11.12.1985
Neðri deild: 25. fundur, 108. löggjafarþing.
Sjá dálk 1355 í B-deild Alþingistíðinda. (1052)

134. mál, álbræðsla við Straumsvík

Frsm. 1. minni hl. (Hjörleifur Guttormsson):

Herra forseti. Ég mæli hér fyrir áliti 1. minni hl. iðnn. um frv. til laga um lagagildi viðaukasamnings milli ríkisstjórnar Íslands og Swiss Aluminium Ltd. um álbræðslu við Straumsvík. Það eru nú liðnar nær þrjár vikur síðan mælt var fyrir þessu máli af hæstv. starfandi iðnrh., Matthíasi Bjarnasyni, sem einn ráðherra situr hér í sal ásamt hæstv. forsrh. - en ég vil inna hæstv. forseta eftir því hvort hæstv. iðnrh. sé ekki viðstaddur umræðuna. (Forseti: Ég hygg að ráðherra hafi verið staðráðinn í því að vera viðstaddur þessa umræðu, ég skal gera reka að því að hann verði hér.) Ég var farinn að halda að hæstv. iðnrh. væri farinn af landi brott og hæstv. ráðh. Matthías Bjarnason væri tekinn við eins og hér í upphafi, en ég vænti þess að hæstv. iðnrh. sé skammt undan og held áfram máli mínu hér í trausti þess að hann birtist fljótlega í þingsal.

Þetta mál hefur verið á dagskrá iðnn. Nd. frá því að því var vísað úr deildinni til nefndar, líklega 27. nóvember eða þar um bil, og það hafa verið haldnir allmargir fundir í iðnn. sem eins og þingheimur veit er starfsöm nefnd, svona með köflum a.m.k., og skortir ekki fundahöldin þegar samningar milli ríkisstjórnarinnar og Alusuisse eru á döfinni. (Forseti: Ef mér leyfist aðeins að grípa inn í ræðu hv. frsm. þá hefur mér borist sú fregn að hæstv. iðnrh. sé að tala í Ed. en hann mun verða hér innan skamms.) Ég þakka, hæstv. forseti. Á þessum fundum nefndarinnar hefur verið farið yfir málið allrækilega. Margir hafa komið fyrir nefndina eins og greint er frá í nál. 3. minni hl. iðnn. og var grennslast fyrir um marga þætti málsins í viðræðum við þá ágætu menn sem komu fyrir á fund nefndarinnar. Hér er um stórt mál að ræða, ekki síst fjárhagslega mjög stórt mál.

Á dagskrá Alþingis og utan dagskrár hafa verið rædd málefni sem snerta fjármál innlendra fyrirtækja, hrakfallasögu innlendra fyrirtækja, sem nú er mjög á dagskrá, og umræðan í þjóðfélaginu hefur mikið snúist um slík atriði og eru þau vissulega umræðu verð. Mér finnst hins vegar að það gæti nokkurs ósamræmis í umræðunni ef litið er til þessa máls sem hér er á dagskrá og þeirra stóru fjárhagslegu hagsmuna fyrir Ísland sem þar eru í húfi.

Maður hlýtur að spyrja sig hvað valdi því að ekki skuli vera meira fjallað um þessi efni í fjölmiðlum um þessar mundir þegar fyrir Alþingi liggur 4. viðauki við álsamninginn frá 1966. Það virðist ríkja um þetta efni áhugaleysi, ef marka má skrif fjölmiðla. Ég kemst ekki hjá því að vekja athygli á því, án þess að vísu að ég hafi kannað það 100%, en ég hygg að stærsta dagblað landsins, sem ég held að talið sé Morgunblaðið, útbreiddasta blað landsins hafi ekki getið um málið frá því að þetta frv. hæstv. iðnrh. var lagt fyrir þingið. Ekki það ég hafi eftir því tekið. Hvað þá að um málið hafi verið fjallað þar, greint frá því um hvað það snúist og reynt að skýra það fyrir landsmönnum. Og það fer heldur lítið fyrir rannsóknarblaðamennskunni hjá öðrum fjölmiðlum einnig þegar um þetta mál er að ræða. Eru þau þó sannarlega mörg skúmaskotin sem væri þess vert að skyggnast inn í og reyna að varpa ljósi á fyrir landsmenn.

Maður spyr: Hver er ástæðan fyrir því að ekki skuli vera ítarlegri umræða um svo þýðingarmikið mál? Er ástæðan kannske sú að það vanti persónugervinga fyrir þær fjárhæðir sem hér eru í húfi? Eru bakmennirnir það langt í burtu hjá gagnaðilanum Alusuisse að menn telji sig ekki vera einu sinn í kallfæri við þá í blöðum? Telja menn ekki að ástæða sé til að ræða við þá menn sem hafa borið ábyrgð öðrum fremur á samningagerð við Alusuisse á undanförnum áratugum, menn sem eru hér nærri okkur m.a.s. inni á Alþingi eins og hæstv. forsrh. og áberandi menn í okkar þjóðfélagi, valdamenn eins og seðlabankastjórinn Jóhannes Nordal, stjórnarformaður Landsvirkjunar? Þessir tveir menn hafa fylgt samningagerðinni við Alusuisse frá upphafi, nánast eins og skugginn. Það væri þess virði að fara yfir reynsluna af þeirri samningagerð sem þeir með öðrum - og kannske öðrum fremur - eru ábyrgir fyrir á undirbúningsstigi og ætla ég þó ekki að vera að draga neina fjöður úr hatti Alþingis sem vissulega ber hina stjórnarfarslegu ábyrgð á þeim samningum sem gerðir hafa verið og breytingum á samningum.

Ekki vantar upphæðirnar, að upphæðirnar séu stórar sem tengjast samningamálum og deilum við Alusuisse. Það eru ekkert minni upphæðir en verið er að tala um sem tap þjóðarinnar, íslenskra skattborgara, vegna Hafskipsmálsins. Það eru ekkert minni upphæðir. Hér er lagt fyrir af ríkisstjórninni frv. til laga með röngum talnalegum upplýsingum, sem samninganefndir hafa stuðst við um lengri tíma, en virðast ekki sæta miklum tíðindum. Eru þar þó upphæðir sem svara til 25 millj. kr. - allt að 25 millj. ísl. kr. - prentvillurnar eða mistökin í framlagningu og útreikningum á þingskjali.

Það væri fróðlegt fyrir menn að kynna sér það sem er að gerast í Ástralíu í samskiptum við þennan sama aðila. Ég hef reynt að vekja athygli hv. alþm. á því með því að gera aðgengileg blaðaskrif þaðan frá síðustu vikum sem fjalla um skattaleg samskipti ástralskra stjórnvalda við dótturfyrirtæki Alusuisse í Ástralíu og hv. þm. hafa hér á borðum sínum. Það er þannig sannarlega af nógu að taka.

Við skulum líka minnast þess að með samningagerð við stóran erlendan aðila eins og hér um ræðir eru íslensk stjórnvöld að gefa fordæmi í hugsanlegum frekari samningum við fjölþjóðafyrirtæki sem núv. ríkisstj. hefur mikinn áhuga á að gerðir verði. Á þá samninga, sem lagt er til af ríkisstjórninni að lögfestir verði á Alþingi, verður litið af þeim aðilum sem eiga viðræður við íslensk stjórnvöld um hugsanlega fjárfestingu hérlendis. Þannig geta mistökin, sem ég tel vera mörg og stór í þessu, átt eftir að vefja upp á sig í ekki litlum mæli, ef ríkisstjórnin hefur erindi sem erfiði í viðleitni sinni að draga hingað til lands erlenda fjárfestingu, hvort sem það nú er frá Rauða-Kína, sem er helsta von núv. hæstv. iðnrh. og ríkisstj. að fá til viðræðu við sig um stækkun álversins í Straumsvík, eða Rio Tinto Zink með höfuðstöðvar í Bretlandi, fjölþjóðafyrirtæki sem teygir anga sína um allan hinn kapitalíska heim - og kannske komið víðar.

Það er því að mörgu að hyggja í þessu máli. Ég hafði vænst þess að iðnn. gæti haft við að styðjast fundargerðir samninganefndar um stóriðju sem farið hefur með þetta mál fyrir hönd ríkisstjórnarinnar.

Virðulegi forseti. Það vekur nokkra athygli að í þingsal er ekki einn einasti ráðherra. Ætlast þeir til þess að hér sé verið að fjalla um stjfrv. að þeim fjarstöddum? Eru þeir eitthvað feimnir við að sitja undir umræðum um þetta mál? Er það þeim eitthvað óþægilegt? Ég inni hæstv. forseta eftir því hvort við eigum að halda umræðunni áfram við svo búið. (Forseti: Forseti saknar að sjálfsögðu ráðherranna, ekki síður en hv. frsm. 1. minni hl. Hæstv. iðnrh. tjáði mér það strax í upphafi þessa fundar að hann ætlaði sér að vera hér viðstaddur þessa umræðu, en hann sendi þau boð að hann sé bundinn í Ed. nokkra stund. Ég vona að hann verði hér innan stundar.)

Virðulegi forseti. Ég leyfi mér, að gefnu tilefni, aðeins að gera hlé á ræðu minni og sjá hvort ekki rætist úr þessum vandræðum á stjórnarheimilinu. (Forseti: Hæstv. forsrh. gengur nú í salinn.) Virðulegi forseti. Er að vænta hæstv. iðnrh. í þingsalinn? (Forseti: Ég hef ekki aðrar upplýsingar að flytja en þessar að hann tjáði mér strax hér í upphafi fundar að hann yrði hér viðstaddur, en svo hef ég fengið þau boð að hann sé að tala í Ed. Ég vona að hv. frsm. 1. minni hl. geti haldið áfram ræðu sinni í þeirri trú og þeirri von og trausti þess að hæstv. iðnrh. verði hér innan stundar.) Ég mun verða við þeim tilmælum um sinn í von um að hæstv. iðnrh. komi fljótlega.

Ég var að vekja athygli á því að þó iðnn. fengi marga ágæta menn á sinn fund og þar væri svarað mörgum spurningum sem til þeirra var beint, þá fengust ekki framlagðar í iðnn. fundargerðir samninganefndar um stóriðju, né heldur samþykkt minnisblöð á einstökum stigum samninga og gerðist nú nákvæmlega það sama og á síðasta ári þegar til umræðu var 3. viðauki við álsamninginn. Þá var óskað eftir því að í iðnn. yrðu lagðar fram fundargerðir samninganefndar þannig að þingmenn gætu glöggvað sig á hvernig samningaviðræður hefðu þróast. Í fyrra var frá því greint af þáv. hæstv. iðnrh. og formanni samninganefndar að fundargerðir væru engar tilbúnar og fyrirliggjandi í því formi að hægt væri að leggja þær fyrir þingnefnd þegar málið var lagt fyrir Alþingi. Ég hef ekki vitneskju um það hvort eins er ástatt nú hjá hæstv. iðnrh. að hann hafi engar fundargerðir samninganefndar undir höndum en þau svör komu skýr frá hans ráðuneyti að fundargerðir samninganefndar yrðu ekki aðgengilegar þinginu og þeirri nefnd sem um málið fjallar fyrir þess hönd. Þetta er auðvitað mjög miður.

Maður kemst ekki hjá því að rifja það upp í þessu samhengi að hæstv. fyrrv. iðnrh. sagði að þessi drög að fundargerðum og minnisblöðum varðandi málið væru slíkt trúnaðarmál meðan verið var að ræða það hér á Alþingi í fyrra að hann þyrði ekki að geyma þau uppi í ráðuneyti sínu, heldur væri með þau heima hjá sér og væru það allvænir bunkar. Manni skildist að hann geymdi þá undir koddanum. Spurningin er hvort eins háttar nú hjá hæstv. núv. iðnrh., að hann hafi þessi gögn í rúmbotninum hjá sér. Í öllu falli fengust þessi frumgögn varðandi samningaviðræðurnar ekki framlögð í nefndinni.

