Forsætisráðherra (Steingrímur Hermannsson) :
    Virðulegi forseti. Góðir Íslendingar. Að vori verður kosið til Alþingis. Í þeirri stefnuræðu sem ég flyt nú mun ég því lýsa þeim ásetningi ríkisstjórnarinnar að skila góðu búi í lok kjörtímabils. Ég mun fjalla um þann mikla árangur sem náðst hefur á undanförnum tveimur árum, ekki síst í efnahags - og atvinnumálum og það markmið ríkisstjórnarinnar að treysta það jafnvægi sem nú ríkir. Þannig er fenginn grundvöllur til nýrrar sóknar í atvinnu- og byggðamálum sem ríkisstjórnin gerir ráð fyrir að rædd verði á Alþingi í vetur. Jafnvægi í efnahagsmálum og hagvöxtur veita svigrúm til að taka á ýmsum viðfangsefnum í velferðarkerfinu sem úrskeiðis hafa farið á undanförnum áratugum og ekki verður lengur dregið að lagfæra. Á því tel ég rétt að vekja athygli.
    Einnig er nauðsynlegt að fjalla um þá mikilvægu alþjóðlegu samninga sem við Íslendingar tökum nú þátt í. Þeir geta ráðið úrslitum um framtíð okkar Íslendinga sem sjálfstæðrar þjóðar.
    Þegar ný ríkisstjórn tók við í lok september 1988 blasti við vaxandi verðbólga, hrun atvinnulífsins og stórkostlegt atvinnuleysi. Á ársfundi um haustið tilkynntu Samtök fiskvinnslustöðva yfirvofandi stöðvun enda söfnuðu útflutningsatvinnuvegirnir óviðráðanlegum skuldum í taprekstrinum. Alvarlegast var að í þeirri ríkisstjórn sem þá hrökklaðist frá var engin samstaða um nauðsynlegar aðgerðir. Þá var ekki ofsagt að Róm brynni. Þeir flokkar sem þá mynduðu nýja ríkisstjórn ákváðu að vinna þjóðina út úr erfiðleikunum skref fyrir skref og burt frá hengifluginu. Það var gert með aðhaldssamri efnahagsstefnu og markvissri leiðréttingu á gengi íslensku krónunnar þannig að ekki ylli nýrri verðbólguöldu og kollsteypu í efnahagsmálum. Samtímis var ráðist í víðtækari fjárhagslega endurskipulagningu útflutningsatvinnuvega en nokkru sinni fyrr. Það var óhjákvæmilegt til að koma í veg fyrir hrun. Sú aðgerð var gagnrýnd af stjórnarandstöðunni, enda ekki í anda frjálshyggjunnar þar sem kylfa er látin ráða kasti.
    Hlutafjársjóður hefur fyrir nokkru lokið störfum og Atvinnutryggingarsjóður útflutningsgreina er að fjalla um síðustu málin. Ríkisstjórnin var endurskipulögð í september 1989 þegar Borgfl. gekk til liðs við stjórnarflokkana, en ný ríkisstjórn hefur byggt á stefnu þeirrar sem á undan sat en með vaxandi áherslu á uppbyggingu og nýsköpun í atvinnulífinu. Það er gert á grundvelli aukins jafnvægis í efnahagsmálum.
    Það ágæta samstarf sem náðst hefur á milli stjórnvalda og fulltrúa verkalýðshreyfingar og launþega, atvinnurekenda og bænda hefur reynst afar mikilvægt. Með því samstarfi og samningi þessara aðila í febrúar sl. náðist sú þjóðarsátt sem tryggt hefur efnahagslega endurreisn. Sérstaklega lofsverður er sá mikli skilningur sem launþegar og bændur hafa sýnt á nauðsyn þess að kveða niður verðbólgudrauginn. Með því er ég ekki að gera lítið úr hlut atvinnurekenda. Hann er stór og á þeim brann verðbólgueldurinn hvað heitast. Hins vegar er það sjaldan nefnt hvað ríkissjóður

hefur lagt til þessara mála.
