Menntamálaráðherra (Svavar Gestsson) :
    Herra forseti. Frv. til laga um mannanöfn var lagt fram seint á síðasta þingi, 112. löggjafarþinginu, en varð þá ekki útrætt og náði aðeins 1. umr. í fyrri deild.
    Þetta frv. eins og það liggur hér fyrir er samið af nefnd sem ég skipaði 2. okt. 1989. Í henni áttu sæti dr. Guðrún Kvaran orðabókarritstjóri sem var formaður nefndarinnar, dr. Ármann Snævarr, fyrrv. hæstaréttardómari, Hallgrímur Snorrason hagstofustjóri og Svavar Sigmundsson dósent. Áður hafði fyrrv. menntmrh. falið þeim Ármanni Snævarr og Hallgrími Snorrasyni að endurskoða gildandi mannanafnalög, en þeir höfðu ekki lokið því verki.
    Í því skipunarbréfi, sem nefndin fékk, var henni falið að endurskoða frv. til laga um mannanöfn sem lagt var fram á Alþingi sem stjfrv. á 91. og 92. löggjafarþingi árið 1971 og vísað var til ríkisstjórnarinnar í síðara skiptið. Auk þess var í þessu skipunarbréfi vísað til ályktunar kirkjuþings frá 1986 um að skora á ráðherra að beita sér fyrir endurskoðun á lögum um mannanöfn.
    Við starf sitt studdist nefndin mest við stjfrv. frá árinu 1971, svo og ýmsar aðrar tillögur og hugmyndir sem fram hafa komið undanfarin ár um breytingar á gildandi lögum um mannanöfn sem eru eins og kunnugt er frá árinu 1925. Stjfrv. til laga um mannanöfn sem lagt var fram á Alþingi 1971 var samið af nefnd sem menntmrh. hafði skipað árið 1967. Þetta frv. kom til meðferðar hér á hv. Alþingi og var lagt fram eins og ég sagði áður á tveimur þingum. Í fyrra skiptið dagaði frv. uppi en á síðara þinginu var því vísað til ríkisstjórnarinnar að tillögu menntmn. Ed. Í nál. og framsöguræðu fyrir því kom fram að menntmn. teldi að nauðsynlegt væri að endurskoða tillögur frv. um ættarnöfn. Nefndin væri þeirrar skoðunar að það væri ekki raunsætt að ættarnöfnum manna væri útrýmt með lögum. Á hinn bóginn teldi hún að ekki væri ástæða til þess að leyft yrði að ný ættarnöfn yrðu tekin upp en með því væru raunverulega opnaðar allar gáttir fyrir fjölgun ættarnafna. Menntmn. væri þeirrar skoðunar að þeim sem þá bæru ættarnöfn ætti að vera leyfilegt að halda þeim en ekki ætti að leyfa að taka ný ættarnöfn upp. En áður en ákvarðanir yrðu teknar, eins og sagði í áliti nefndarinnar, í þessu efni teldi nefndin æskilegt að rannsakað yrði hvort ættarnöfn hefðu verið að vinna á og hvort þeim hefði raunverulega verið að fjölga síðustu áratugina, eins og orðrétt sagði í nál.
    Í annan stað taldi menntmn. þá tillögu frv. orka tvímælis að ættarnöfn gætu gengið í karllegg eingöngu. Hér væri um mismunun kynjanna að ræða og í frv. væru önnur ákvæði af sama tagi. Sú endurskoðun frv. sem nefndin lagði til skyldi miðuð við að karlar og konur nytu jafnra réttinda í hvívetna á vettvangi mannanafnalaga. Í trausti þess að ríkisstjórnin legði fyrir næsta Alþingi, þ.e. 1972 -- 1973, endurskoðað frv. um mannanöfn lagði menntmn. því til að frv. yrði vísað til ríkisstjórnarinnar. Var till. menntmn.

samþykkt samhljóða hér í hv. Ed. en frv. var hins vegar hvorki endurskoðað né lagt fram að nýju.
