu til að skila þeim lækkunum að fullu til neytenda og komust að sjálfsögðu upp með það. Í tugi ára hafa stýrivextir Seðlabankans verið með þeim hæstu sem þekkjast. Háir stýrivextir vegna verðtryggingar eru því glæpur númer tvö gegn þjóðinni.

Glæpur númer þrjú er óstöðug króna. Hátt og óstöðugt vaxtastig gerir gengi krónunnar óstöðugra en ella vegna notkunar á lánum með neikvæðum afborgunum en verðtryggð lán eru einmitt lán með neikvæðum afborgunum. Þar sem vægi innfluttra vara er mikið í neysluvísitölunni leiðir óstöðugt gengi krónunnar til óstöðugri verðbólgu sem aftur hefur neikvæð áhrif á getu Seðlabankans til að hafa stjórn á verðbólguvæntingum og þar með verðbólgu. Verðbólgan verður því óstöðugri og hærri vegna verðtryggingar á lánum heimilanna. Þó að einhver stöðugleiki náist öðru hverju hefur hann yfirleitt verið skammvinnur og hverfull. Hátt og óstöðugt vaxtastig gerir gengi krónunnar óstöðugra en ella vegna notkunar á lánum með neikvæðum afborgunum. Óstöðug króna er því glæpur gegn þjóðinni númer þrjú.

Glæpur númer fjögur er óstöðug og há verðbólga. Þá má segja að við séum komin í heilan hring og aftur að verðbólgunni. Það er ekki bara það að stýritæki Seðlabankans í formi vaxtahækkana virki illa eða ekki vegna verðtryggingarinnar heldur er líka ráðist að verðlaginu úr hinni áttinni, þ.e. innflutningi sem geldur fyrir óstöðugt gengi krónunnar. Það er ekki við vísitölu neysluverðs að sakast. Skekkjan liggur í því að vísitala neysluverðs hafi bein áhrif á lánin okkar. Það er ekki Hagstofunni að kenna heldur þeim sem hafa farið með stjórn efnahagsmála í mörg undanfarin ár og áratugi. Óstöðug og mikil verðbólga er ekki lögmál og hún er ekki gjaldmiðlinum að kenna heldur verðtryggingunni sem stjórnvöld þrjóskast við að afnema á lánum neytenda. Verðbólga hefur alla tíð verið viðvarandi ástand að meira eða minna leyti, hún lækkar kannski um tíma en hún kemur alltaf aftur. Há verðbólga er því glæpur gegn þjóðinni númer fjögur.

Glæpur númer fimm er hækkun húsnæðisverðs sem leiðir til hærri skuldsetningar. Verðtryggð lán hafa lægri greiðslubyrði í upphafi lánstímans og þegar stór hluti fólks lifir frá mánuði til mánaðar án þess að hafa mikið eða nokkuð afgangs þá freistast margir til að horfa til skamms tíma frekar en að horfa til langtímakostnaðar, kannski í þeirri von að fram undan sé betri tíð með blóm í haga, von sem hverfur með mun hærri greiðslubyrði síðar á lánstímanum. Verðtryggð lán flokkast sem lán með neikvæðri afborgun. Slík lán hafa víðast hvar verið bönnuð sem lán til neytenda vegna neytendaverndarsjónarmiða þar sem slík lán hvetja til skuldsetningar þar sem lántakinn freistast til að taka hærra lán en hann getur í raun ráðið við. Lántakinn er þannig hvattur til að taka of há lán og í raun breyta sér í spákaupmennskulántaka eða það sem kallað er, með leyfi forseta, „speculative borrower“, sem treystir á að eignaverð hækki nægilega til að hann geti staðið undir endurgreiðslu lánsins með því að selja húsnæðið seinna. Þannig ýta verðtryggð lán undir aukna skuldsetningu og hreinlega krefjast þess að húsnæðisverð fari stöðugt hækkandi því annars gengur dæmið alls ekki upp. Hækkandi húsnæðisverð krefst síðan hærri skuldsetningar af fólki sem er eingöngu að reyna að koma sér þaki yfir höfuðið, hvort sem það er að kaupa eða er á leigumarkaði. Keðjuverkandi áhrif verðtryggingarinnar eru því gríðarleg. Við þurfum ekki annað en að skoða þróun húsnæðisverð á undanförnum árum til að sjá sannleikann í þessu því alla tíð síðan eigendur bankanna sáu sér leik á borði, hvernig þeir gætu búið sér til peninga með auknum lánum, hefur húsnæðisverð vaxið upp úr öllu valdi. Hátt húsnæðisverð er bein afleiðing verðtryggingar því húsnæðisverð verður að hækka til að einhver eignamyndun verði. Bankarnir hafa nýtt sér þessa staðreynd og ýtt undir þróunina og þannig búið til peninga með sífellt hærri lánum sem krefjast sífellt hærri afborgana. Viðvarandi og stórfelld hækkun húsnæðisverðs er glæpur gegn þjóðinni númer fimm.