    Við gerð kjarasamninganna í febrúar sl. var ákveðið að auka útgjöld til niðurgreiðslna og félagslegra umbóta til lækkunar á framfærslukostnaði. Samtals námu þau útgjöld um 1 milljarði kr. á ársgrundvelli. Þetta var nauðsynlegt til þess að koma í veg fyrir kjaraskerðingu sem launþegar hefðu að öðrum kosti orðið að þola. Án þessa hefði ekki úr samningunum orðið.
    Því er að vonum fagnað að rauða strikið í september stóðst nokkurn veginn. Svo var þó ekki án sérstakra aðgerða stjórnvalda. Frá janúar til október hefur vísitala hækkað um 5,7%. Minnst hefur hækkunin orðið á innlendum matvörum og landbúnaðarafurðum um 1,3 -- 1,4% og á opinberri þjónustu um 4,2%. Þessir tveir liðir liggja fyrir neðan meðalhækkunina. Aðrir hafa hækkað meira, t.d. önnur þjónusta um 11,2% og innflutt vara um 9,2%. Þar sem verðmyndunin er frjálsust hefur hækkunin orðið mest, því miður. Lítil hækkun á innlendum landbúnaðarafurðum og opinberri þjónustu hefur því í raun ráðið úrslitum og bjargað þjóðarsáttinni. Til þess að rauða strikið í september því sem næst stæðist ákvað ríkisstjórnin jafnframt að flýta niðurfellingu virðisaukaskatts af bókum og fella niður virðisaukaskatt af viðhaldi íbúðarhúsnæðis. Þetta dró úr hækkun framfærsluvísitölu um um það bil 0,6 hundraðshlutastig og kostar ríkissjóð nokkur hundruð millj. kr. á ársgrundvelli. Því fer fjarri að ég sjái eftir þessum útgjöldum ríkissjóðs. Aðgerðirnar tókust vel og voru nauðsynlegar til að ná þeim árangri í baráttunni við verðbólguna sem að var stefnt. Þó verður að hafa í huga að ríkissjóður er sameiginlegur sjóður allra landsmanna og honum er ætlað að standa undir sameiginlegum þörfum velferðarþjóðfélagsins. Af þeim ástæðum eru því takmörk sett sem unnt er að leggja á ríkissjóð án þess annaðhvort að hækka skatta eða draga úr þjónustu.
    Ríkisstjórnin hefur talið sér skylt að koma með öllum ráðum í veg fyrir að þjóðarsáttin brysti og víxlverkun launa og verðlags hæfist á ný. Framkvæmd kjarasamnings sem ríkisvaldið hafði áður gert við Bandalag háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna reyndist erfið við þessar aðstæður. Því miður tókst ekki samkomulag við Bandalag háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna um að fresta leiðréttingu sem af samanburði á kjörum háskólamenntaðra manna gæti hafa orðið og því varð ríkisstjórnin að grípa í taumana og höggva á hnútinn til að bjarga þjóðarsáttinni. Ríkisstjórnin átti ekki annan kost en að fella þau ákvæði kjarasamningsins úr gildi sem gátu valdið meiri launahækkun en samningur á hinum almenna vinnumarkaði gerði ráð fyrir. Það leiddi einnig til breytinga á nýgerðum samningi við flugumferðarstjóra.
    Ríkisstjórnin gerir ráð fyrir því að þeim samanburði sem hafinn var á kjörum háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna verði haldið áfram og honum lokið þannig að hann geti legið til grundvallar við gerð næstu kjarasamninga.