Í nál. mínu, sem er 1. minnihlutaálit, er gerð grein fyrir viðhorfum til þessa máls og að nokkru leyti til forsögu þess. Hér liggja eingöngu fyrir minnihlutaálit og segir það út af fyrir sig nokkra sögu. Ríkisstjórnarflokkarnir náðu ekki saman um álit í málinu. Framsóknarmenn hv. eru það hvumpnir í þessu máli að þó þeir gjaldi því óskorað jáyrði, þá veigra þeir sér við að vera á nál. með sjálfstæðismönnum í málinu. Þetta segir sína sögu um afstöðu og viðhorf hjá framsóknarmönnum og ber þess vott að þeir skammist sín hálfpartinn fyrir að standa að þessu máli með ríkisstjórninni og reyni að firra sig að einhverju leyti ábyrgð á því með því að skila hér séráliti. En um það ætla ég ekki að ræða frekar.

Ég vek athygli á því, sem er einkenni þess máls sem hér liggur fyrir, að það er aðeins einn af mörgum þáttum samningaviðræðna milli núv. ríkisstj. og Alusuisse. Það er ekki hægt að fjalla um þetta mál einangrað vegna þess að það er nátengt samningum sem gerðir hafa verið á fyrri stigum af ríkisstjórninni, bráðabirgðasamningi á sínum tíma, 23. september 1983, og síðan 3. viðauka sem lögfestur var fyrir ári.

Bráðabirgðasamningurinn, sem var fyrsti ramminn sem dreginn var um samningaviðræður milli núv. ríkisstj. og Alusuisse, gerði ráð fyrir endanlegu samkomulagi um endurskoðun samninga milli aðila eigi síðar en 1. apríl 1984 - einnig varðandi þann þátt sem nú fyrst liggur hér fyrir Alþingi, þ.e. um endurskoðað skattkerfi. Um skattadeilu vegna liðinna ára átti að fjalla sérstaklega og óháð samningaviðræðum um breytingar á aðalsamningi, eins og málið var lagt fyrir í bráðabirgðasamningnum. Þessum grundvelli bráðabirgðasamningsins frá því í september 1983, þar sem strax hallaði á stöðu Íslands, hefur Alusuisse síðan tekist að rifta og snúa samningsstöðunni enn á ný sér í hag. Það birtist m.a. í eftirfarandi staðreyndum:

Í stað heildarsamkomulags um endurskoðun tókst Alusuisse að deila samningamálunum gagnvart ríkisstjórninni upp í marga sundurgreinda þætti. Í nóvember í fyrra var innsigluð sáttargerð í skattadeilunni vegna fyrri ára, samhliða ófullnægjandi breytingum á rafmagnssamningi og ýmsum breytingum á skattareglum sem allar voru til hagsbóta fyrir Alusuisse. Með syndakvittuninni, sem svo var kölluð í skattadeilunni og hnýtt var upp á með eftirminnilegum ákvæðum, var létt miklum þrýstingi af Alusuisse óg öll frekari samningsstaða breyttist til hins verra fyrir Ísland. Skattsvik Alusuisse voru í rauninni eina vopnið sem Ísland hafði til að knýja Alusuisse til samninga um hækkað raforkuverð.

Samningur sá um breyttar skattareglur sem nú liggur fyrst fyrir, einu og hálfu ári eftir að heildarendurskoðun samninga átti að ljúka, er gerður við aðstæður sem eru mjög vilhallar fyrir Alusuisse og niðurstöður málsins bera þess augljós merki.

Ég vil nú, herra forseti, víkja að meginniðurstöðum þessa samkomulags sem hér er lagt til að lögfest verði af 2. og 3. minni hl. hv. iðnn. Það felur í sér eftirfarandi meginþætti:

1. Hríðlækkandi lágmarksskatt eða grunnframleiðslugjald. Framleiðslugjald er samkvæmt samningnum óbreytt að lágmarki í dollurum frá því sem um var samið á árinu 1975, þ.e. 20 dollarar á hvert framleitt tonn eða alls 1,7 millj. dollara á ári miðað við 85 þús. tonna ársframleiðslu álversins. Raunvirði þessa lágmarksgjalds hefur rýrnað stórlega undanfarin 10 ár, þar sem 20 dollarar svara nú til aðeins 11,45 dollara á tonn miðað við þróun heildsöluvísitölu í Bandaríkjunum, samkvæmt upplýsingum sem hæstv. iðnrh. gaf hér við 1. umr. málsins. Þessi lágmarksskattur er áfram óverðtryggður og fyrstu möguleikarnir á að óska eftir breytingu á honum eru að fimm árum liðnum, þ.e. 1990. Þá yrði raungildi hans 25-30% lægra en nú er, að mati samningamanna ríkisstjórnarinnar, vegna alþjóðlegrar verðbólgu og kominn niður í um 8 dollara að raunvirði miðað við andvirði 20 dollara árið 1975. Þessi þróun er dregin upp í línuriti í grg, með nál. á bls. 2 og kemur þar skýrt fram hvert stefnir um þennan lágmarksskatt, hvernig hann er orðinn aðeins brot af því sem samið var um fyrir 10 árum og hvernig hann heldur áfram að hríðfalla. Og menn skulu hafa það í huga að svo getur farið að það sé þetta lágmarksgjald sem verði skatturinn, öðru hvoru a.m.k., í skatttekjum ríkisins af álverinu í Straumsvík.

2. Hér blasa við lægri heildarskatttekjur, a.m.k. miklar líkur til að heildarskatttekjur ríkisins af álverinu verði lægri í framtíðinni vegna þeirra breytinga sem hér liggja fyrir og sem gerðar voru á skattaákvæðum álsamninganna í nóvember 1984. Þar getur munað verulegum upphæðum, bæði í einstökum árum og þegar á heildina er litið. Þetta er þveröfug niðurstaða miðað við yfirlýst markmið af hálfu ríkisstjórnarinnar um það að ná fram eðlilegum skatttekjum af álveri nú og allt annað en haldið var fram af talsmönnum þessa samnings eftir að meginniðurstöður samningaviðræðna lágu fyrir í júlímánuði s.l.

3. Um er að ræða veikara aðhald að ÍSAL. Breytt ákvæði um verðviðmiðun, þrengri árlegur endurskoðunarréttur og brottfall samningsákvæða um að Alusuisse láti ÍSAL njóta bestu kjara leiðir í heild til mun veikari möguleika íslenskra stjórnvalda en áður til skattalegs aðhalds að ÍSAL. Verð á aðföngum og afurðum er nú bundið fram í tímann og að miklu leyti tengt ákveðnum viðmiðunum, a.m.k. til fimm ára í senn.

Endurskoðendur sem Alusuisse velur staðfesta einhliða verð á rafskautum gagnvart ríkisstjórninni og endurskoðun af Íslands hálfu verður þar ekki við komið, eins og ég vakti rækilega athygli á við 1. umr. málsins. Svigrúm til árlegrar endurskoðunar á framleiðslugjaldsskýrslum og ársreikningum ÍSALs er nú takmarkað við fjóra mánuði og ekki er unnt að vefengja framleiðslugjaldsskyldu ÍSALs fyrir það ár sem um er að ræða eftir 1. október næsta ár á eftir.

Með þessum breytingum, sem sumpart voru lögfestar fyrir ári síðan, er fullvalda ríki að afsala sér þeim mikilvæga rétti sem felst í skattmati og með einhliða verðákvörðun Alusuisse á rafskautum, sem ekki er heimild til að endurskoða af Íslands hálfu, er tekin upp tilhögun sem ekki getur staðist í ríki sem telur sig hafa stjórnarskrárbundinn rétt til skattlagningar.

Viðurlög við undandrætti á skatti eru engin í þessu frv. og raunar beinlínis bannað að þeim sé beitt og þættu það skrýtin ákvæði gagnvart íslenskum skattgreiðendum.

4. Skattalögsagan gagnvart ÍSAL er áfram erlendis. Engin breyting er gerð á ákvæðum samninganna frá 1966 þar sem Ísland afsalaði sér lögsögu í skattamálum ÍSALs og verður eftir sem áður að leita til erlendra gerðardóma í skattadeilum. Upplýst var í iðnn. Nd. að ríkisstj. hefði engan teljandi áhuga sýnt á að fá þessu ákvæði álsamninganna breytt.

5. Tækni- og söluþóknun til Alusuisse er óbreytt frá því sem var og verið hefur frá 1966. Þótt aflétt sé samningsbundinni kvöð af Alusuisse að tryggja ÍSAL bestu kjör á aðföngum og við sölu afurða og teknar upp allt aðrar viðmiðanir um verðlagningu er í engu, ekki í hinu minnsta, hróflað við skattfríum þóknunum ÍSALs til Alusuisse sem upphaflega voru rökstuddar með samningsákvæðunum um bestu kjör til handa dótturfyrirtækinu í Straumsvík. Alls nema þessar greiðslur 3,7% af árlegri veltu ÍSALs sem svarar til 3-7 millj. bandaríkjadala eða meira en tvöfalds lágmarksskattgjalds ÍSALs á ári. Þannig að hér er ekki um neinar smáupphæðir að ræða.

Iðnrh. Íslands, sem því miður er enn fjarstaddur, virðulegi forseti, og horfir nú til vandræða þar sem ég er að sjálfsögðu að beina máli mínu til hæstv. ráðh. (Forseti: Ég hef enn haft spurnir af hæstv. iðnrh. og held uppi spurnum um hans feril. Hann er staddur enn í Ed. og er þar í miklum umræðum. Þannig hafa mér borist fregnir af aðstöðu hæstv. ráðherra.) Virðulegi forseti. Hafskipsmálið hefur væntanlega ekki borist til Ed. (PP: Hann er að tala um verðjöfnunargjald á raforku við Egil á Seljavöllum.) Hér upplýsir formaður þingflokks Framsfl. að það séu stjórnarliðar sem standi í málþófi eða í umræðu og trúlega deilum í virðulegri Ed. og er nú heldur illa komið fyrir þingstörfum. (Forseti: Ef forseti mætti aðeins grípa fram í og spyrja hvort hv. frsm. mundi vilja gera hlé á ræðu sinni, því hér eru tveir aðrir frsm., og þeir tækju þá til máls á meðan beðið er eftir hæstv. ráðherra.) Virðulegur forseti. Ég óska eftir því að forseti beini þeim eindregnu tilmælum til virðulegs iðnrh. að hann láti sjá sig sem fyrst hér í deildinni. (Gripið fram í: Þau ummæli hafa þegar borist.) (Forseti: Það hefur þegar verið gert.)

Við 1. umr. um frv. réttlætti hæstv. iðnrh. þessi nýlenduviðskipti, sem felast í áframhaldandi tækni- og söluþóknun til Alusuisse, með þessum orðum: „Miklu skiptir fyrir hagsmuni ríkisstjórnarinnar að Alusuisse sé tæknilega sterkt fyrirtæki.“ Fyrir hagsmuni ríkisstjórnarinnar. Já, þeir liggja orðið víða hagsmunir íslensku ríkisstjórnarinnar. Þeir tengjast ekki bara Hafskipsmálum, heldur eru það nú orðin heimsmálefni fjölþjóðafyrirtækisins Alusuisse sem eru tengd hagsmunum virðulegrar ríkisstjórnar Íslands.