Glæpur númer sex er að almenningur er gerður að fóðri fyrir bankana. Verðtrygging ýtir einnig undir útlánagetu bankastofnana. Þar með myndast jákvæð afturvirkni eða, með leyfi forseta, „positive feedback“ milli verðbólgu og útlánagetu bankastofnana vegna verðtryggingar lána. Það er langlíf mýta að bankarnir þurfi sparifé til að geta lánað fé. Þetta er alfarið rangt. Þvert á móti búa bankar til peninga með því að lána þá út. Lán eru eignir bankanna. Af því leiðir að banki þarf ekkert að hafa verðtryggingu á láni til að fá sömu upphæð til baka. Það mætti jafnvel færa rök fyrir því að bankinn ætti að verðlauna lántaka með einhverjum hætti fyrir að auka við eign hans með lántöku sinni í stað þess að gera honum lífið erfiðara á allan hátt. Auðvitað er enginn að fara fram á að lántakinn þurfi ekki að endurgreiða lánsfé en það á þó að vera hægt að krefjast lágmarkssanngirni sem er engin í dag. Lán í banka eru tilfærslur á milli dálka í bókhaldi og á bak við fasteignalán standa bestu veð sem fyrirfinnast í veröldinni. Jafnvel þótt neikvæðir vextir væru á lánum á ákveðnum tímabilum hefði það lítil sem engin áhrif á afkomu bankans. Það að verðtryggja lán neytenda er löglegur en siðlaus glæpur sem engar siðmenntaðar þjóðir leyfa sér einu sinni að íhuga. Það að fóðra bankana á varnarlausum almenningi á kostnað þeirra lífsgæða sem við eigum öll að geta notið er glæpur gegn þjóðinni númer sex.

Verðtryggingin er hunangsgildra fyrir þá verst stöddu. Það er dýrt að vera fátækur. Fátækt fólk þarf yfirleitt að velja óhagstæðasta kostinn í viðskiptum því það hefur ekki efni á staðgreiðslu eða hagstæðum tilboðum sem krefjast hærri fjárútláta strax. Þetta er hvergi meira áberandi en í verðtryggingunni. Það eru meira að segja algeng rök fyrir verðtryggingunni að hún þurfi að vera til staðar svo að þau sem verst standa eigi möguleika á að koma sér þaki yfir höfuðið. Það á sem sagt að gera það með því að þvinga þau til að taka dýrustu húsnæðislán í hinum vestræna heimi. Þetta er hreint og klárt brot á stjórnarskránni því að í henni stendur skýrum stöfum að ekki megi mismuna fólki eftir efnahag. Þeir sem minnst hafa á milli handanna verða að eiga möguleika á að komast inn á húsnæðismarkaðinn en það getur ekki verið réttlætanlegt að þeirra eina leið þangað sé sú sem festir þá í gildru fátæktar að eilífu. Í stað þess verðum við að búa svo um hnútana að hér sé gengisstöðugleiki, hófleg verðbólga, lágir vextir og fleira sem talið er sjálfsagt í siðmenntuðum löndum. Í þannig löndum er ekkert að því að taka 90 og jafnvel 100% lán því þar lækka lán með hverri afborgun. Svo há lán eru að sjálfsögðu algjört bull í verðtryggðu umhverfi en ekki þar sem efnahagsstjórnin er í lagi og án verðtryggingar á lánum neytenda, í löndum þar sem borin er virðing fyrir neytendarétti og almannahagsmunum, í löndum þar sem ekki er litið á almenning sem auðlind sem fjármálafyrirtækin megi ganga í að vild og misnota.

Engin ríkisstjórn hefur tekist á við fjármálafyrirtækin og þorað að hrófla við hagsmunum þeirra. Ég hef sérstaklega fylgst með þessum málum frá bankahruninu 2008 og a.m.k. síðan þá hefur hver einasta ríkisstjórn verið undir hæl þeirra og bugtað sig og beygt fyrir þeim. Afnám verðtryggingar hefur verið í ríkisstjórnarsáttmálanum auk þess sem um afnám hennar var samið í lífskjarasamningum. Samt bólar ekkert á efndum. Verðtryggingin er alltaf varin með kjafti og klóm.

Já, flestar ef ekki allar ríkisstjórnir frá hruni hafa haft afnám verðtryggingar á stefnuskrá sinni en engin þeirra hefur haft þor eða kjark til að standa í fæturna gagnvart því veldi sem fjármálafyrirtækin eru. Hver þeirra á fætur annarri hefur þannig fórnað sameiginlegum hagsmunum okkar allra fyrir sérhagsmuni þeirra sem mest hafa. Ef lögð eru fram stjórnarfrumvörp sem snerta verðtrygginguna eru þau meira til að sýnast en nokkuð annað. Þau ganga í fyrsta lagi aldrei nógu langt og eru í öðru lagi alltaf svæfð í nefndum og koma þannig aldrei til atkvæðagreiðslu. Ekki einu sinni undirritaður lífskjarasamningur var nóg til að afnema verðtrygginguna þó að í honum væri skýrt kveðið á um það. Það er komið mál að linni. Stjórnmálamenn eiga að hafa fólk en ekki fjármálafyrirtæki í forgangi. Ríkisstjórnir verða að geta staðið í fæturna gagnvart fjármálaveldinu. Segjum hingað og ekki lengra og krefjumst afnáms verðtryggingar á lánum heimilanna því verðtryggingin er glæpur gegn þjóðinni og almenningur er ekki fóður fyrir bankana.