    Ég vil láta í ljós þá skoðun mína að háskólamenntaðir menn, ekki síður en aðrir Íslendingar, verði að njóta svipaðra kjara og þeim bjóðast í öðrum vestrænum löndum. Ég trúi því ekki að íslensk þjóð uni því að verða fyrst og fremst útflytjendur hráefnis hvort sem það er óunninn fiskur eða ál. Nútímalífskjör byggja á þekkingu. Því miður er þekkingarflótti héðan orðinn talsverður. Hann verður að stöðva. Að öðrum kosti munu lífskjör hér á landi verða lakari en í öðrum vestrænum löndum.
    Þrátt fyrir þá ákvörðun ríkisstjórnarinnar að tekjur ríkissjóðs af bensíni skuli ekki hækka þótt mikil hækkun hafi orðið á heimsmarkaðsverði mun bensínhækkunin valda því að farið verður yfir viðmiðunarstrikið í nóvember. Vonandi leiðir sú óviðráðanlega hækkun ekki til víxlhækkana launa og verðlags. Hafa verður í huga að viðskiptakjör versna mjög við olíuverðshækkunina og falla við það að öllum líkindum niður fyrir þá viðmiðun sem gerð er í kjarasamningunum. Það er auk þess fullkomlega óeðlilegt að olíuverðshækkun í heiminum verði tilefni til sérstakra launahækkana hér á landi. Auk þess verður að gera ráð fyrir að umrædd hækkun á olíuvörum sé tímabundin. Sem betur fer tel ég að mikill skilningur sé á þessum staðreyndum. Ef ekki verða víxlhækkanir verðlags og launa af völdum olíunnar telur Þjóðhagsstofnun að verðbólga á næsta ári verði um 6 -- 7%. Áætlað er að laun hækki um 8% eða með öðrum orðum að kaupmáttur aukist. Hefjist víxlhækkanir hins vegar mun gengi íslensku krónunnar eflaust láta undan síga. Það þekkjum við af reynslunni. Afleiðingarnar þekkjum við einnig og vitum því að til mikils er að vinna.
    Sá mikli árangur sem náðst hefur í efnahagsmálum kemur fram á mörgum sviðum. Þrátt fyrir samdrátt í efnahagslífinu á undanförnum árum hefur tekist að koma betra jafnvægi á utanríkisviðskipti þjóðarinnar en verið hefur um áraraðir. Sem dæmi má nefna að á sl. ári náðist sá merki áfangi að umtalsverður afgangur varð af vöruskiptum við útlönd og dró því mjög úr viðskiptahalla. Hann varð þó 1,6% sem fyrst og fremst stafar af vaxtagreiðslum til útlanda. Á þessu ári verður einnig afgangur af vöruskiptum en viðskiptahalli líklega um 2%. Minni viðskiptahalla er hins vegar spáð á árinu 1991. Vegna viðskiptahallans hafa erlendar skuldir vaxið lítillega jafnvel þótt ríkissjóður hafi fullnægt lánsfjárþörf sinni innan lands. Erlendar skuldir eru nú um 50% landsframleiðslunnar. Greiðslubyrði af erlendum lánum hefur aftur á móti lækkað nokkuð vegna lægri vaxta erlendis og erlendar skuldir ríkissjóðs hafa lækkað á undanförnum tveimur árum. Meðal mikilvægustu verkefna er að lækka erlendar skuldir. Að því er lagður grundvöllur með jafnvægi í efnahagsmálum og aukinni framleiðslu.
    Efnahagsbatinn kemur einnig fram í lækkun vaxta og bættri stöðu bankakerfisins. Fjármagnskostnaður fyrirtækja og einstaklinga hefur lækkað verulega. Það geta allir sem eitthvað skulda staðfest. Afkoma fjármálastofnana gefur til kynna að vextir mættu lækka enn. Seðlabankanum ber lagaskylda til að fylgjast með því.