Auk þessara þátta, sem hver um sig gerir samninginn óaðgengilegan, eru fjölmörg önnur atriði óhæf og gagnrýni verð í skattaákvæðum álsamninganna. Þau fáu atriði, sem talsmenn fyrirliggjandi samnings reyna að telja honum til gildis, svo sem öruggari viðmiðanir sem þeir telja að leiði til hærri skattstofns og heimild til að leita eftir endurskoðun vissra samningsákvæða að fimm árum liðnum, eru afar haldlítil og takmörkuð eins og nánar er að vikið í nefndaráliti. Á heildina litið verður að telja þær breytingar, sem hér eru gerðar á skattaákvæðum álsamninganna, til hagsbóta fyrir Alusuisse en Íslandi óhagstæðar. Þær stefna þannig í þveröfuga átt við það sem nauðsyn bar til og upphafleg samningsstaða gaf kost á.

Í samningaviðræðum við Alusuisse um breytt skattaákvæði vegna ÍSALs hélt ríkisstj. fast við fyrri stefnu sína um að útiloka stjórnarandstöðuna frá upplýsingum um gang samningaviðræðna og frá áhrifum á þær viðræður. Samningarnir voru þannig niðurstaða úr leynimakki samninganefndar og sérfræðinga ríkisstjórnarinnar við Alusuisse og örfárra manna úr innsta hring stjórnarflokkanna. Í rauninni var hér sams konar málsmeðferð varðandi þennan 4. viðauka við álsamninginn og gerðist í aðdraganda að 3. viðauka fyrir ári síðan.

Um lýðræðislegt aðhald að þessari samningsgerð hefur þannig ekki verið að ræða frekar en um fyrri samninga sem núv. ríkisstj. hefur gert við Alusuisse. Hefur sú málsmeðferð öll að sjálfsögðu veikt til muna samningsstöðu Íslands. Forustan í samninganefnd og sérfræðin aliði er einnig hin sama og fylgt hefur samskiptum Íslands við Alusuisse eins og skuggi um 25 ára skeið, og ég vék hér að í upphafi máls míns. Reynslan af samningum við auðhringinn á þessu tímabili er órækur vottur um hættuna af slíkri tilhögun og hefur þar síst orðið á breyting til bóta í fyrirliggjandi samningi. Þannig óma röksemdir Alusuisse úr munni íslensku samningamannanna og ganga aftur í ræðum þeirra stjórnmálamanna sem mæla fyrir samningnum. Um það mætti tína til fjölmörg dæmi, virðulegi forseti, úr grg. með frv. og úr ræðum ráðherra og fleiri hér við 1. umr. málsins. Alusuisse hefur þannig tekist snilldarlega það ætlunarverk hvers fjölþjóðafyrirtækis að tryggja sér ítök í og áhrif á fremstu valdaaðilana í viðkomandi samfélagi.

Við þessa samningsgerð virðist bæði hafa skort heildarsýn og pólitískan vilja til að breyta skilmálum Íslandi í vil, m.a. með því að hagnýta sér reynslu annarra þjóða og ný viðhorf í samskiptum ríkja við fjölþjóðafyrirtæki. Undirnefnd á vegum samninganefndar um stóriðju undir forustu Garðars Ingvarssonar, starfsmanns í Seðlabanka, hafði veg og vanda af samningsgerðinni eins og fram kemur í grg. með frv. Sverrir Hermannsson, hæstv. fyrrv. iðnrh., hafði aldrei fyrir því að setja sig inn í málsatvik ef marka má ummæli hans og yfirlýsingar. Nýr iðnrh. hæstv., Albert Guðmundsson, tók við málinu á lokastigi og staðgengill hans, hæstv. viðskrh. Matthías Bjarnason, mælti fyrir málinu hér við 1. umr. Allt er þetta dæmigert þó ekki sé stórvægilegt eitt út af fyrir sig um þau vettlingatök sem ríkisstjórnin hefur tekið þetta mál.

Í grg. með frv. er þess í engu getið að ráðherranefnd ríkisstjórnarinnar í stóriðjumálum, skipuð forsrh., utanrrh. og iðnrh., hafi fjallað um málið á einstökum stigum. Þó þáði þessi ráðherrahópur sérstakt heimboð Alusuisse til Sviss á síðasta sumri ásamt formanni samninganefndarinnar, Jóhannesi Nordal, þar sem stækkun álversins og fleiri mál voru til umræðu milli aðila. Það hefur raunar verið heldur hljótt um þessa ráðherranefnd ríkisstjórnarinnar í stóriðjumálum. Ég veit ekki hvort hæstv. fjmrh. tengist henni en og það þó nokkuð undarlegt ef hann er þar ekki aðili þegar mál eins og skattamálefni eru til umræðu og væri fróðlegt að fá það upplýst í rauninni hver afskipti fjmrh. hafa verið af þessari samningsgerð á tímabilinu.

Þegar á fyrri stigum, þ.e. með samningnum sem undirritaður var vegna 3. viðauka við álsamninginn 5. nóvember 1983, hafði Alusuisse tryggt sér ákveðin undirtök í skattamálunum áður en eiginlegar samningaviðræður um breytt skattkerfi voru hafnar. Með þeim breytingum sem lögfestar voru í nóvember í fyrra, og allar voru Alusuisse í vil, náði auðhringurinn m.a. fram eftirfarandi:

Í fyrsta lagi að mengunarvarnabúnað álversins var heimilað að afskrifa á átta árum í stað fimmtán ára sem var meginregla um fyrningar. Að mati Ríkisendurskoðunar var þar um tekjutap eða tilfærslu að ræða sem svarað hefði til um 900 þús. bandaríkjadölum eða um 38 millj. íslenskra króna í skatt á árinu 1980 miðað við leiðrétta ársreikninga ÍSALs eins og þeir voru yfirfarnir af endurskoðendafyrirtækinu Coopers & Lybrand.

Í öðru lagi. ÍSAL var veitt fullt frelsi varðandi varasjóð að 20% markinu. Slík heimild hefði þýtt um 1 millj. bandaríkjadala eða 40 millj. ísl. kr. lægri skatta ÍSALs á árinu 1980 að teknu tilliti til leiðréttinga Coopers & Lybrands og þá einnig að mati Ríkisendurskoðunar. Jafnframt var ÍSAL undanþegið viðurlögum vegna óframtalinna og ógreiddra skatta og helst sú breyting áfram samkvæmt þessu frv.

Í þriðja lagi - og skipti það ekki minnstu máli enda mjög til umræðu hér fyrir ári síðan - voru ákvæði um bestu kjör á aðtöngum frá Alusuisse til ÍSALs sem voru meðal grundvallaratriða upphaflega samningsins frá 1966 og höfðu reynst sérstaklega þýðingarmikil fyrir Ísland í mati á verði aðfanga svo sem súráli og rafskautum á liðnum árum og skeinuhætt fyrir Alusuisse í gerðardómsmálinu í New York á árinu 1984.

Krafa um að fella þetta ákvæði út úr samningi var gerð að úrslitaatriði fyrir undirskrift samningsins 5. nóvember í fyrra, aðeins degi áður en Sverrir Hermannsson þá iðnrh. hélt til Zürich til að undirrita samkomulagið. Á fundi iðnn. Nd. fyrir ári viðurkenndi ráðherrann að hér væri um að ræða stóra veikingu á þessum ákvæðum gildandi samninga. Samt var á þessa kröfu fallist sem sett var fram af fáheyrðri óskammfeilni af hálfu Alusuisse á síðustu stundu. Hjörtur Torfason lögmaður greindi frá því fyrir iðnn. 5. desember 1985 að umræður um bestukjaraákvæðin hafi verið, eins og hann orðaði það: mikill fleinn í holdi Alusuisse. Og Ragnar Aðalsteinsson lögmaður lagði áherslu á gildi þessa ákvæðis í málflutningi af Íslands hálfu fyrir gerðardómi vegna skattadeilna 1984. Þetta ákvæði átti þátt í þeirri niðurstöðu gerðardómsins í New York að Alusuisse bæri að opna bókhald sitt og leggja fram frumreikningana sem sönnuðu sakargiftir af Íslands hálfu um hækkun í hafi og skattsvik ÍSALs. Á dómsniðurstöðu reyndi hins vegar ekki, eins og menn væntanlega muna, þar eð íslenska ríkisstjórnin féllst á beiðni Alusuisse um sáttargerð í skattadeilunni gegn greiðslu 3 millj. bandaríkjadala, sem svarar nú til um 125 millj. ísl. kr., og algera sakaruppgjöf. Eftir að aðilar höfðu orðið ásáttir um slíka málsmeðferð í júlí 1984 varð fyrst afráðið í september sama ár að undanskilja samninga um breytingu á skattkerfi og láta þá bíða síðari tíma. Þar með skapaðist sú staða sem íslenskir samningamenn þurftu að vinna við á þessu ári og gat talist óskastaða fyrir Alusuisse: Að vera laus undan þrýstingi skattadeilunnar og fá málinu skipt upp með þessum hætti.

Ástæður Alusuisse til að leggja áherslu á sættir í skattadeilunni við íslensk stjórnvöld voru margþættar. En þær eru kannske skýrari fyrir mönnum nú þegar þeir átta sig á hvað hefur verið að gerast í Ástralíu á undanförnum vikum, mánuðum og misserum. Auðhringurinn Alusuisse sá fram á að fá á sig dóm þar sem fallist yrði á meginkröfur Íslendinga, a.m.k. vegna ársins 1980. Slíkt tap fyrir gerðardómi er fjölþjóðafyrirtæki margfalt dýrkeyptara sem álitshnekkir en þær fjárhæðir sem um var að tefla.

En það var fleira sem rak á eftir en gertöpuð staða fyrir gerðardóminum á móti Íslandi í New York. Í Ástralíu stóðu spjótin á Alusuisse vegna krafna þarlendra skattyfirvalda á hendur Austrasuisse, dótturfyrirtækisins, sem á 70% í báxít- og súrálsverksmiðjunum í Gove í Norður-Ástralíu, þaðan sem Alusaisse flytur súrálið til Straumsvíkur. Fregnir af málarekstri Íslendinga á hendur Alusuisse vegna ÍSALs voru að komast í hámæli í Ástralíu og gátu orðið vopn í höndum þarlendra stjórnvalda fyrr en varði. Bókhaldsfalsanir Alusuisse hittu Ástralíumenn fyrir með sama hætti og Íslendinga, sem undandráttur á hagnaði og þar með skattgreiðslum. Í stað hækkunar á súráli í hafi kom bókhaldsleg lækkun í landi á súrálsverðinu út frá Gove í Ástralíu. Dómur vegna hækkunar í hafi og vitneskja um málsatvik hefði stórlega veikt stöðu Alusuisse gagnvart áströlskum stjórnvöldum. Sérfræðingar íslensku ríkisstjórnarinnar sem komu fyrir iðnn. Nd. nú, þar á meðal Hjörtur Torfason lögmaður, töldu auðsæ tengsl á milli sáttatilboðs Alusuisse í fyrra og harðnandi deilu fyrirtækisins í Ástralíu. Sérstaklega bæri að líta á hið afdráttarlausa og harðsoðna orðalag sáttargerðarsamningsins sem fleygt varð í umræðum á Alþingi í fyrra - og væri út af fyrir sig ástæða til að rifja upp, virðulegi forseti, þó ekki verði það gert nú - í ljósi áherslu Alusuisse að hafa alveg hreint borð á Íslandi, m.a. vegna harðnandi deilu við Ástralíustjórn í nátengdu máli.

Nú vita menn af blaðafregnum frá Ástralíu og umræðum í ástralska þinginu í síðasta mánuði að mjög kreppir þar að Alusuisse. Skattayfirvöld þarlend hafa sent Austrasuisse, dótturfyrirtæki Alusuisse, reikning vegna vantalins hagnaðar og skatta á árunum 1978 og 1979 upp á 15 millj. dollara.