    Þróun nafnamála er nú að flestu leyti svipuð því sem var árið 1971 þegar frv. var samið. Það er varla hægt að segja að nafnalögunum frá 1925 hafi verið framfylgt með samræmdum og ákveðnum hætti. Af hálfu þjóðskrár hefur verið reynt að gæta þess að nafngjafir væru í samræmi við gildandi lög og stemma stigu við upptöku ættarnafna. Margir prestar hafa og leitast við að framfylgja lögunum en aðrir hafa verið eftirgefanlegir, enda hefur skort aðhald í þessum efnum og tómlætis hefur gætt um framkvæmdina. Í einu meginatriði má hins vegar telja að breyting hafi orðið á nafnamálum síðustu 20 árin og hún raunar gert illt verra í því stefnuleysi sem ríkjandi hefur verið. Er þá átt við stóraukin erlend áhrif á nöfn hér á landi. Hér kemur þrennt til að því er virðist. Í fyrsta lagi hafa áhrif erlendra tungumála og siða farið hríðvaxandi hér á landi á undanförnum árum. Í öðru lagi hefur orðið æ algengara að erlendir menn hafi flust til landsins, sest að hér og eignast börn. Í þriðja lagi hefur þeim Íslendingum sem dveljast í útlöndum við nám eða störf fjölgað að mun og er drjúgur hluti íslenskra barna fæddur og alinn upp í útlöndum og þeim gefin nöfn þar. Þessi þróun hefur haft ýmis áhrif gagnstæð gildandi lögum frá 1925 og hefur reynst erfitt að stemma stigu við henni. Hvað eiginnöfn snertir hefur þess gætt að foreldrar, þegar annað er erlent en hitt íslenskt, vilji gefa börnum sínum erlend nöfn. Sérstaklega er algengt að börnum séu gefin tvö nöfn, annað íslenskt og hitt erlent. Jafnframt gætir vaxandi tilhneigingar til að slíkum börnum séu gefin alútlend nöfn eða nöfn sem ekki samrýmast íslensku málkerfi. Loks virðist það færast í aukana að börnum séu gefin þrjú nöfn eða fleiri og má ætla að það megi rekja til erlendra fyrirmynda.
    Það frv. sem hér liggur fyrir, virðulegi forseti, er byggt að talsverðu leyti á frv. frá 1971 en þó vikið frá því í ýmsum veigamiklum atriðum. Þar má sérstaklega nefna að það er ekki gert ráð fyrir því að heimilt verði að taka upp ný ættarnöfn. Á hinn bóginn er í þessu frv. komið talsvert til móts við óskir um heimildir til notkunar ættarnafna á íslenskum börnum erlendra ríkisborgara sem búsettir eru hér á landi. Gert er ráð fyrir að ættarnöfn geti gengið jafnt í kvenlegg sem karllegg og að menn geti kennt sig jafnt til föður eða móður. Þá skal tekið fram að í frv. er enn fremur lagt til að dómsmrn. fari framvegis með mál sem snerta mannanöfn, en ekki menntmrn. svo sem verið hefur.
    Frv. eins og það liggur hér fyrir nú er styttra en frv. frá 1971 og það stafar einkum af færri ákvæðum um ættarnöfn en í fyrra frv. og af því að ekki þykir nauðsynlegt að hafa ítarleg ákvæði í lögum um skráningu nafna á þjóðskrá, enda er nú komin fastari skipan á þau mál en þegar frv. var flutt fyrir tæplega 20 árum. Ég mun nú, virðulegi forseti, gera grein fyrir helstu ákvæðum og tillögum frv.
    Í I. kafla frv. er fjallað um eiginnöfn. Þar er í upphafi haldið þeirri meginstefnu, sem fram kemur í gildandi lögum og einnig er í frv. frá 1971, að barni skuli gefið eitt eiginnafn eða tvö. Nafnið skal vera íslenskt, hafa unnið sér hefð í málinu og falla að íslensku málkerfi. Kveðið er á um skyldu til nafngjafar og mælt fyrir um að gefa skuli barni nafn innan hálfs árs frá fæðingu. Þá eru ákvæði um nafngjafir við skírn eða með tilkynningu til presta, forstöðumanna skráðra trúfélaga eða þjóðskrár og um eftirlit þessara aðila með nafngjöfum. Þetta eftirlit byggist fyrst og fremst á þrennu, þ.e. á skrá um heimil nöfn sem mannanafnanefnd skal semja, á eftirliti presta, forstöðumanna skráðra trúfélaga og þjóðskrár og málskoti til mannanafnanefndar í álitamálum um nafngjafir og loks á þeirri skyldu þjóðskrár að taka ekki nafn til skráningar nema það sé á mannanafnaskrá eða samþykkt af mannanafnanefnd.