    Í málefnasamningi ríkisstjórnarinnar er gert ráð fyrir að afnema lánskjaravísitölu þegar árshraði verðbólgu er orðinn 10% í sex mánuði eða lengur. Um þetta hefur verið rætt við Seðlabankann og er beðið eftir tillögum hans. Um þessa ákvörðun ríkisstjórnarinnar er nokkuð deilt. Fjármagnseigendur vilja áfram njóta þess öryggis sem lánskjaravísitalan veitir, a.m.k. að nafninu til. Afnám hennar er þó að mínu mati óhjákvæmilegt. Skal ég nefna þrennt því til stuðnings.
    Í fyrsta lagi er óumdeilanlegt að verðtrygging fjármagns stuðlar að víxlverkun verðlags og launa ef verðbólguskriða fer á annað borð af stað.
    Í öðru lagi krefjast launþegar eðlilega verðtryggingar launa ef fjármagnseigendur eiga að njóta slíks. Það má ekki gerast á ný, þá er verðbólguskrúfan endurvakin.
    Í þriðja lagi stefnum við Íslendingar að því að auka frelsi til fjármagnsflutninga og tengjast þannig erlendum fjármagnsmörkuðum og höfum reyndar þegar stigið mikilsverð skref í þá átt. Því er nauðsynlegt að hér á landi séu mönnum búnar svipaðar aðstæður til að ávaxta fé sitt og erlendis er. Hvergi í vestrænum löndum er almenn verðtrygging fjármagns og sums staðar er slíkt jafnvel bannað með lögum.
    Loks má reyndar vekja athygli á því að sem betur fer hafa kaup á hlutabréfum aukist mjög, enda er almenningur óspart hvattur til þess að ávaxta þannig fé sitt. Hlutabréf eru þó ekki verðtryggð. Hvers vegna þarf annað að gilda á lánamarkaðnum? Ég spyr.
    Þegar horfur voru hvað verstar í atvinnumálum þjóðarinnar fyrir um það bil tveimur árum var spáð miklu atvinnuleysi. Var jafnvel talið að það gæti orðið 4 -- 5% um eða upp úr síðustu áramótum. Því hefur þó tekist að afstýra sem betur fer. Atvinnuleysi hefur þó orðið allt að 2% og nokkru meira á einstökum stöðum. Horfur eru einnig á því að atvinnuleysi geti aukist, m.a. vegna samdráttar í framkvæmdum, ekki síst á vegum hins opinbera og einnig varnarliðsins. Alvarlegast horfir þó að mati Þjóðhagsstofnunar með vöxt landsframleiðslunnar.
     Á undanförnum tíu árum hefur landsframleiðsla hér á landi aðeins aukist um 22% á sama tíma og hún hefur aukist um 34% að meðaltali í löndum Efnahags - og framfarastofnunarinnar. Horfið er því það forskot sem náðist á uppgripaárunum eftir útfærslu fiskveiðilögsögunnar á áttunda áratugnum. Auk þess telur Þjóðhagsstofnun ekki unnt að gera ráð fyrir meiri vexti landsframleiðslunnar á næstu árum en um það bil 1,5% að meðaltali í mesta lagi. Þetta stafar ekki síst af því að fiskimiðin eru nánast fullnýtt. Þetta er aðeins um helmingur af þeim hagvexti sem gert er ráð fyrir í öðrum vestrænum löndum. Lífskjörin, eins og þau eru mæld á hinn hefðbundna efnahagslega mælikvarða, mundu því falla verulega borið saman við önnur vestræn lönd. Ríkisstjórnin hefur því lagt áherslu á að leita leiða til að breikka grundvöll atvinnulífsins og skapa ný atvinnutækifæri. Með því jafnvægi, sem náðst hefur í efnahagsmálum, eru nú til þess forsendur. Unnið er að því að móta stefnu í atvinnumálum og munu tillögur í þeim efnum lagðar fyrir Alþingi í vetur. Tími minn leyfir ekki að ræða þau mál ítarlega nú. Til þess verður hins vegar væntanlega svigrúm

síðar.