Íslenska fjármálaráðuneytið sendi ÍSAL á sínum tíma, 27. desember 1982 og 11. febrúar 1983, reikning fyrir viðbótarsköttum vegna áranna 1976 til 1979 upp á 3,3 millj. dollara en samtals námu skattakröfur Íslands á hendur ÍSAL með viðurlögum röskum 10 millj. bandaríkjadala eða á fimmta hundrað millj. ísl. kr. - Og gengur nú virðulegur hæstv. iðnrh. í salinn og fagna ég því. Ég hef saknað hans hér við upphaf þessarar umræðu þar sem ég mæli fyrir nál. 1. minni hl. varðandi frv. um 4. viðauka við álsamningana. En þannig fór, eins og hæstv. ráðh. hefur e.t.v. frétt, að eingöngu minnihlutaálit liggja fyrir í málinu.

Ég hef hér í máli mínu rifjað upp ýmis ummæli hæstv. iðnrh. Ég hef orðið að gera það í raun þrátt fyrir að hann væri fjarverandi eða þá að gera hlé á máli mínu, sem vissulega hefði einnig komið til greina. Ég nefni hér aðeins á ný að í iðnn. komu fram óskir um það að fá fundargerðir samninganefndar um stóriðju vegna þessa máls en þau boð bárust frá hæstv. iðnrh. að þær væru ekki fáanlegar og yrðu ekki fram lagðar í nefndinni. Ég tel það vera miður fyrir athugun þessa máls og í rauninni ótækt að þingnefnd skuli ekki eiga aðgang að frumgögnum varðandi gang samningaviðræðna, ekki síst í ljósi þess að stjórnarandstaðan hafði ekki hinn minnsta aðgang að málinu á undirbúningsstigi.

En fleira er að segja um tengslin við Ástralíu. Vert er að minnast þess í ljósi bakreikninga Ástralíustjórnar sem nú liggja fyrir Austrasuisse á árinu 1985, vegna áranna 1978-1979, að hér heima fyrir, hér á Íslandi, var krafa íslenskra stjórnvalda um skattgreiðslur nokkur ár aftur í tímann af mörgum, m.a. sumum í þáverandi stjórnarandstöðu innan Sjálfstfl., talin bera vott um mikla óbilgirni. Á sama hátt er Austrasuisse nú sakað um að hafa flutt hvert súrálstonn út frá Gove á árinu 1984 á 34 dollurum lægra verði en heimildir voru fyrir.

Verslunarráðherra Ástralíu, Mr. John Dawkins, lýsti því yfir á þingi 25. nóvember s.l. að hann mundi því aðeins veita heimild til áframhaldandi útflutnings frá Gove að fyrirtækin sæju að sér og hafði hin hörðustu orð um framkomu Austrasuisse eins og þm. geta kynnt sér úr blaðagreinum frá Ástralíu sem liggja hér á borðum í þingdeildinni. Ráðherrann sagði m.a.: „This is a shabby story“. Hvernig á að þýða það nákvæmlega á íslensku vil ég ekki fullyrða, sóðaleg saga, gruggug saga, óhreint mál. En þessi ummæli viðhafði verslunarráðherra Ástralíu þar á þingi fyrir aðeins hálfum mánuði síðan.

Ekki er vitað til að núverandi ríkisstjórn hafi á neinn hátt leitað tengsla við áströlsk stjórnvöld vegna deilumálanna við Alusuisse en fyrri ríkisstjórn aflaði sem kunnugt er gagna frá áströlskum yfirvöldum sem gerðu kleift að færa sönnur á bókhaldssvik Alusuisse varðandi súrálið frá Gove.

Í sáttargerðarsamningi milli ríkisstjórnar Íslands og Alusuisse frá 5. nóvember 1984 segir undir tölulið 9, orðrétt, með leyfi forseta:

„Hvorugur aðila skal gefa út neina fréttatilkynningu eða aðra svipaða tilkynningu varðandi sáttargerðarsamning þennan án samþykkis hins aðilans.“

Ég vakti athygli á því þegar í fyrra við umræðu um 3. viðauka að forstjóri ÍSALs hefði í rauninni gengið þvert gegn ákvæðum þessa sáttargerðarsamnings með ummælum, sem birt voru í Morgunblaðinu 16. nóvember 1984, þar sem hann túlkaði þennan þá nýgerða sáttargerðarsamning einhliða og gat þess m.a. að sáttargerðarsamningurinn hefði verið samþykktur „með tilliti til þess mikla kostnaðar sem áframhaldandi málaferli hefðu haft í för með sér“. Og hann sagði fleira sem menn geta lesið í grg. orðrétt eftir haft.

Ekki er vitað að gerðar hafi verið neinar athugasemdir íslenskra stjórnvalda vegna þessara útlegginga forstjórans í Straumsvík. En nú hefur starfsbróðir hans í Ástralíu, A.G. Powell, forstjóri Austrasuisse, komið formlega á framfæri svipaðri túlkun í bréfi til allra þm. á ástralska þinginu þann 16. október s.l., en þar segir í tölulið 8 sem ég dreifði við 1. umr. til þm. í hv. deild - ég leyfi mér aðeins að hafa yfir lauslega þýðingu úr ensku en frumtextinn er birtur í grg. með frv. - .

„Vísað er til skattakröfu íslensku ríkisstj. 1980 á hendur móðurfélagi okkar Alusuisse. Sú staðreynd að íslenska ríkisstj. samdi um þessa kröfu á hendur Alusuisse með því að taka við 3 millj. bandaríkjadollara greiðslu út í hönd fremur en að halda við kröfur sínar er vísbending um að ekki var hægt að renna stoðum undir kröfurnar. Alusuisse greiddi þessa upphæð út í hönd vegna þess að lögfræðikostnaður fyrirtækisins var að fara yfir 3 millj. bandaríkjadala og sættir væru skynsamlegar út frá viðskiptalegu sjónarmiði.“

Taka menn eftir líkindunum með ummælunum um lögfræðikostnaðinn og kostnaðinn við deiluna? Það var ekki vegna þess að hún væri töpuð eða hætta væri á að hún tapaðist heldur var þessi málarekstur orðinn það dýr að skynsamlegt var út frá viðskiptalegum sjónarmiðum að semja.

Þetta eru túlkanir tveggja forstjóra dótturfyrirtækja Alusuisse. Brot á sáttargerðarsamningi við íslensku ríkisstj. frá 5. nóvember 1984. Hvað hafa íslensk stjórnvöld gert? Hæstv. iðnrh. sagði við 1. umr. málsins að hann mundi, eins og hann orðaði það, „ræða þetta mál við forráðamenn Alusuisse og fá skýringar þeirra á þessu áður en eitthvað verður aðhafst í þessu máli“. Ég vænti þess að hæstv. ráðherra greini okkur frá því við þessa umræðu hver viðbrögðin eru og í ljósi þeirra hvað íslensk stjórnvöld ætla að aðhafast í þessu máli. Ætla þau að hneigja sig fyrir fjölþjóðafyrirtækinu eins og svo oft á fyrri stigum? Eða ætlar hæstv. núv. iðnrh. aðeins að reyna að standa í fæturna á rétti Íslands samkvæmt gerðum samningi?

Hlutur íslenskra samningamanna og stjórnvalda við undirbúning og framlagningu þessa frv. og samningsins sem að baki því liggur er vissulega með miklum endemum. Einu tölulegu gögnin sem fylgdu samningnum í grg. eða athugasemdum með frv. var tafla, svokallaður „samanburður skattgreiðslna Íslenska álfélagsins hf. við mismunandi hagnað“, eins og var yfirskrift hennar. Þegar við 1. umr. vakti ég athygli á að þessi tafla var rangt reiknuð og samkvæmt henni voru meintar hagsbætur af nýju samkomulagi ýktar svo skipti hundruðum þúsunda dollara í mörgum tilvikum. Allt að 600 þús. bandaríkjadala á ári samkvæmt leiðréttu þskj. sem prentað hefur verið upp, eins og kallað er hér á þingmáli, og liggur hér fyrir hv. deild.

Þessir útreikningar sem ég kom á framfæri, þessar leiðréttingar, voru staðfestar í bréfi frá Ríkisendurskoðun sem birt er sem fylgiskjal með nefndaráliti mínu. Albert Guðmundsson hæstv. iðnrh. baðst afsökunar á þessum mistökum og seint og um síðir var þskj. svo prentað upp eins og ég gat um. Samanburður við eldri gögn leiddi í ljós að sömu vitlausu útreikningarnir fylgdu minnisblaði sem Sverrir Hermannsson iðnrh. kom á framfæri við formenn þingflokka sem trúnaðarmáli 17. júlí 1985, en þá lágu fyrir til undirritunar meginatriði endurskoðunar á skattareglum sem undirritaðar voru degi síðar. Í iðnn. Nd. upplýsti formaður undirnefndar samninganefndar um stóriðju, Garðar Ingvarsson, að ástæður fyrir þessum röngu útreikningum sem fylgt hafa málinu a.m.k. frá júlímánuði 1985 hafi verið „bilun í vasatölvu“, hafi verið bilun í vasatölvu! Það hafði ekki verið haft fyrir því, samkvæmt þessu, að yfirfara útreikningana með öðrum hætti. Hvað segir hæstv. iðnrh. um þessi vinnubrögð? Þetta grátbroslega dæmi sem hér liggur fyrir þingdeildinni varpar skýru ljósi á það vítaverða kæruleysi sem því miður liggur fyrir af hálfu stjórnvalda í málinu í heild.

Ekki tók betra við þegar ég lét yfirfara málið með tilliti til eftirfarandi meginniðurstöðu frv. í grg. ríkisstj. með samningnum frá 11. nóvember þar sem segir, með leyfi forseta - í lok grg. með stjórnarfrv. á bls. 36 mun það vera:

„Niðurstaðan af þessari breytingu á skattstiga er því sú að tekjur af framleiðslugjaldi geta ekki lækkað, en ef afkoma fyrirtækisins batnar með bata í áliðnaðinum, þá verða tekjur af framleiðslugjaldinu hærri en verið hefði með hinu gamla tonnagjaldi.“

Samkvæmt gildandi samningi frá 1975 breyttist skattur ÍSALs umfram grunngjald, sem þá var um samið 20 dollarar á tonn, eftir ákveðnum reglum með hliðsjón af heimsmarkaðsverði á hrááli, en heildarupphæð voru sett takmörk, bæði efri og neðri mörk, miðað við hagnað á bilinu 35-55% en þó heldur lægra, 27-44%, miðað við heimild um tillag í varasjóð sem þó var aldrei notað á þessu tímabili í reynd.

Við útreikninga sem gerðir voru af dr. Ragnari Árnasyni hagfræðingi, að minni beiðni, kom í ljós að á breiðu hagnaðarbili hjá ÍSAL, frá 4 millj. bandaríkjadala og upp fyrir 10 millj. dala í árlegan hagnað, gæfi gildandi skattkerfi hærri skatttekjur en skattkerfið samkvæmt frv., þvert ofan í staðhæfingar í athugasemdum. Þar munar í ýmsum tilvikum verulegum upphæðum eða yfir 1 millj. bandaríkjadala, um 40 millj. ísl. kr., í árlegan skatt. Þessir útreikningar voru staðfestir af samningamönnum ríkisstj. sem komu á fund iðnn. Nd. Þeir náðu engu öðru út úr tölvunum sínum þegar farið var að reikna með einhverjum öðrum hætti en á vasatölvu.

