Dómsmálaráðherra (Óli Þ. Guðbjartsson):
Hæstv. forseti. Ég mæli hér fyrir frv. sem flutt er á þskj. 588, frv. til laga um viðauka við lög um skipan dómsvalds í héraði, lögreglustjórn, tollstjórn o.fl., nr. 74 27. apríl 1972. Frv. þetta hefur verið samþykkt í hv. efri deild.
Þann 9. jan. sl. kvað Hæstiréttur upp dóm í máli nr. 120/1989 sem var sakamál. Varð niðurstaðan sú að dómur uppkveðinn í sakadómi Árnessýslu var felldur úr gildi og málinu vísað heim í hérað til löglegrar málsmeðferðar og dómsálagningar. Var þetta gert sökum þess að sýslumaðurinn í Árnessýslu og fulltrúi hans, sem kvað upp hinn áfrýjaða dóm, hafi verið vanhæfir til að fara með dómstörf í málinu þar sem sýslumaðurinn sé jafnframt lögreglustjóri í sama umdæmi og hafi sem slíkur borið ábyrgð á lögreglurannsókn málsins. Forsendur dóms Hæstaréttar eru þessar, með leyfi hæstv. forseta:
,,Í málinu er á þetta að líta. Í stjórnarskrá lýðveldisins er byggt á þeirri meginreglu að ríkisvaldið sé þríþætt og að sérstakir dómarar fari með dómsvaldið. Þær sérstöku sögulegu og landfræðilegu aðstæður sem bjuggu því að baki að sömu menn fara utan Reykjavíkur oftsinnis bæði með stjórnsýslu og dómstörf hafa nú minni þýðingu en fyrr, m.a. vegna greiðari samgangna en áður var.
Alþingi hefur sett lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði sem taka gildi 1. júní 1992. Ísland hefur að þjóðarétti skuldbundið sig til að
virða Mannréttindasáttmála Evrópu. Mannréttindanefnd Evrópu hefur einróma ályktað að málsmeðferð í máli Jóns Kristinssonar hafi ekki verið í samræmi við 6. gr. 1. mgr. Mannréttindasáttmálans. Ríkisstjórn Íslands hefur, eftir að fyrrgreindu máli var skotið til Mannréttindadómstóls Evrópu, gert sátt við Jón Kristinsson svo og annan mann sem kært hefur svipað málsefni með þeim hætti sem lýst hefur verið.
Í 36. gr. 7. tölul. laga nr. 85/1936, um meðferð einkamála í héraði, segir m.a. að dómari skuli víkja úr dómarasæti ef hætta er á því að hann fái ekki litið óhlutdrægt á málavöxtu. Þessu ákvæði ber einnig að beita um opinber mál skv. 15. gr. 2. mgr. laga nr. 74/1974, um meðferð opinberra mála. Í máli þessu er ekkert fram komið sem bendir til þess að dómarafulltrúinn sem kvað upp héraðsdóminn hafi litið hlutdrægt á málavöxtu. Hins vegar verður að fallast á það með Mannréttindanefnd Evrópu að almennt verði ekki talin næg trygging fyrir óhlutdrægni í dómsstörfum þegar sami maður vinnur bæði að þeim og lögreglustjórn. Með tilliti til þess sem rakið hefur verið ber nú að skýra fyrrgreind lagaákvæði þannig að sýslumanninum í Árnessýslu og fulltrúa hans, sem kvað upp héraðsdóminn, hafi borið að víkja sæti í máli þessu. Ber því að fella hinn áfrýjaða dóm úr gildi og alla meðferð málsins fyrir sakadómi Árnessýslu og vísa því heim í hérað til nýrrar dómsmeðferðar og dómsálagningar.``
Í framangreindu máli túlkar Hæstiréttur íslensk lög um hæfi dómara í samræmi við Mannréttindasáttmála
Evrópu en Ísland er aðili að þeim samningi og hefur skuldbundið sig að þjóðarétti til að virða niðurstöður Mannréttindadómstólsins. Í þessu sambandi má og benda á dóm Hæstaréttar frá 2. febr. sl. þar sem Hæstiréttur taldi dómara vanhæfan til að fara með mál þar sem hann hafði kveðið upp gæsluvarðhaldsúrskurð á grundvelli 4. tölul. 67. gr. laga um meðferð opinberra mála, nr. 74/1974, en Mannréttindadómstóllinn hafði sl. sumar dæmt í máli gegn Danmörku þar sem sambærilegt ákvæði í dönskum réttarfarslögum var talið andstætt Mannréttindasáttmálanum.
Eins og kunnugt er skiptist landið í 27 umdæmi. Alls staðar utan Reykjavíkur háttar svo til að sami maður, þ.e. sýslumaður eða bæjarfógeti sinnir fjölþættum störfum. Hann er dómari, lögreglustjóri, tollstjóri og hefur ýmis önnur stjórnsýsluverkefni. Við sex af þessum embættum starfa einn eða fleiri dómarar sem starfa sjálfstætt og á eigin ábyrgð að þeim dómsmálum sem forstöðumaður embættis hefur falið þeim til meðferðar. Fulltrúar sýslumanna og bæjarfógeta starfa á þeirra ábyrgð og eru vanhæfir til meðferðar máls ef yfirmaðurinn er það. Afleiðingar framangreinds dóms vörðuðu grundvallaratriði í dómstólaskipan landsins. Hann þýddi í reynd að í 20 umdæmum landsins voru sýslumenn, bæjarfógetar og fulltrúar þeirra vanhæfir til að fara með öll sakamál sem rannsökuð voru í þeirra umdæmi og í flestum tilfellum var það meginþorri þeirra sakamála sem þar voru til meðferðar.