    Í gildandi lögum eru fyrirmæli um útgáfu skrár um þau mannanöfn sem bönnuð eru. Slík skrá hefur aldrei verið gefin út og eðli málsins samkvæmt er vandséð að slík skrá verði nokkurn tíma samin svo að raunhæft sé. Í þessu frv., eins og í frv. frá 1971, er kveðið á um að samin verði skrá um þau eiginnöfn sem heimil teljast. Er þessi skrá talin ein helsta undirstaða þess að unnt verði að framfylgja lögunum auk þess sem hún verði öllum almenningi til leiðbeiningar við nafngjafir. Er lagt til að prestar, forstöðumenn skráðra trúfélaga og starfsfólk þjóðskrár skuli ekki samþykkja nöfn sem ekki eru á skránni heldur skuli óskum um slíkar nafngjafir skotið til úrlausnar mannanafnanefndar. Skráin á því ekki að standa í vegi fyrir því að ný nöfn séu tekin upp auk þess sem hún hlýtur að breytast eftir því sem starfsemi mannanafnanefndar miðar.
    Rétt er að nefna eitt álitamál sérstaklega í tengslum við ákvæði I. kafla frv. um eiginnöfn. Sem fyrr er sagt er lagt til í 2. gr. að eiginnöfn skuli vera íslensk, þau hafi unnið sér hefð í málinu og falli að íslensku málkerfi. Í 8. gr. er þó gert ráð fyrir að þessar skorður gildi ekki um nöfn erlendra barna fæddra hér á landi, þ.e. ef foreldrar skilgetins barns eða móðir óskilgetins barns hafa erlent ríkisfang. Í sömu grein er enn fremur lagt til að ákvæði 2. gr. gildi ekki að fullu um íslensk börn ef annað foreldra er erlendur ríkisborgari eða hafi verið það. Samkvæmt þessari tillögu yrði heimilt að gefa börnum af slíkum blönduðum uppruna tvö nöfn, annað íslenskt en hitt erlent.
     Þegar hefur verið vikið að því að í tilvikum sem þessum eru óskir um þess háttar nafngjafir mjög algengar. Enginn vafi er á að verði þær bannaðar munu lögin verða ákaflega erfið í framkvæmd. Hér er því úr vöndu að ráða. Með því að veita heimild til þess í íslenskum lögum að barni, sem á annað foreldri íslenskt en hitt erlent, megi gefa erlent eiginnafn auk íslensks er að nokkru verið að grafa undan meginstefnu laganna. Auk þess verða réttindi slíkra foreldra til nafngjafa ríkari en réttindi alíslenskra foreldra og því kynni að mega halda því fram að í þessu fælist mismunun. Á móti vegur að það sýnist sanngjarnt að mörgu leyti að barn af blönduðum uppruna fái auk íslensks eiginnafns að bera annað nafn sem er gjaldgengt í heimalandi hins erlenda foreldris þess. Hér er

yfirleitt um mikið tilfinningamál að ræða og takmörk laganna að þessu leyti eru oft túlkuð sem skerðing á persónulegum réttindum manna og kunna að varða við mannréttindasáttmála Evrópu sem Ísland er aðili að. Að mati þeirra nefndarmanna sem unnu þetta frv. fyrir ríkisstjórnina vega þó þyngst þau rök að verði þessi heimild ekki veitt er hætt við að lögin verði óframkvæmanleg að þessu leyti. Þannig yrði sífellt reynt að sniðganga þau, t.d. með því að gefa börnum nöfn erlendis, en á því hefur borið nokkuð að undanförnu.
    II. kafli frv. fjallar um kenninöfn. Á sama hátt og í frv. frá 1971 tekur hugtakið kenninafn í þessu frv. til hvers konar kenningar samkvæmt lögunum, þ.e. er menn kenna sig til eiginnafns föður eða móður í eignarfalli að viðbættu son eða dóttir og til ættarnafns. Sem fyrr segir er gert ráð fyrir að menn geti kennt sig jafnt til föður eða móður og að jafnt sé heimilt að láta ættarnöfn ganga í kvenlegg sem karllegg. Hins vegar er lagt til að mönnum sé aðeins heimilt að bera eitt kenninafn. Í þessu sambandi skal bent á að svo virðist sem vaxandi tilhneigingar gæti til þess að menn vilji bera tvö kenninöfn. Dæmi um þetta er að konur sem giftast mönnum sem bera ættarnafn óska stundum eftir því að taka upp ættarnafn eiginmannsins án þess að fella niður eigin kenninafn, hvort sem það er ættarnafn eða hefðbundið föður - eða móðurnafn. Nefndin sem samdi þetta frv. fyrir mig er andvíg því að þetta verði heimilað, bæði vegna þess að hér er ekki um íslenska venju að ræða og vegna hins að með þessu sýnist hætta á að hér geti sótt í sama far og í nágrannalöndum og leitt til ásóknar til tvöfaldra eftirnafna með bandstriki. Loks má geta þess að dæmi eru um að foreldrar vilji kenna börn sín til eiginnafna beggja og færa gjarnan fram jafnréttisrök í því sambandi. Þetta samrýmist hins vegar ekki íslenskri nafnvenju og þykir nefndinni sem samdi frv. nægja að menn geti valið um til hvors foreldranna barn sé kennt.