Staðhæfingar í grg. með frv., hæstv. iðnrh., eru þannig beinlínis rangar, og það er alvörumál þegar í samningi við alþjóðlegt stórfyrirtæki eru lagðar fram á Alþingi, af ríkisstj. sem búin er að skuldbinda sig með undirskrift sinni, rangar upplýsingar af þessu tagi sem varða stórar upphæðir. Ljóst er að samningamenn ríkisstj. tóku afstöðu til þessa máls og ríkisstj. í heild á grundvelli slíkra rangra upplýsinga. Hvers konar málsmeðferð er þetta? Hver getur borið blak af slíku? Menn hljóta að spyrja hvort þessar tölur séu settar fram til að reyna að gylla þennan afleita samning. Ég vil satt að segja ekki trúa því að menn geri þetta vísvitandi. Þetta hljóta að vera hroðvirknisleg vinnubrögð, óvönduð vinnubrögð, sem hér liggja að baki og að menn hafi enn á ný reiknað vitlaust á vasatölvuna.

Samanburður á skattkerfunum kemur skýrt fram í töflu sem birt er sem fylgiskjal í heild, fylgiskjal II, með þessu frv. en einnig inni í texta með grg. með þessu nefndaráliti mínu á bls. 8. Þar sjá menn hvernig þetta kemur út talnalega, sjá þetta breiða hagnaðarbil frá 4 og upp í yfir 10 millj. dala þar sem nýja kerfið sem hér á að lögleiða gefur yfirleitt lægri skatt og yfir 1 millj. bandaríkjadala í vissum tilvikum. Út af fyrir sig hefði ekki þurft að taka inn í töfluna neikvæða afkomu eins og þarna var gert, en það eru mistök í frágangi. Í fylgiskjali er það ekki gert en skiptir engu því að skattur er þar óbreyttur samkvæmt nýja og gamla kerfinu upp að 3,5 millj. bandaríkjadala. Þessi samanburður skattkerfanna verður enn óhagstæðari ef gert er ráð fyrir minni framleiðslu hjá ÍSAL en hér er gert. Hér er reiknað með í þessari töflu 85 þús. tonna framleiðslu á ári, en ég hef látið gera útreikninga fyrir framleiðslu með 5 þús. tonna bili, alveg niður í 70 þús. tonn, og þá koma út verri niðurstöður í samanburði skattkerfanna. Eitt slíkt dæmi miðað við 75 þús. tonn er birt sem fylgiskjal III með nefndaráliti mínu.

Þannig benda sterkar líkur til að hagnaður ÍSALs fyrir skatt muni á næstu árum og kannske um langa framtíð verða að jafnaði undir 10 millj. bandaríkjadala á ári, þ.e. á því bili þar sem hið nýja kerfi skilar í besta falli sömu skatttekjum og gildandi skattkerfi og í mörgum tilvikum mun lægri skatttekjum. Það er einnig hætt við að hagnaður ÍSALs verði ekki meiri þótt menn gefi sér þær bjartsýnisforsendur, sem samningamenn ríkisstj. og sérfræðingar samninganefndar um stóriðju treysta mjög á og hafa alveg nýlega uppgötvað að því er virðist að breytt reikningsskil ÍSALs samkvæmt hinu nýja samkomulagi leiði af sér hækkaðan skattstofn frá því sem verið hefur. Það er mjög athyglisvert, herra forseti, að það er fyrst í iðnn. Nd. á seinni stigum athugunar á vegum nefndarinnar að fulltrúar samninganefndar um stóriðju og formaður þeirrar nefndar fóru að draga fram talnaleg gögn sem áttu að sýna skárri stöðu málsins en minnst var á í frv. því sem hér liggur fyrir, a.m.k. ekki nokkur viðleitni til þess samkvæmt frv. að leggja slík talnaleg gögn fram. Og það kom fram hjá þessum ágætu fulltrúum samninganefndar um stóriðju í nefndinni að þeir hefðu alls ekkert ofan í þetta kafað og þeir væru í rauninni að sjá fyrst núna hvað þetta væri fjandi gott vegna þess að skattstofninn mundi verða svo miklu hagstæðari vegna þeirra samningsákvæða sem hér lægju fyrir. Það kom nefnilega í ljós, og þeir uppgötvuðu það reiknimeistararnir í Seðlabankanum því að með fullri virðingu fyrir hv. 2. þm. Reykn. er það nú svo að þeir hafa notað vasatölvurnar í Seðlabankanum til að reikna inn vitleysurnar í þetta frv., þaðan er það ættað, og þegar þeir sáu að staðhæfingarnar sem þeir lögðu á borðið og höfðu vopnað hæstv. iðnrh. Íslands með voru rangar fóru þeir að reikna, og ég hugsa að þeir hafi farið inn í eitthvað öflugri tölvur en þessar biluðu vasatölvur, og lögðu fram gögn sem eiga að sýna og sanna, eins og mun heyrast frá talsmönnum a.m.k. 2. minni hl. að ég vænti í þessu máli, að skattstofninn eigi að breyta því sem á. hallar í sambandi við skattstigann. Þetta tel ég algerlega ósannað mál og raunar ekki stutt nemum þeim rökum að hægt sé að taka þau gild á þessu stigi máls a.m.k., en ég hef að sjálfsögðu látið hér fylgja niðurstöður þeirra reiknimeistara Seðlabankans sem þeir lögðu fram í iðnn. sem fylgiskjal með mínu nál., fskj. IV, þannig að menn sjái þau talnalegu gögn sem þarna voru dregin inn á borðið og voru að berast fram á gærdaginn út úr tölvum Seðlabankans, fram á gærdaginn, eftir að málið hafði verið afgreitt út úr nefnd. Þeir voru fyrst að keyra út úr tölvunum gögnin til að bjarga sér frá hneykslinu sem hér liggur fyrir eftir að málið hafði verið afgreitt út úr iðnn. Hvað segir hæstv. iðnrh. um þessi vinnubrögð þeirra manna sem eiga að vera baktryggingin í þessum samningi við þetta fjölþjóðafyrirtæki, hvernig líst honum á, þar sem menn telja sig í þeirri aðstöðu að þurfa á elleftu stundu svo að ekki sé meira að fara að keyra tölvurnar í Seðlabanka Íslands til að reyna að bera í bætifláka fyrir þá röngu og villandi útreikninga sem fram hafa verið bornir með þessu frv.?

Ég hef í línuriti á bls. 9 í nál. dregið fram samanburð á núgildandi og nýju skattkerfi miðað við mismunandi hagnað ÍSALs og álverð sem nemur 75 sentum á pund, en það er raunar meðaltal þess sem samninganefnd um stóriðju gengur út frá í sínum forsendum um þróun álverðs á næstu árum. Þeir hafa nefnt verðbilið 65-90 sent á pund. Eins og fram kemur í þessu línuriti gefur núgildandi kerfi verulega lægri skatt, og það liggur talnalega fyrir í töflu á bls. 8 í nál., á stóru hagnaðarbili og ávinningurinn af nýja kerfinu, sem fer að gefa hærri skatt eftir að hagnaður fer yfir 10 millj. dollara, er lengi vel óverulegur. Niðurstöður á samanburði á skattkerfunum fara talsvert eftir því hvernig menn meta horfur á þróun álverðs á komandi árum. Það er vegna þess að gildandi skattkerfi er tengt álverði, en hið fyrirhugaða hins vegar ekki nema að svo miklu leyti sem aðföngin og ekki síður afurðir álversins, verðviðmiðanirnar, eru tengd álverði, en líkurnar á verulegum skattskyldum hagnaði hjá ÍSAL verða að teljast vaxa með bata á álmarkaði.

Það kom fram hjá þeim sérfræðingum sem komu á fund iðnn. að mat þeirra á líklegri þróun álverðs er allmismunandi. Talsmenn iðnrn. og samninganefndar um stóriðju telja líklegt að álverð verði á næstu tveimur árum á bilinu 65-90 sent á pund og lögðu fram á fundinum spá frá Chase Econometrics um þróun álverðs fram til ársins 1995, en sú spá er frá miðju ári 1985 og er birt sem fskj. V með nál. mínu. Samkvæmt henni sveiflast álverð, svokallað „Alcan realised price“, á árunum 1986-1989 á bilinu 68-80 sent á pund, og þetta er ekki fast verð, þetta er breytilegt verð eftir verðbólgu, en á árunum 1990-1994 á bilinu 90-120 sent á pund. Á föstu verði, sem eingöngu er gefið upp á þessu fskj. á verði ársins 1980 sem LME-verð svokallað, sveiflast álverðið á bilinu 38-60 sent á pund á tímabilinu 1986-1995, en þetta verð var hins vegar á árinu 1980 um 80 sent á pund og nálgast aldrei verð ársins 1980 samkvæmt spám Chase Econometrics. Dr. Ragnar Árnason hagfræðingur telur hins vegar líklegast að álverð á næstu fimm árum verði að jafnaði á bilinu 55-80 sent á pund á núgildandi verðlagi og ber fram því til stuðnings ýmsar aðrar spár en þó ekki síður hvernig þróun á álverði hefur orðið á undanförnum árum þar sem spár hinna virtustu sérfræðistofnana hafa hrunið, og ættum við að minnast þess í tengslum við umræðuna um rafmagnssamninginn sem fór hér fram í fyrra og hvernig raunveruleikinn hefur orðið í framhaldi af þeim samningi og þeim umræðum.

Dæmi sem dr. Ragnar Árnason hefur reiknað um samanburð skatttekna ÍSALs eru birt á fskj. IV með nál. mínu. Þar kemur fram, miðað við mismunandi skattstofn fyrir gildandi og fyrirhugað skattkerfi, ákveðinn samanburður á skattkerfunum sem leiðir í ljós samkvæmt töflu II í nál. (BÍG: Er það ekki rangt? Er það ekki fskj. VI?) Jú, það er alveg rétt, virðulegur 4. þm. Reykv. Hér hefur sennilega orðið ruglingur, snúist við rómversku tölurnar. (GGS: Vasatölvubilun?) Nei, ætli það, virðulegur þm. Gunnar G. Schram. Ætli þurfi ekki eitthvað lengra að leita eftir biluðu vasatölvunum?

Samkvæmt töflu II í nál. eru væntanlegar skatttekjur samkvæmt forsendum Ragnars Árnasonar hins nýja skattkerfis sem felst í frv. talsvert lægri en samkvæmt gildandi skattkerfi. Þar eð væntanlegar skatttekjur af rekstri ÍSALs eru mjög háðar rekstrarhagnaði fyrirtækisins á komandi árum er rétt að gefa gaum að rekstrarlegri afkomu ÍSALs til þessa. Fyrirtækið hefur nú starfað meira en 16 ár, sem er meira en helmingur af líftíma álbræðslu á borð við ÍSAL, og í töflu III með nál. mínu er dregin upp mynd af þessum hagnaði ÍSALs sem oft er neikvæður, sem oft sýnir afkomulegt tap á þessu tímabili eins og fram kemur í töflunni. Það er dregið fram meðaltal ákveðinna tímabila eins og frá 1970 til 1979. Þá er að meðaltali smávegis hagnaður eða 0,31 millj. bandaríkjadala á ári að ég hygg. 1980-1984 er hins vegar verulegt tap á heildina litið, -13,4 millj. bandaríkjadala og aftur 1970-1984 í heild -4,25 millj. bandaríkjadala.

Það verður ekki sagt að þessi sögulega reynsla, sem þarna blasir við, gefi tilefni til mikillar bjartsýni um hagnað ÍSALs í framtíðinni. Afkoman hefur frekar farið versnandi en hitt. Áratugurinn 1970-1979 var fremur hagstæður áliðnaði í heild. Á þessu skeiði var ÍSAL jafnframt nýtt og tæknilega frambærilegt álver. Samt var hagnaður fyrirtækisins á því tímabili aðeins 0,31 millj. bandaríkjadala að jafnaði. Nú er álverið í Straumsvík hins vegar orðið gamalt og tiltölulega óhagkvæmt í rekstri þrátt fyrir nokkrar endurbætur. Framleiðni þess er því talsvert minni en áliðnaðarins í heild og samkeppnisstaða fyrirtækisins í samræmi við það. Það er því ekki hægt að leiða líkur að því að hagnaðurinn breytist svo stórlega á komandi árum að þess vegna megi vænta uppsveiflu í skatttekjum til Íslands og er ástæða til að gefa gaum að þessari sögulegu reynslu varðandi álverið þó svo að auðvitað vitum við að þessar afkomutölur segja langt frá því alla söguna vegna þeirra bókhaldsfalsana sem fyrirtækið sannanlega hefur stundað, a.m.k. mörg árin.

