Verndun vatnsbóla
Fimmtudaginn 16. mars 1989

     Flm. (Kristín Einarsdóttir):
    Virðulegur forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um skipulag til verndunar vatnsbóla. Flm. auk mín eru hv. þm. Valgerður Sverrisdóttir, Hjörleifur Guttormsson, Árni Gunnarsson, Guðmundur Ágústsson og Salome Þorkelsdóttir. Tillagan hljóðar svo, með leyfi forseta:
    ,,Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að beita sér fyrir að umhverfi allra byggðakjarna á landinu verði rannsakað og skipulagt með tilliti til nýtingar og verndunar grunnvatns.
    Á skipulagsuppdráttum þéttbýlisstaða verði sýnd fyrirhuguð þróun byggðar, friðlýst svæði og önnur landnotkun.
    Jafnframt verði gerð kort af jarðfræði og grunnvatnskerfum á viðkomandi svæðum með tilliti til vatnsbóla.``
    Við vinnu að þessari tillögu naut ég fyrst og fremst aðstoðar Helgu Tulinius jarðeðlisfræðings og Bryndísar Brandsdóttur jarðfræðings, auk ýmissa annarra aðila.
    Almennt hefur verið talið að gnægð sé af góðu vatni hvarvetna á landinu og hafa Íslendingar löngum hælt sér af því að eiga besta vatn í heimi. Sagt er að hér sé hægt að drekka vatn úti í náttúrunni úr lækjum og vötnum og að vatnið í vatnskrönum heimahúsa sé alls staðar drykkjarhæft. Þótt þetta sé sannmæli um marga staði á það því miður ekki við um alla. Sú skoðun hefur verið ríkjandi að hér sé svo mikið af vatni að ekki þurfi neinnar sérstakrar vatnsverndar við. ,,Minni háttar`` mengun sé ekkert vandamál, hún hreinsist af sjálfu sér eða það megi þá taka vatnið annars staðar.
    Margir gera sér grein fyrir að ferskvatn er tæmandi auðlind þótt erfitt geti e.t.v. verið að muna það í rigningunni og bleytunni sem við kvörtum svo oft yfir hér á landi.
    Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns má víða lesa lýsingar á vondum vatnsbólum eða að vatn þrjóti á vetrum og því sé um langan veg að sækja. Það er því ekki bara í seinni tíð sem menn eru farnir að gera sér grein fyrir hve ferskvatn er manninum mikilvægt. Að vísu mætti ætla að ekki hafi mikið verið hugsað um þessi mál frá því á 18. öld þegar Jarðabókin var skrifuð ef miðað er við hve ástandið í vatnsverndarmálum er víða bágborið hér á landi. Sums staðar er neysluvatn jafnvel svo mengað að talið hefur verið varhugavert að nota það óhreinsað og eru mörg dæmi um það, jafnvel þar sem við höfum notað vatn til matvælaiðnaðar.
    Kröfur um gæði vatns eru mismunandi eftir notkun. Almennt neysluvatn verður að vera mjög hreint að því er varðar grugg, sýkla, bragðefni og fleiri önnur efni. Nærri sömu kröfur eru gerðar til vatns í matvælaiðnaði, en fiskeldisvatn má t.d. vera nokkuð efnaríkara þó mengað vatn sé alltaf verra til notkunar en ómengað í hvaða tilgangi sem á að nota það. Nær alls staðar á landinu nota atvinnufyrirtæki t.d. í fiskiðnaði vatn frá almenningsveitum. Þar er um viðkvæman og mikilvægan matvælaiðnað að ræða sem vart má við hugsanlegum skakkaföllum vegna mengunar. Fara því saman hagsmunir heimilanna og