    Tillögur frv. um ættarnöfn eru að sumu leyti svipaðar tillögunum sem strönduðu hér í þinginu fyrir tæplega 20 árum en um sumt eru þær ólíkar. Á sama hátt og í frv. frá 1971 er nú gert ráð fyrir að hér á landi haldist tvöfalt kerfi kenninafna, þ.e. hið gamla kerfi föður - og móðurnafna og kerfi ættarnafna. Ekki þykir raunhæft að leggja til að ættarnöfn sem ekki teljast lögleg í skilningi laga nr. 54 frá 1925, en þau eru æðimörg, verði afnumin. Telja má að í því fælist í mörgum tilvikum veruleg skerðing á mannréttindum þar sem mörg slík ættarnöfn yrðu vafalaust talin hafa unnið sér hefð fyrir afskiptaleysi stjórnvalda. Því er gert ráð fyrir að þeir menn, sem nú bera ættarnöfn samkvæmt þjóðskrá, megi bera þau áfram og sama gildi um niðja þeirra hvort heldur er í karlleggg eða kvenlegg.
    Ólíkt því sem er í frv. frá 1971 er í þessu frv. ekki gert ráð fyrir að heimilt verði að taka upp ný ættarnöfn. Hér gætir þeirrar skoðunar að æskilegt sé að varðveita hið gamla kenninafnakerfi og því sé ekki æskilegt að veita heimildir til upptöku nýrra ættarnafna. Þetta er og í samræmi við afgreiðslu Alþingis

á frv. frá 1971 sem ég gat um áðan. Einn nefndarmanna, Ármann Snævarr, hefur þó viljað láta koma fram að hann hefði kosið að ganga lengra í þessum efnum og gera ráð fyrir að unnt væri að taka upp ný ættarnöfn með sama hætti og þeirri gerð er greinir í II. kafla frv. frá 1971. Hann bendir í því sambandi á að ella fælist mismunun í því tvöfalda kerfi kenninafna sem gert er ráð fyrir í tillögum nefndarinnar. Að öðru leyti vísar hann til rækilegs rökstuðnings í grg. með frv. frá 1971 sem æskilegt er að sú nefnd sem fær þetta mál til meðferðar hafi til hliðsjónar í nefndarstörfunum.
    Að einu leyti gengur þetta frv. nokkuð lengra en hið fyrra hvað ættarnöfn snertir. Hér er um það að ræða að gert er ráð fyrir að barn erlends manns og íslenskrar konu megi bera ættarnafn föður síns. Með þessu er í reynd opnað nokkuð fyrir notkun erlendra ættarnafna, a.m.k. miðað við það sem gert er ráð fyrir í gildandi lögum. Hins vegar felst í þessu viðurkenning á framkvæmd, þ.e. að ekki hefur verið talið unnt að standa gegn notkun ættarnafna af þessu tagi. Er m.a. talið vafasamt að bann við að börn erlends manns fái að bera ættarnafn hans standist ákvæði mannréttindasáttmála Evrópu. Í frv. er til mótvægis þessu ákvæði í 11. gr. einnig tekið fram að auk þess að kenna sig til ættarnafns föður megi barn erlends manns og íslenskrar konu kenna sig til móður sinnar eða hafa ættarnafn hennar ef til er. Þá er og heimilt samkvæmt sömu grein að barnið beri íslenskt kenninafn sem lagað er að hinu erlenda eiginnafni föðurins enda hafi mannanafnanefnd samþykkt það.
    Auk þess sem hér hefur verið rakið er gert ráð fyrir að manni sé ekki skylt að bera ættarnafn þó hann hafi rétt til þess. Jafnframt er heimilað að menn felli niður ættarnafn sem þeir hafa borið eða taki upp ættarnafn sem þeir hafa rétt til. Lagt er til að þó sé að öllu jöfnu einungis unnt að gera slíka nafnbreytingu einu sinni.