Það er einmitt nálægt 10 millj. markinu um árlegan hagnað sem skilur á milli skattkerfanna. Miðað við meðalútkomuna 1974-1984 þyrfti hagnaður af ÍSAL að vaxa um hvorki meira né minna en yfir 14 millj. bandaríkjadala að jafnaði, miðað við rekstrarafkomuna hingað til, til að fara yfir þennan 10 millj. bandaríkjadala hagnað þar sem það skattkerfi sem verið er að leggja til að upp verði tekið fer að skila skárri útkomu en gildandi kerfi. Það kemur glöggt fram í töflu I með nál. hvar þessi mörk liggja og hef ég þegar á það minnst.

Það er vakin í nál. athygli á því að hægt er að skoða þessi mál frá enn nýrri hlið til að reyna að meta væntanlegan hagnað af rekstri ÍSALs. Í svokallaðri rekstrarhagfræðilegri greiningu er oft litið til þess hvaða hagnaður sé nauðsynlegur til að draga að nýja fjárfestingu og þar með stöðva frekari aukningu hagnaðar. Þetta er mikið til umræðu í sambandi við kreppu í ýmsum greinum. Slíkir mælikvarðar hafa reynst býsna traustir og haft mikið forsagnargildi. Spurningin er því hvaða meðalhagnaður í áliðnaði sé nauðsynlegur til að leiða til nýrrar fjárfestingar í álbræðslum og þar með stöðvunar á frekari hækkun álverðs og hagnaðar. Þegar til nokkurra ára er litið má telja fullvíst að meðalhagnaður í áliðnaði fari ekki upp fyrir þessi mörk, a.m.k. verður að telja það líklegt. Jafnframt er líklegt að hagnaður ÍSALs, sem er eins og áður segir tiltölulega tæknilega óhagkvæmt fyrirtæki, verði undir umræddum meðalhagnaði í áliðnaði. Þessar niðurstöður varðandi stofnkostnað nýrra álvera, árlegan hagnað og samhengi við arðsemi í nýjum álverum eru dregnar fram í töflu IV með nál. og viðkomandi fskj. er að finna með nál. einnig. Út úr þessari töflu má lesa að miðað við arðsemi í öðrum iðngreinum og gerð áliðnaðarins má telja fullvíst að meðalhagnaður í álbræðslu af þeirri stærð sem ÍSAL er fari ekki yfir 10 millj. bandaríkjadala á komandi árum. Með hliðsjón af tæknilegri stöðu ÍSALs, eins og áður er getið, má búast við því að hagnaðurinn liggi undir þessum meðaltalsmörkum áliðnaðarins í heild.

Herra forseti. Ég mun þá víkja að þeim þáttum sem snerta verðviðmiðanir við aðföng og afurðir ÍSALs og vek í upphafi athygli á þeirri afdrifaríku breytingu sem gerð var með 3. viðauka á elleftu stundu í fyrra að felld voru niður bestukjaraákvæðin úr samningum um aðföng og með þeim breytingum á verðviðmiðunum sem hér er verið að gera á áli sem afurð falla einnig niður þær hagsbætur sem felast í aðstoðarsamningi um sölu og sem tryggja Alusuisse söluþóknun, en þóknanir vegna þessara kvaða fyrirtækisins um bestukjör á aðföngum og afurðum nema samtals 3,7% af veltu ÍSALs, hvorki meira né minna, sem eru í talnagildi á bilinu 3-7 millj. bandaríkjadala, mismunandi eftir afkomu fyrirtækisins. Í staðinn fyrir bestukjör eru nú teknar upp fastar verðviðmiðanir fimm ár fram í tímann sem eiga að gefa eins konar meðalverð sem íslensk stjórnvöld geta lítil sem engin áhrif haft á. Þó er látið í veðri vaka að armslengdarákvæðin skv. gr. 27.03 séu nú og áfram grundvallarregla, eins og það heitir í athugasemdum með frv., en þar er ekkert minnst á bestukjörin sem felld voru úr gildi í fyrra með beinum hætti varðandi hráefni og óbeint nú með föstum verðviðmiðunum varðandi söluverð á áli. Í grg. með frv. má lesa eftirfarandi, með leyfi forseta, á bls. 30:

„Á hinn bóginn er það ekki ætlunin að hin almenna regla verði tilefni til kröfu um endurskoðun hinna sérstöku viðmiðunarreglna oftar á þeim fimm ára fresti sem um ræðir í málsgr. 27.07, nema um annað yrði samið milli aðila, heldur gildi sérreglurnar í öllum tilvikum þess á milli.“

Þetta er býsna ótvírætt orðalag í aths. með frv.

Hér mun ég gera nokkrar athugasemdir við hinar einstöku verðviðmiðanir og byrja á rafskautum.

Sérkennilegasta ákvæði samninganna er um verðákvörðun á rafskautum. Áfram er gert ráð fyrir að þau komi frá Aluchemie, rafskautaverksmiðju Alusuisse í Rotterdam. Í stað þess að verðið taki mið af bestu fáanlegu kjörum á það nú að svara til meðalverðs úr viðskiptum Alusuisse, eins og þar segir, „frá rafskautaverksmiðjum þess í Evrópu til annarra aðila en Alusuisse eða dótturfélaga Alusuisse samkvæmt sölusamningum“. Þetta er úr gr. 27.04 a. Viðkomandi kaupaðilar mega þó eiga allt að 15% í viðkomandi rafskautaverksmiðju. Og orðrétt segir í 27.04, c-lið:

„Verð á rafskautum til annarra aðila en Alusuisse eða dótturfélaga Alusuisse á viðkomandi ári skal fyrirtæki óháðra löggiltra endurskoðenda, sem Alusuisse tilnefnir og hefur aðgang að bókum Alusuisse, staðfesta gagnvart ríkisstj. eftir lok ársins.“

Ég gagnrýndi þessi ákvæði harðlega við 1. umr. hér í Nd. um þetta mál 25. nóv. s.l. og benti á hvernig hér væri vandlega og ótvírætt um hnútana búið þannig að enginn íslenskur aðili, hvorki ráðherra, ríkisstjórn né tilkvaddur trúnaðaraðili á vegum íslenskra stjórnvalda fái að sjá þau gögn sem rafskautaverðið sem kostnaðarliður hjá ÍSAL byggir á. Með lagasetningu hér á Alþingi eigi að samningsbinda ákvæði sem útiloka íslensk skattyfirvöld frá því að sannreyna mikilvæga útgjaldaliði hjá stærsta einstöku fyrirtæki í landinu. Þessari gagnrýni svaraði hv. 2. þm. Reykn. Gunnar G. Schram, sem var og er sennilega enn einn af þremur aðalsamninganefndarmönnum íslensku ríkisstj. í viðræðum við Alusuisse, með svofelldum hætti hér í Nd. 26. nóv. s.l., með leyfi forseta. - Ég veit að hæstv. iðnrh. leggur við hlustir því að hér er verið að vitna til eins af þremur aðalsamningamönnum íslensku ríkisstj. í þessu máli. (Forseti: Hæstv. iðnrh. hefur tjáð forseta að hann þurfi að víkja sér frá nokkrar mínútur.) Mér þætti vænt um ef hann gæti bætt við áður en hann skryppi frá einni eða tveimur mínútum vegna þeirra tilvitnana sem ég ætla að hafa hér uppi og ég óska eftir að heyra álit hans á. Það er ekki langt. Síðan skal ég fúslega unna hæstv. ráðh. þess að hann skreppi úr deild.

„Þeir samningar eru ekkert leyndarmál," sagði hv. 2. þm. Reykn. Gunnar G. Schram, „þeir eru í vörslu Coopers & Lybrand, sem gerðir hafa verið og grandskoðaðir.“

Virðulegi forseti. Það gerist nokkur hávær kliður hér úr hliðarsal. (Forseti: Ég vil óska að þeir sem í hliðarsal sitja hafi svo lágt að ekki heyrist hingað inn í salinn. Má ég biðja þingverði um að loka dyrum að hliðarsal.)

„Það þýðir ekki að bera því við, eins og gert var hér í deildinni í gær að unnt sé að Alusuisse loki sínum bókum í þessu efni. Það er ekki rétt vegna þess að hér er samið við þriðja aðila og þeir samningar eru opinbert plagg, þau verð liggja fyrir og eru á lausu.“

Þetta sagði lagaprófessorinn og samninganefndarmaðurinn Gunnar G. Schram, hv. 2. þm. Reykn. Þegar ég bað hæstv. iðnrh. Albert Guðmundsson að upplýsa hvert það rafskautaverð sé sem gert er ráð fyrir að komi út úr umræddri verðviðmiðun taldi hann sig ekki geta það, sagði orðrétt, með leyfi forseta:

„Verð á hráefnum til ÍSALs er viðskiptaleyndarmál og því ekki hægt að tilgreina það verð hér.“

Þetta mælti hæstv. ráðh. 26. nóvember s.l.

Í iðnn. bað ég um að lagðir yrðu fram rafskautasamningarnir sem eru á lausu samkvæmt fullyrðingum hv. 2. þm. Reykn. og eru opinbert plagg, eins og þm. sagði, en án árangurs. Samningarnir lágu nú, raunar einnig að sögn hv. 2. þm. Reykn., aðeins á lausu fyrir okkar trúnaðarmenn, þ.e. endurskoðendur ríkisstj., en á það sjónarmið hans vildu lögmenn, sem fyrir nefndina komu, ekki einu sinni fallast og fór nú í verra, sortnaði nú enn í álinn. Endurskoðendur ríkisstj. ættu engan aðgang að bókun Alusuisse né samningum Alusuisse við þriðja aðila. Eiríkur Tómasson lögmaður taldi rétt okkar óbreyttan þannig að unnt væri að krefjast þess að fá að sjá slíka samninga um rafskaut í deilu fyrir alþjóðlegum gerðardómi, en Ragnar Aðalsteinsson lögmaður taldi það ekki þjóna lengur neinum tilgangi því að búið sé að ákveða samningslega forsendur verðsins og gerðardómur hafi ekkert lengur að segja um súráls- eða rafskautaverð. Rafskautaverðið sé samkvæmt þessum samningi undanskilið öllum endurskoðunarákvæðum. Endurskoðendum Alusuisse sé nægilegt að staðfesta rafskautaverðið með einföldu vottorði og engin fyrirmæli séu til staðar um forsendur þess vottorðs. Ragnar Aðalsteinsson lögmaður sagði jafnframt að slíkir samningar milli fjölþjóðafyrirtækja og ríkisstjórna hafi ekki verið með öllu óþekktir fyrir 20-25 árum, en hafi ætíð vakið deilur og ættu nú að heyra sögunni til.