fyrirtækjanna. Einnig er hin ört vaxandi atvinnugrein, fiskeldi, stór vatnsnotandi.
    Mikil hætta getur stafað af mengun á vatnasviðum vatnsbóla. Gildir það jafnt um yfirborðsvatn sem grunnvatn. Þótt grugg síist oft alveg frá í grunnvatni og mikill hluti bakteríugróðurs deyi út á löngum ferli grunnvatns neðanjarðar geta borist efni í grunnvatn sem ekki eyðast auðveldlega. Efni berast með vatni frá yfirborði niður í grunnvatn og geta flust með því langar leiðir eftir sprungum og glufum í berginu.
    Efni sem komist hafa í jarðveg geta eftir fjölda ára borist í vatnsból þéttbýlisstaða. Kalt grunnvatn hér á landi er talið vera nokkurra tuga ára gamalt. Þannig getur t.d. olía sem hellist niður í jarðveg komist í grunnvatn eftir tugi ára. Eitt mengunarslys eins og t.d. það sem varð á Suðurnesjum sl. haust getur haft alvarlegar afleiðingar um ókomna framtíð fyrir ferskvatnsöflun þar suður frá.
    Eftir blaðafregnum að dæma hefur nú verið skipuð nefnd sem á að hefja viðræður um ,,endurnýjun`` vatnsbóla Keflvíkinga og Njarðvíkinga. Auðvitað er öllum þó ljóst að ekki verður um neina endurnýjun að ræða heldur leit að nýju vatnsbóli.
    Staðsetning Keflavíkurflugvallar er eitt dæmi um það sem kalla mætti skipulagsslys. Þetta athafnasvæði, sem óhjákvæmilega fylgir mikil mengunarhætta, er staðsett á hæð þannig að ef mengunarslys verður þótt ekki sé nema af minni gerð getur það haft verulegar afleiðingar.
    Mikilvægt er því að gera sér grein fyrir hvernig æskilegt er að framtíðarskipulag þéttbýlisstaða þróist og reyna með því að koma í veg fyrir mörg skipulagsslys eins og hafa orðið á undanförnum árum.
    Land er nýtt fyrir íbúabyggð, atvinnuhúsnæði, landbúnað eða til útivistar. Þau svæði sem eru ætluð til útivistar eru nú vernduð eða friðlýst, en slík friðun nær ekki til vatnsbóla.
    Yfirborðsvatn er opið fyrir mengun. Grugg og óhreinindi berast í það í
flóðum og leysingum auk þess sem það getur orðið fyrir áfoki. Vatnið er ekki verndað fyrir úrgangi, fugladriti og hræjum fugla og fénaðar. Meðal þess sem veldur mengun má telja ýmiss konar atvinnurekstur, mannvirkjagerð, efnistöku, ruslahauga og urðun sorps. Umferð vélknúinna farartækja, útivist og sumarbústaðir geta einnig valdið mengun, einkanlega þar sem ekki er gert ráð fyrir nauðsynlegri hreinlætisaðstöðu og eyðingu úrgangs og annarra mengandi efna.
    Frágangi vatnsbóla er víða ábótavant þótt breyting hafi orðið til hins betra á því sviði hin seinni ár, einkum hjá nýlegum vatnsveitum. Einkum eru brögð að því að ekki sé nógu vel komið í veg fyrir írennsli yfirborðsvatns og skepnum sé ekki haldið nógu langt frá með girðingum.
    Eitt af vandamálunum sem fylgja þéttri byggð er losun sorps og eyðing þess. Eiturefnum og ýmsum hættulegum efnum hefur verið fleygt út í náttúruna án þess að hugsað væri um afleiðingarnar. Þar er ekki síst mikilvægt að taka tillit til vatnsbóla, bæði

núverandi vatnsbóla og ekki síður þeirra staða sem kunna að verða nýttir til vatnsöflunar síðar.
    Nú sjá heilbrigðisfulltrúar á hverjum stað um að fylgjast með gæðum neysluvatns. Oftast er þar eingöngu um mælingu á gerlamagni í vatninu að ræða. Minna er um reglulegar mælingar á mengun af völdum ólífrænna eða lífrænna efna. Mengun af völdum slíkra efna getur haft mjög skaðlegar afleiðingar fyrir menn og skepnur ekki síður en gerlamengun. Nauðsynlegt er því að setja staðla um mengandi efni í neysluvatni og gera á því reglulegar mælingar. Til þess þarf að gera úttekt á vatnstökusvæðum og afrennslissvæðum þeirra. Jafnframt þarf að endurskoða löggjöf um vatnsréttindi, vatnstöku og vatnsvernd og samræma hana kröfum tímans.
    Til þess að hægt sé að gera skipulagsuppdrætti af því tagi sem hér er gert ráð fyrir þarf að kortleggja jarðlög undir yfirborði ekki síður en land ofan jarðar. Gerð jarðlaga, halli, sprungur, gangar og fleira skipta verulegu máli þegar meta á landsvæði með tilliti til nýtingar. Jarðfræðikort af slíkum svæðum eru því mikilvæg til að geta skipulagt æskilega landnotkun og meta hvar mengunarhætta er mikil við vatnsból. Þessa kortlagningu þarf að tengja öllu skipulagi og því er rétt að það ráðuneyti sem fer með skipulagsmál, sem nú er félmrn. og þar hef ég Skipulagsstjórn ríkisins sérstaklega í huga, hafi um það forustu. Eðlilegt er að við gerð kortanna verði samvinna milli Skipulagsstjórnar ríkisins, Hollustuverndar ríkisins, Náttúruverndarráðs, Orkustofnunar og e.t.v. fleiri aðila.
    Tillaga þessi felur í sér að skipulega verði aflað þekkingar á náttúruauðlindinni ferskvatni og mótuð stefna um nýtingu hennar og vernd. Markmiðið er að tryggja verndun grunnvatnskerfa fyrir mengun svo að þau geti gefið af sér gott neysluvatn fyrir vaxandi byggð. Jafnframt því þarf að leiða í ljós hvert ástand vatnsbóla er um land allt og ráða bót á því þar sem þess er talin þörf.
    Verkefni eins og það sem hér um ræðir fellur eðlilega undir starfssvið umhverfisráðuneytis þegar loks kemur að því að slíkt ráðuneyti verði sett á fót. Það er því með verkefni eins og þetta eins og með svo mörg önnur verkefni sem falla undir umhverfisvernd að einhverju leyti, þó að þetta falli vissulega undir miklu fleira en eingöngu það, að það mundi verða falið umhverfisráðuneyti. En þar sem við höfum það ekki hef ég gert ráð fyrir að félmrn. taki þetta verkefni að sér til að byrja með.
    Að lokinni umræðu um þetta mál legg ég til að því verði vísað til síðari umr. og allshn.