    III. kafli frv. fjallar um mannanafnanefnd, skipun hennar og verkefni. Hlutverk nefndarinnar samkvæmt frv. er mjög áþekkt því sem gert hafði verið ráð fyrir á sínum tíma. Mannanafnanefnd er nefnd sérfræðinga samkvæmt frv. og er því lagt til að tveir nefndarmenn verði skipaðir eftir tilnefningu heimspekideildar Háskólans en einn eftir tilnefningu lagadeildar. Ætlast er til að mannanafnanefndin gegni í aðalatriðum þríþættu hlutverki, þ.e. að semja skrá um eiginnöfn sem heimil teljast samkvæmt lögunum, að fella úrskurði og vera til ráðuneytis um nafngjafir. Af þessu leiðir að nefndin verður að starfa með reglubundnum hætti árið um kring og hafa fastan skrifstofutíma þannig að jafnan megi leita til hennar með skömmum fyrirvara. Óhjákvæmilegt er að nefndin hafi starfsmann og er gert ráð fyrir því að hún hafi á að skipa sérfræðingi í hálfu starfi. Ætla má að hlutverk starfsmannsins verði að annast samskipti við þá sem fara með framkvæmd laganna og við almenning og að undirbúa úrskurði nefndarinnar. Þá gæti hann einnig tekið þátt í samningu mannanafnaskrár en það verkefni hlýtur þó að koma mest til kasta nefndarinnar. Í

upphafi þarf mikið átak til að koma saman mannanafnaskránni en jafnframt er sýnt að samning slíkrar skrár er stöðugt verkefni þar sem skráin verður sífellt í mótun og endurskoðun. Um skipan nefndarinnar, verkefni hennar og kostnað af starfsemi hennar er fjallað ítarlega í athugasemdum við 17. og 18. gr. frv. þessa.
    Í IV. kafla eru ýmis ákvæði um skráningu og notkun nafna. M.a. er kveðið á um gildistöku nafnbreytinga, um samræmi í skráningu nafna á þjóðskrá og nafnnotkun manna. Til þess er ætlast að í skiptum við opinbera aðila, í lögskiptum og við samningsgerð riti menn ævinlega nafn sitt eins og það er skráð á þjóðskrá. Flest ákvæði þessa kafla voru í frv. frá 1971 og um sum gilda hliðstæðar reglur í norrænum mannanafnalögum.
    V. kafli frv. geymir ákvæði til að hindra misnotkun nafns annars manns, ákvæði um viðurlög, heimild til setningar reglugerðar, um gildistöku laganna og kynningu. Í ákvæðum þessa kafla er gert ráð fyrir því að mál sem snerta mannanöfn flytjist frá menntmrh. til dómsmrh.
    Loks eru í frv. tvö ákvæði til bráðabirgða. Hið fyrra lýtur að tafarlausri skipan mannanafnanefndar svo ekki verði dráttur á að hún hefji störf, hið síðara segir til um hvernig farið skuli með álitamál um nafngjafir þar til mannanafnaskrá hefur verið gefin út.
    Ég hef nú gert hér, virðulegi forseti, grein fyrir helstu almennum atriðum þessa frv. en vil svo geta þess að lokum að eftir að frv. fór í prentun bárust við það nokkrar athugasemdir frá dómsmrn. sem mun fara með málið verði frv. að lögum. Það eru ákvæði sem snerta heimildir til nafnbreytinga, ákvæði sem snerta heimildir til þess að feðrað barn sé kennt til stjúpföður, ákvæði sem snerta heimild til að leyfa manni breytingu á kenninafni með sérstakri undanþágu og ákvæði sem fjalla um það að tilkynna skuli um nafn á barni innan hálfs árs, eins og ég gat um áðan að gerð er tillaga um í frv. þessu.
    Það má segja að þetta frv. sé í raun og veru á mörkum tveggja nefnda þingsins, þ.e. menntmn. og allshn. Það er gert ráð fyrir því að dómsmrn. fái málið og ef það væri núna hjá dómsmrn. þá ætti frv. að fara til allshn. Málin eru hins vegar núna hjá menntmrn. og ættu þess vegna að fara í menntmn. enda var frv. hjá menntmn. Ed. síðast þegar það var til umræðu og nefndarafgreiðslu á Alþingi árið 1971. Ég legg því til, virðulegi forseti, að frv. verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. menntmn.