Ég vænti að hæstv. iðnrh. taki eftir þessum ótvíræðu ummælum lögmanna fyrir iðnn. Nd., ummælum sem ganga þvert á staðhæfingar samninganefndarmannsins hv. 2. þm. Reykn. og raunar þar með einnig, ef ég man rétt, ákveðnum ummælum sem hæstv. ráðh. hafði hér við við 1. umr. málsins, en þá greindi hæstv. ráðh. frá því að ein ástæðan fyrir því að þessi leið var valin með rafskautaverðið nú væri sú að óháð viðskipti með rafskaut hafi verið óveruleg á árunum 1975-1980, en hafi aukist eftir það og allmargir aðilar kaupi nú af Alusuissse. Aðspurður upplýsti Garðar Ingvarsson, sem er formaður undirnefndar samninganefndar um stóriðju, að sölur Alusuisse á rafskautum til óháðra aðila hafi á árunum 1976-1980 numið samtals 412 þús. tonnum, en 1981-1985 479 þús. tonnum, þ.e. vaxið um aðeins 14%. Það getur ekki talist marktæk aukning sem hér er á ferðinni. Mér sýnist því að rök hæstv. ráðh. fyrir þessu, eins og hann bar þau hér fram, séu harla veik svo að ekki sé meira sagt. Hins vegar kom fram að samninganefndarmenn iðnrn. gera ráð fyrir að þessi viðskipti fari vaxandi á komandi árum, en það er ekki það sem var hér til umræðu og auðvitað er það fullkominni óvissu háð.

Með því sem hér hefur verið rakið fellur upphaflegur framburður stuðningsmanna frv. varðandi rafskautaverðið, samninga um rafskaut og endurskoðunarmöguleika íslenskra stjórnvalda á rafskautaverðinu dauður og ómerkur eftir skoðun á málavöxtum fyrir iðnn. Nd. Alusuisse hefur ásamt endurskoðendum sem það tilnefnir verðið í hendi sér án þess að íslensk stjórnvöld komi þar nokkrum vörnum við og er þá átt við á fimm ára tímabili, en samkvæmt veikum ákvæðum gr. 27.07 er hægt að óska eftir að taka þessi mál upp til viðræðu milli aðila, að ég hygg.

Þá er það varðandi súrál. Um verðviðmiðun á súráli gildir ákveðið hlutfall, 1:8 eða 12,5% af heimsmarkaðsverði á áli að viðbættum löndunarkostnaði á álhleifum í Rotterdam. Menn getur greint á um hvort þetta hlutfall sé líklegt til að endurspegla verðþróun á súráli miðað við bestu kjör og viðskipti óháðra aðila á næstu fimm árum. Eins og stendur er framboð mun meira á súráli í heiminum en eftirspurn og verð hefur fallið um 12,5% að meðaltali á heimsmarkaði milli ára 1984-1985 samkvæmt nýlegum upplýsingum í Metal Bulletin og var samkvæmt sömu heimild talið vera um 180 dollarar á tonn cif á 2. ársfjórðungi 1985. Hins vegar er mikið um sölu á súráli á miklu lægra verði um þessar mundir, eða á 120-130 dollara tonnið, í samningum til miðlungslangs tíma, eða „medium term contracts“ eins og það er kallað á enskunni, og á skyndimarkaði eða „spot-markaði“ selst súrálið nú að sögn Metal Bulletin á 85-90 dollara tonnið sem er talið langtum lægra en nægir fyrir rekstrarkostnaði súrálsverksmiðju.

Í þessu samhengi er rétt að benda á athyglisverðar upplýsingar sem fram hafa komið, m.a. í Metal Bulletin og víðar, um tilboðsverð á súráli á síðasta hausti á vegum stórrar álbræðslu sem kallast Egyptalum í Egyptalandi. Um það var raunar fjallað í fréttatilkynningu frá Austrasuisse, dótturfyrirtæki Alusuisse í Ástralíu, 17. okt. s.l., sem vitnað er til í nál. á bls. 15, en þar er um að ræða tilboð samkvæmt frásögn forstjóra Austrasuisse, tilboð um 250 þús. tonn af súráli árlega til fimm ára. Þessi óháði aðili, Egyptalum í þessu tilviki, er sagður hafa fengið tilboð á bilinu 129-146 bandaríkjadalir á tonn fob og síðan leitað eftir viðræðum um að tilboðsaðilar lækki verðið niður í 85-90 dollara á tonn. Þannig er verðbilið frá 85 til 146 dollurum á tonn í þessu tilviki þar sem um er að ræða samning til fimm ára sem er sami tíminn og menn eru að binda sig í hluttallinu 1:8 gagnvart ÍSAL. Miðað við þetta dæmi frá fyrirtækinu Egyptalum og mikið offramboð á súráli virðist þetta hlutfall ekki hagstætt fyrir hagsmuni íslenska ríkisins, miðað við þá kosti sem í boði eru, og hefði átt að vera unnt að ná mun hagstæðari útkomu við þessar aðstæður, t.d. hugsanlega 1:10 eða þaðan af lægra. Það er vissulega vert einnig hér að hafa í huga ákvæðin um bestu kjör á hráefnum til ÍSALs, sem í gildi voru þar til fyrir ári, og ummæli forstjóra Austrasuisse o.fl. um súrúrálsverð hér að ofan í því samhengi.

Það er einnig vert að hafa í huga að að sögn íslensku samninganefndarmannanna liggur armslengdarverð á bilinu 1:7,5-8,5, en aðeins um 0,5 í þessu hlutfalli munu svara til um 2 millj. bandaríkjadala árlega þannig að það eru engar smáupphæðir á ferðinni. Þetta eru um 80 millj. ísl. kr. sem hér er um að ræða varðandi 0,5 inni í þessu hlutfalli. Það er því ekkert lítið mál sem hér liggur fyrir.

Í sambandi við verðviðmiðanir á áli er þar sérstök verðformúla sem reikna á eftir og er sama og um var samið í fyrra til viðmiðunar vegna raforkuverðs. Þar var stigið ákvarðandi skref í að tengja raforkuverðið við afkomu í áliðnaði og hér er það sama gert með afurðina, hráál. Síðan í fyrra hefur raforkuverðið verið í algjöru lágmarki, 12,5 millidalir óverðtryggt, vegna hins lága verðs á áli allt þetta ár þvert ofan í spár sérfræðinga og fullyrðingar talsmanna raforkusamningsins um væntanlega hækkun á álverði.

Af þeim fjórum verðviðmiðunum, sem varða ársfjórðungslegt verð á áli, er það aðeins ein, svokölluð ASIP, en það varðar sölu frá fyrirtækjum Alusuisse, sem gert er ráð fyrir heimild til að sannprófa samkvæmt grein 26.02. Hitt eru fastar verðskráningar, meðaltöl á grundvelli lista sem birtast í tímaritum.

Þá vekur athygli það fyrirkomulag sem taka á upp um endurskoðun á þessum fjórða þætti álverðsins, ASIP. Í gr. 26.02 kemur fram að í stað alþjóðlegs endurskoðanda, sem ríkisstjórnin hefur verið einráð um að velja hingað til og greitt kostnað af, á nú að fá samþykki Alusuisse fyrir því hvaða endurskoðandi er ráðinn. En það er hins vegar íslenska ríkið sem á að sitja uppi með kostnaðinn í öllum tilvikum nema þegar athugasemdir eru gerðar. Þá á Alusuisse, eins og segir í þessari grein, að „bera þann hluta kostnaðarins af þeirri endurskoðun sem heimfæra má til þess ársfjórðungs sem mismunurinn varð á“. Sem sagt, Alusuisse borgar því aðeins endurskoðun að hluta til að fyrirtækið sé staðið að misferli. „Aldrei skal útreikningur á ASIP," segir í greininni, „fyrir neinn almanaksársfjórðung endurskoðaður þannig oftar en einu sinni.“ Íslenska ríkið ber kostnaðinn, Alusuisse eignast hlut í endurskoðandanum og tryggir samningslega að aldrei sé hægt að fara ofan í saumana á uppgjöri fyrirtækisins aftur í tímann.

Þessi tilhögun fellur sennilega undir þá staðhæfingu, eða hitt þó heldur, í athugasemdum með frv. á bls. 24 að megintilgangur samningsins frá 11. nóv. sé „að gera reglur um framleiðslugjaldið skýrari og öruggari í framkvæmd, þannig að síður verði hætta á deilum í því efni“. Þetta stendur í athugasemdum með frv. En sá ljóður er á útfærslu á þessu markmiði að öryggið liggur Alusuisse megin og deiluefnum fækkar væntanlega, m.a. vegna þess að íslensk stjórnvöld eru útilokuð frá endurskoðun á verðlagsforsendum samkvæmt samningi.

Herra forseti. Endurskoðunarákvæðin með þessum samningi eru vægast sagt tvísýn. Með þeim breytingum, sem gerðar voru á endurskoðunarákvæðum með 3. viðauka fyrir ári og stefnt er að með þessum 4. viðauka við álsamningana, gerist einkum þrennt:

Í fyrsta lagi er þrengt verulega að árlegri endurskoðun ársreikninga ÍSALs hvað snertir umfang og svigrúm til athugasemda.

Í öðru lagi afsalar Ísland sér rétti til skattmats gagnvart fyrri árum og viðurlög við skattsvikum eru engin samkvæmt ákvæðum samningsins.

Í þriðja lagi er endurskoðun á mikilvægustu aðföngum álversins, súráli og rafskautum og afurðum þess, hrááli, að mestu úr sögunni nema opnað er fyrir heimild á fimm ára fresti til að leita eftir leiðréttingu á umsömdum verðviðmiðunum.

Það afsal réttinda, sem felst í lið 2, sést best af reynslu liðinna ára þar sem með mikilli fyrirhöfn tókst að komast að svikamyllu Alusuisse varðandi hráefni mörg ár aftur í tímann. Viðbrögð stjórnvalda í Ástralíu, sem segja má að hafi fetað í spor íslenskra stjórnvalda og hafa nú sent Austrasuisse háa bakreikninga sjö ár aftur í tímann, segja sína sögu um það hvernig Ástralía sem fullvalda ríki nýtir rétt sinn til skattmats. Ísland stígur á sama tíma stórt skref til baka í réttarfarslegu tilliti. Fullvíst má telja að það hafi fordæmisgildi gagnvart öðrum hugsanlegum samningum við önnur erlend stórfyrirtæki sem stjórnvöld eru nú að reyna að lokka til fjárfestinga hérlendis.

Í iðnn. Nd. var það staðfest, sem rannar má lesa út úr athugasemdum með frv., að armslengdarviðmiðunin er orðin gagnslaus gagnvart mikilvægustu rekstrarliðum hjá álverinu nema þá í tengslum við óskir um breytingar á verðformúlum á fimm ára fresti og þá fram í tímann.

Um árlegan endurskoðunarrétt á rafskautum hef ég þegar rætt, hann er enginn Íslands megin.

Vissulega verður að telja að það sé almennt til bóta að fá inn heimild til endurskoðunar á samningi þar sem engin slík ákvæði voru fyrir. Hins vegar er vafamál að æskilegt sé að binda slík ákvæði við fasta tímaviðmiðun eins og fimm ár. Betra væri að aðilum sé skylt að setjast niður til að endurskoða samningsgrundvöll hvenær sem annar hvor óskar og breytingar hafa orðið á aðstæðum.

Þegar litið er á nýmælin, sem felast í grein 27.07, sést að þar er um afar þröng endurskoðunarákvæði að ræða. Sé ekki samningsvilji til staðar hjá aðilum - og þar mun fyrst og fremst reyna á Alusuisse - er í lófa lagið að draga mál á langinn og tefja fyrir að niðurstaða fáist. Lögmenn, sem komu á fund iðnn., voru sammála um að ef reyndi á gerðardómsmeðferð samkvæmt samningsákvæðunum væri hér um fleiri ár að tefla.