    Ég vil hins vegar leggja áherslu á þá bjargföstu skoðun mína að full ástæða sé til bjartsýni ef rétt er á málum haldið. Landið býður upp á mikla kosti. Með dugnaði og þekkingu geta þeir orðið óþrjótandi uppspretta atvinnu og tekna. Undanfarna áratugi hefur mikið verið að því unnið að koma á fót orkufrekum iðnaði hér á landi. Tiltölulega hagkvæmt vatnsafl hefur virst kjörið til þess. Þrjú orkufrek fyrirtæki hafa risið en þessi þróun hefur þó gengið hægar en margir gerðu ráð fyrir. Staðreyndin er að erlendir aðilar hafa ekki verið í biðröð við bæjardyrnar, ef til vill sem betur fer. Með tilliti til þess að ekki er lengur unnt að gera ráð fyrir hagvexti á grundvelli fiskveiða og vinnslu, sem nálgast það sem er í öðrum vestrænum löndum eða það sem var eftir útfærslu fiskveiðilögsögunnar, hafa síðustu ríkisstjórnir talið nauðsynlegt að leggja áherslu á nýtingu orkulinda landsins til orkufreks iðnaðar. Þessi viðleitni er nú loks að bera árangur með samningi um byggingu 200.000 tonna álvers.
    Eins og fram kemur í skýrslu sem iðnrh. hefur lagt fyrir Alþingi eru samningarnir komnir á lokastig. Gerir iðnrh. ráð fyrir að þeim verði lokið fyrir næstu mánaðamót.
    Þegar ákvörðun um byggingu álvers er tekin verður að meta málið í heild sem og einstaka þætti þess. Jafnframt er nauðsynlegt að hafa í huga hvernig bygging þess fellur inn í íslenska efnahags - og byggðaþróun.
    Eins og fyrr segir gerir Þjóðhagsstofnun ráð fyrir að hagvöxtur verði fyrir innan 1,5% á næstu árum. Auk þess telur stofnunin að atvinnuleysi muni fara vaxandi hér á landi að óbreyttu, eins og ég hef áður skýrt frá. Af þessum ástæðum fellur bygging álvers og virkjana vel að þróun íslensks efnahagslífs um þessar mundir. Að sjálfsögðu verður þó að gæta þess að þensla myndist ekki sem getur valdið verðbólgu og því verður umfang framkvæmda ef til vill að dragast nokkuð saman á öðrum sviðum á árunum 1992 og 1993. Að þessu þarf a.m.k. vel að gæta.
    Þjóðhagsstofnun telur að aukinn hagvöxtur af byggingu og rekstri 200.000 tonna álvers verði 1% á ári í þrjú til fjögur ár, eða samtals um 4% þegar reiknuð eru margfeldisáhrif. Um það munar vissulega í núverandi stöðu. Um einstök atriði samningsins verður eflaust lengi deilt. Ég hygg þó að flest séu þau orðin viðunandi.
    Skattayfirvöld hafa staðfest að skattar muni verða í samræmi við það sem íslensk fyrirtæki greiða þegar tekið er tillit til þess að frádráttarliðir ýmsir sem Íslendingar njóta verða ekki leyfðir í samningi við hina erlendu aðila. Mikilvægt er að íslenskir dómstólar munu fjalla um ágreiningsmál. Eitt stærsta atriði samninganna varðar varnir gegn mengun og umhverfisspjöllum. Eftir ítarlegar athuganir mun umhvrh. leggja fyrir ríkisstjórn tillögur um hámark leyfilegra úrgangsefna frá verksmiðjunni. Þau mörk verða að vera í samræmi við ströngustu kröfur sem gerðar eru í Evrópu. Strangar kröfur verða einnig gerðar um alla

vinnuaðstöðu. Mengunarvarnir eru vafalaust eitt mikilvægasta atriði þessara samninga. Fátt er mikilvægara en að varðveita og bæta það góða umhverfi sem við sem betur fer njótum.