Það var óviðunandi staða að í 20 umdæmum landsins væru ekki til bærir aðilar til að fara með jafnmikilvægan málaflokk og sakamál eru og því nauðsynlegt að úr því yrði bætt þegar í stað. Þar sem Alþingi sat ekki þegar framangreindur dómur gekk voru gefin út bráðabirgðalög um viðauka við lög um skipan dómsvalds í héraði, lögreglustjórn, tollstjórn o.fl., nr. 74/1972, og er það frv. sem hér er til umræðu flutt til staðfestingar þeim samkvæmt fyrirmælum 28. gr. stjórnarskrárinnar.
Framangreindur dómur hafði einnig afleiðingar í þeim sex umdæmum þar sem héraðsdómarar voru til staðar. Starfsmenn dómsmrn. heimsóttu þessi umdæmi til
að afla upplýsinga og leggja á ráð um með hvaða hætti mál gátu eftir sem áður haft eðlilegan framgang.
Ég mun nú gera grein fyrir nokkrum atriðum varðandi efni þessa frv.
Skv. 1. gr. þess eru stofnuð fimm ný embætti héraðsdómara. Fjórir af þessum dómurum starfa í fleiri en einu umdæmi. Varðandi val á umdæmum sem hver þessara fjögurra dómara skyldi starfa við voru fyrst og fremst hafðar í huga landfræðilegar aðstæður og að heildarfjöldi þeirra opinberu mála sem þar eru til meðferðar væru innan þeirra marka að ætla megi að einn maður geti sinnt þeim.
Skv. 9. gr. laga um skipan dómsvalds í héraði o.fl. úthlutar forstöðumaður embættis héraðsdómurum verkefnum. Skv. 3. gr. þessa frv. verður þeim fjórum dómurum sem starfa við fleiri en eitt embætti ekki
falið að fara með stórnvaldsmálefni eða dómstörf í öðrum málum en opinberum málum nema með þeirra samþykki. Ástæða þessarar takmörkunar er sú að tilgangur frv. er að opinber mál geti haft eðlilegan framgang í þessum umdæmum og ætla má að í flestum tilfellum sé það fullt starf að sinna þeim. Vissulega hefði í sumum tilfellum mátt fara aðrar leiðir, t.d. að núv. héraðsdómarar gætu dæmt í fleiri umdæmum. Sú leið var ekki valin vegna þess að hér er um tímabundið ástand að ræða, þ.e. þangað til lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði öðlast gildi 1. júlí 1992. Og þar sem þessir dómarar hafa allir meira en næg verkefni í sínu umdæmi var ekki talið rétt að gera víðtækari breytingar en nauðsynlegar væru til að í öllum umdæmum landsins væru bærir dómarar til að fara með opinber mál.
Skv. 2. mgr. 2. gr. frv. eru stöður þessara nýju héraðsdómara tímabundnar til 30. júní 1992. Ástæða þess er að þann 1. júlí 1992 öðlast gildi lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði. Skv. 18. gr. þeirra laga hafa sýslumenn, bæjarfógetar og dómarar forgang til skipunar í embætti dómara við hina nýju héraðsdómstóla. Þar sem þessir aðilar eru fleiri en embætti við hina nýju héraðsdómstóla og með hliðsjón af því að hér er um bráðabirgðaástand að ræða eru í 2. gr. frv. ákvæði um að þessir nýju dómarar njóti ekki þess forgangs til skipunar í dómaraembætti sem um er fjallað í 18. gr. aðskilnaðarlaganna.
Í 3. mgr. 2. gr. frv. er ákvæði um að heimilt sé að skipa héraðsdómara í fyrsta sinn samkvæmt lögunum án þess að embættin hafi verið auglýst laus til umsóknar. Þetta ákvæði var sett til að tryggja að unnt væri að ráða dómara þegar í stað svo umrædd 20 embætti væru ekki dómaralaus um alllangt skeið.
Í 4. mgr. 2. gr. frv. er ákvæði um að skipa megi mann í héraðsdómaraembætti þótt hann uppfylli ekki skilyrði 7. tölul. 1. mgr. 32. gr. laga um meðferð einkamála í héraði, nr. 85/1936. Í þeirri grein er fjallað um skilyrði þess að skipa megi mann dómara. Í 7. tölul. er ákvæði um að menn þurfi að hafa sinnt tilgreindum störfum í þrjú ár svo skipa megi þá dómara. Þótt markmiðið sé að dómarar þessir uppfylli öll skilyrði þess að skipa megi þá sem dómara þótti nauðsynlegt að hægt væri að víkja frá framangreindu skilyrði ef ekki fengist hæfur dómari sem uppfyllti öll skilyrði þess að fá skipun í embætti. Og ég vil taka fram sérstaklega í þessu sambandi að það tókst að fá héraðsdómara í öll þessi embætti sem uppfylltu öll skilyrði.
Hæstv. forseti. Að öðru leyti en nú hefur þegar verið rakið tel ég að svo stöddu ekki ástæðu til þess að gera frekari grein fyrir einstökum ákvæðum þessa frv. og legg til að að lokinni þessari umræðu verði frv. vísað til 2. umr. og hv. allshn.