Virðulegi iðnrh. Það er vert að líta yfir gr. 27.07. Bjartsýnustu lögmennirnir, sem komu fyrir nefndina, menn eins og Hjörtur Torfason lögmaður, nefndu tvö ár sem líklegan tíma til að ná fram samkomulagi um breytingar skv. 27.07. Aðrir, eins og Eiríkur Tómasson lögmaður, nefndu þrjú ár sem líklegan tíma. En þeir svartsýnustu - í þeim hópi var Ragnar Aðalsteinsson lögmaður sem hefur nokkra reynslu af gerðardómsmeðferð við þetta fyrirtæki - nefndu sex ár, tvisvar sinnum þrjú ár, því að þarna er tvívegis um gerðardómsmeðferð að ræða. Þá er komið fram yfir fimm ára endurskoðunartímann þegar á að fara að endurskoða upp á nýjan leik. Það verður því væntanlega nóg að gera í framtíðinni ef Ísland ætlar að reyna að notfæra sér þann þrönga rétt sem felst í þessari grein um endurskoðunarákvæðin. Auðvitað fer þetta eftir því hvort vilji er til staðar til samninga og samvinnu milli aðila.

Ragnar Aðalsteinsson lögmaður benti iðnn. á mikinn kostnað við gagnaöflun og málarekstur. Það væri misskilningur að sá farvegur, sem hér er markaður, sé kostnaðarminni en fyrri aðferðir. Þvert á móti stefndi í það að allt yrði þetta kostnaðarmeira fyrir ríki sem vildi halda rétti sínum til haga.

Talsmaður iðnrn., Halldór J. Kristjánsson lögmaður, taldi hins vegar að það ætti að vera kostnaðarminna að endurskoða verðviðmiðanir aðeins á fimm ára fresti en benti einnig á að halda yrði fyrirtækinu árlega við efnið til að forðast hækkun í hafi og leggja yrði áherslu á að afla gagna jafnt og þétt og búa sig undir viðræður til fimm ára að fimm árum liðnum og af því hlýst að sjálfsögðu kostnaður.

Í ljósi þess sem fram kom í nefndinni og lesa má út úr samningnum tel ég að vísa verði á bug þeim staðhæfingum, sem fram komu í athugasemdum með frv., að með þessum samningi sé „lagður grundvöllur að traustari framkvæmd á skattamálum ÍSALs vegna núverandi álbræðslu og teknar upp nýjar reglur í því skyni sem verða munu til mikillar einföldunar," eins og þar segir, „og sparnaðar á fyrirhöfn og kostnaði við skattheimtu gagnvart fyrirtækinu“. Í athugasemdum segir líka: „Jafnframt munu þær“ - þessar reglur - „draga stórlega úr líkum á deilum eins og þeim sem orðið hafa á liðnum árum.“

Þetta eru fullyrðingar á bls. 28 í athugasemdum með frv. Allar eru þær fjarstæðukenndar og órökstuddar. Það lætur nærri að í hverri þeirra felist öfugmæli sem rétt væri að snúa við, vilji menn horfast í augu við veruleikann á bak við þau samningsákvæði sem gerð voru með 3. viðauka og nú liggja hér fyrir í frv. um 4. viðauka.

Herra forseti. Í nál. fjalla ég um varasjóðsákvæði og áhrif þeirra. Ég bendi á að breyting var gerð með þriðja viðauka varðandi varasjóðsákvæðin, afdrifarík breyting, og ætla ekki að endurtaka það sem þar hefur verið sagt. En ég nefni það hér að því er haldið fram og það ítrekað af talsmönnum frv. að ÍSAL hafi nú ekki heimild til að færa tap milli ára. Þetta er ein blekkingin sem á borð er borin. Á hvaða ári sem er getur ÍSAL eytt varasjóðnum að því einu tilskildu að hann bætist við skattskyldan hagnað eða bókhaldslegt tap á því ári. Þegar svo háttar til að afkoman er neikvæð, eins og algengt er í áliðnaði, getur ÍSAL auðveldlega flutt varasjóðinn til móðurfyrirtækisins Alusuisse án þess að greiða af honum skatt. En vissulega er til bóta að samkvæmt þessum breytingum, sem hér er verið að gera, er varasjóðurinn verðtryggður. Það er framför sem ekki skal dregin nein fjöður yfir. En í heild verður að segja að breytingar á varasjóðsákvæðum samkvæmt 3. og 4. viðauka geta, svo fremi ÍSAL notfæri sér þau, orðið til að lækka skatttekjur ríkisins af rekstri ÍSALs, jafnvel verulega.

Skv. frv. er verið að veita Alusuisse veruleg afskriftarfríðindi til handa ÍSAL sem fær nú leyfi til viðbótarafskrifta upp á 25 millj. bandaríkjadala að kröfu Alusuisse. Þetta er í rauninni leyfi til tvöfaldra afskrifta því að umræddir fjármunir hafa verið afskrifaðir áður samkvæmt sérstökum afskriftarfríðindum ÍSALs í upphaflegum samningi. Auk þess er afskriftatíminn nú lengdur sem er einnig í samræmi við hagsmuni Alusuisse þar eð ólíklegt verður að teljast, eins og nú horfir, að hagnaður ÍSALs verði mikill á allra næstu árum þegar afskriftum ætti að ljúka samkvæmt gildandi samningi. En samkvæmt honum eru afskriftir ÍSALs bundnar við tiltekna áfanga.

Í iðnn. Nd. spurðist ég fyrir um það hvernig að endurmati á fastafjármunum ÍSALs hefði verið staðið og hvernig niðurstaðan, 89 millj. bandaríkjadala, sé fengin. Fulltrúar iðnrn. og samninganefndar um stóriðju sögðu endurmatið tilkomið að kröfu Alusuisse og væri það viðkvæmt trúnaðarmál. ÍSAL hafi í árslok 1984 beðið ráðgjafarfyrirtækið American Appraisal um þetta mat og er það þannig unnið einhliða af aðila sem Alusuisse velur til verksins. Skýrsla ráðgjafarfyrirtækisins væri algjört trúnaðarmál.

Að sögn talsmanna ráðuneytisins var enginn aðili á vegum íslenskra stjórnvalda fenginn til að vinna slíkt mat til samanburðar, en látið nægja að fá erlendan aðila til að veita óformlega umsögn. Nafn þess aðila fékkst alls ekki upp gefið í iðnn. þótt eftir væri gengið. Einnig það er lokað trúnaðarmál.

Hins vegar vottaði Stefán Svavarsson, löggiltur endurskoðandi og einn af fulltrúum í undirnefnd ráðuneytisins, að hann teldi að skýrsla American Appraisal væri „fagmannlega unnin“ og er umsögn hans birt sem fskj. VII með þessu nefndaráliti mínu.

Það kom hins vegar skýrt fram hjá fulltrúum íslensku samninganefndarinnar að niðurstaðan, 89 millj. bandaríkjadala, væri á þeirra ábyrgð og nánast samningsatriði. Alusuisse hafi ríghaldið sér í þessa tölu, 89 millj. dollara, og það hafi veri ljóst að mati íslensku samninganefndarmannanna að ef ætti að fá henni hnikað þá blasti við að þeir mundu þurfa að gefa eftir í öðrum þáttum. En samningsstöðu höfðu þeir auðvitað enga því að ekkert sjálfstætt mat hafði farið fram á eignum ÍSALs, fastafjármunum, af íslenskum stjórnvöldum.

Endurfjármögnun ÍSALs er einn af þeim þáttum sem greint er frá og gengið var frá um leið og frv. þetta var undirbúið. Alusuisse hefur þegar lagt ÍSAL til eigið fé að upphæð 40 millj. bandaríkjadala og lækka skuldir álbræðslunnar sem því nemur. Á undanförnum árum hefur rækilega verið vakin athygli á afar veikri eiginfjárstöðu ÍSALs og telja verður að Alusuisse hefði orðið að bæta úr í þessu efni án nýrra ákvæða í samningi. Auðvitað er greiðsla sem þessi spor í rétta ár en varast ber að leggja of mikið upp úr þessari aðgerð sem framkvæmd er í eitt skipti. Alusuisse hefur ýmsar leiðir til að endurheimta þetta fé, a.m.k. að verulegu leyti, með fjármálalegum aðgerðum ef fyrirtækinu býður svo við að horfa.

Séu breyttar afskriftarreglur vegnar á móti umræddri aukningu hlutafjár kemur í ljós að ekki er um stórvægilegar breytingu að ræða á heildina litið út úr þessum tveimur þáttum og engan veginn víst að þar sé um plús að ræða í einstökum árum, a.m.k. ef á heildina er litið, fyrir Ísland.

Þá vek ég athygli á því í nál. - og leyfi mér að gera það hér úr ræðustóli, herra forseti, undir lok míns máls - að í „bréfi um samkomulag“ frá 5. nóv. 1984, sem fylgdi 3. viðauka, segir m.a.:

„Eigi síðar en 1. janúar 1985 mun Alusuisse hefjast handa um forathugun á hagkvæmni þess að koma upp rafskautaverksmiðju við bræðsluna sjálfa í samræmi við málsgr. 2.4 í bráðabirgðasamningnum.“

Þetta er tilvitnun í bréf um samkomulag ríkisstj. og Alusuisse frá 5. nóv. 1984. Á fundum iðnn. Nd. innti ég eftir efndum á þessu ákvæði. Þar upplýstu fulltrúar iðnrh. að ekkert hafi verið að gert til að standa við þetta samkomulag. Það segir sína sögu, hæstv. iðnrh., og ég vænti að það leiðréttist ef þetta er ranghermi hjá fulltrúum ráðuneytisins, það segir sína sögu hvernig Alusuisse metur slíkar bókanir og loforð gagnvart íslenskum stjórnvöldum og ég inni hæstv. ráðh. eftir því: Telur hann þetta viðunandi?

Herra forseti. Hér er leitað staðfestingar Alþingis á 4. viðauka við álsamninginn frá 1966. Sá samningur var í upphafi afar slæmur fyrir Ísland, þótt þeir sem að honum stóðu hafi getað fært sér fram til málsbóta að um frumraun hafi verið að ræða á þessu sviði. Síðan hafa þrívegis verið gerðar breytingar á samningnum, á árunum 1969, 1975 og 1984. Með engri þessara breytinga hefur íslenskum samningamönnum tekist að bæta fyrir það sem hallaði á Ísland í upphafi. (GGS: Hvað með raforkuverðið)? Þó ættu menn að vera reynslunni ríkari, m.a. eftir 2. viðauka hv. 2. þm. Reykn., frá árinu 1975 af því hv. þm. spyr hér um raforkuverðið. Þá töldu íslenskir samninganefndarmenn með Jóhannes Nordal seðlabankastjóra og Steingrím Hermannsson þáverandi alþm., núv. hæstv. forsrh., í fararbroddi sig hafa náð miklum árangri, bæði varðandi raforkuverð og skatta.

Þegar Ríkisendurskoðun gerði á því tölulega úttekt fyrir iðnrn. í ársbyrjun 1983 hvað tapast hefði vegna breyttra skattareglna á árunum 1975-1982 kom í ljós að sú upphæð var ívið hærri en greiðslur vegna hækkunar á raforkuverði á sama tíma. Önnur atriði voru öll hagstæð Alusuisse svo að heildarniðurstaðan var ótvírætt Alusuisse í vil.

Við erum hér ekki í þeim sporum að geta gert talnalega úttekt á samningsniðurstöðum 3. og 4. viðauka sem hér er stefnt að að lögfesta af ríkisstj. og við skulum spara okkur stóru orðin um hagnað út úr þessum samningum. M.a. mæli ég þetta vegna frammíkalls frá hv. 2. þm. Reykn.

Því miður, herra forseti, stefnir í sömu niðurstöðu og 1975 út úr 3. viðauka, sem lögfestur var fyrir ári, að viðbættum hinum fjórða sem ríkisstj. leitar hér staðfestingar á. Það er þó enn á valdi Alþingis að skakka þennan leik. Ég hvet alla hv. þm. í þessari deild og í Ed. að sjálfsögðu líka til að kynna sér rækilega fyrirliggjandi samning og sameinast um að fella þetta frv. eins og lagt er til í nál. 1. minni hl.