    Orkusamningurinn verður að sjálfsögðu gerður af stjórn Landsvirkjunar. Við hann eru stærstu fjárhagshagsmunirnir tengdir. Samningamenn Landsvirkjunar leggja til að orkuverðið verði tengt álverði án lágmarks eða hámarks. Með þessu er vissulega áhætta tekin. Í samninginn verður því að koma ákvæði sem heimilar endurskoðun ef álverð og þar með orkuverð fellur svo að leiða mundi til hækkunar á raforkuverði til almennings.
    Staðsetning álvers hefur verið mjög umdeild. Þegar viðræður hófust árið 1987 var gert ráð fyrir stækkun álversins í Straumsvík. Eftir að svissneska álfyrirtækið hafði dregið sig út úr samstarfinu var ákveðið að bjóða upp á nokkra staði og láta byggingarkostnað og umhverfisáhrif ráða. Um það virtist enginn ágreiningur vera. Í hvoru tveggja reyndist Keilisnesið hafa vinninginn. Ef aðrir þættir samningsins eru viðunandi kemur því vart til greina að hafna byggingu þess vegna staðsetningar. Álverið mun að vísu ekki stuðla að þeirri æskilegu byggðaþróun sem það hefði gert ef byggt hefði verið annaðhvort við Eyjafjörð eða Reyðarfjörð. Hinu verður ekki neitað að atvinnuhorfur eru heldur ekki bjartar um þessar mundir á Suðurnesjum. Þaðan hefur flust mikill fiskveiðikvóti og fram undan er samdráttur í atvinnu á Keflavíkurflugvelli. Iðnrh. gerir ráð fyrir að leggja um næstu mánaðamót eða upp úr þeim fyrir Alþingi frv. til laga um heimild til þess að semja um byggingu álvers. Það er þó að sjálfsögðu háð því að stjórn Landsvirkjunar hafi náð samkomulagi um orkusamning. Ef þau tímamörk eiga að standast, sem hinir erlendu aðilar leggja áherslu á, þurfa heimildarlög að afgreiðast fyrir lok þessa árs.
    Á áttunda áratugnum tókst að snúa við þeirri neikvæðu byggðaþróun sem þá hafði verið um nokkurn tíma. Þá fjölgaði jafnvel í ýmsum byggðum landsins utan höfuðborgarsvæðisins umfram það sem þar gerðist. Þetta mátti fyrst og fremst þakka útfærslu landhelginnar og miklum tekjum sem fylgdu auknum fiskveiðum og markvissri byggðastefnu með stofnun Framkvæmdastofnunar ríkisins og Byggðasjóðs árið 1971. Þessu vaxtarskeiði lauk snemma á níunda áratugnum. Landbúnaður hefur jafnframt átt í vaxandi erfiðleikum, óumflýjanlegur samdráttur í framleiðslu landbúnaðarafurða hefur haft mjög neikvæð áhrif á jafnvægi í byggð landsins. Því má ljóst vera að taka þarf byggðamálin nýjum tökum. Það er í raun óháð því hvort álver verður reist á Keilisnesi þótt sú ákvörðun auki þann vanda sem við er að stríða eins og ég hef áður nefnt. Af þessum ástæðum skipaði ég fyrr á árinu nefnd með fulltrúum allra stjórnarflokkanna til þess að gera tillögur um nýja stefnu í byggðamálum. Á vegum nefndarinnar hefur verið mikið unnið og vænti ég álits frá henni fljótlega. Sömuleiðis hef ég skipað nefnd til þess að skoða skipulag Byggðastofnunar. Jafnvægi í byggð landsins er þjóðinni afar mikilvægt, ekki síður þéttbýlinu en strjálbýlinu. Breytingar er þörf ef það á að nást. Ég nefni aðeins fáein atriði:
    Framfærslukostnaður verður að vera svipaður um land allt. Nú eru ýmsar mikilvægar nauðsynjar á sama verði hvar sem er á landinu. Svo er t.d. um allar innlendar landbúnaðarafurðir og einnig um bensín og olíur. Það sama þarf að verða um raforku, ekki síst til upphitunar, og raunar til allra þarfa, bæði atvinnuvega og einstaklinga þegar um sams konar notkun og nýtingartíma er að ræða. Iðnrh. hefur skipað nefnd til að gera tillögur um jöfnun raforkuverðs. Þegar ráðist verður í meiri háttar iðnað í framtíðinni, t.d. orkufrekan, er rétt að ákveða staðsetningu slíkra fyrirtækja áður en til samninga er gengið og ganga þá út frá byggða - og þjóðhagslegum sjónarmiðum, enda leyfi aðstæður á staðnum slíka framkvæmd. Gert er ráð fyrir að styrkja Byggðastofnun, bæði með auknum framlögum og yfirtöku skulda, þannig að stofnuninni verði gert kleift að stuðla að og taka þátt í stofnun fyrirtækja á landsbyggðinni. Fyrir liggja tillögur um skiptingu landsins í þjónustusvæði með öflugum byggðakjörnum. Á slíkum stöðum er mikilvægt að efla stjórnsýslu í stjórnsýslumiðstöðvum, eins og þegar er hafið, og sömuleiðis að styrkja heilbrigðis - og menntastofnanir, t.d. Háskólann á Akureyri. Ég geri mér vonir um að geta á þessu þingi flutt mikilvæg mál til þess að marka nýja byggðastefnu.
    Um næstu áramót kemur til framkvæmda stjórn fiskveiða sem samþykkt var á Alþingi sl. vor. Þá verður stjórn fiskveiða líklega fastbundnari hér á landi en víðast hvar annars staðar. Undan því varð ekki vikist. Við Íslendingar eigum allt undir sjávarútveginum komið. Þar má enga áhættu taka. Líklega erum við eina þjóðin við norðanvert Atlantshaf sem hefur tekist að koma í veg fyrir hrun fiskstofnanna. Með nýjum lögum er Úreldingarsjóður fiskiskipa endurvakinn og efldur sem Hagræðingarsjóður. Með honum verður tekið á einu mesta vandamáli fiskveiðanna, of stórum flota.
    Einnig er sveitarfélögunum veitt heimild til þess að grípa í taumana og koma í veg fyrir að lífsbjörgin, fiskveiðirétturinn, verði seldur á brott úr byggðarlaginu. Því verður þó ekki haldið fram því miður að þjóðarsátt sé orðin um stjórn fiskveiða. Einkum veldur það áhyggjum að rétturinn til að nýta hina sameiginlegu auðlind þjóðarinnar, fiskimiðin, virðist safnast á sífellt færri hendur. Óhjákvæmilegt er að skoða enn vandlegar þennan þátt í stjórn fiskveiða. Það mál verður þó ekki leyst á næstu mánuðum.
    Sú stefna í landbúnaðarmálum, sem mörkuð var í lögum frá 1985, hefur að ýmsu leyti reynst vel. Þótt öðru væri spáð af andstæðingum hefur tekist að draga markvisst og skipulega úr mjólkurframleiðslunni. Hún hæfir nú þörfum landsmanna og er að flestu leyti til fyrirmyndar. Aðrar þjóðir mega öfunda okkur Íslendinga af góðum mjólkurvörum. Erfiðara hefur hins vegar reynst að draga úr framleiðslu lambakjöts. Því ræður m.a. sú staðreynd að sauðfjárræktin er mjög tengd búsetu í strjálbýli og byggðaþróun. Einnig hefur neysla lambakjöts því miður dregist saman. Sá búvörusamningur, sem nú er unnið eftir, fellur úr gildi í lok næsta árs. Landbrh. vinnur því að gerð nýs búvörusamnings. Þar er gert ráð fyrir hraðari aðlögun sauðfjárræktar að markaðsþörfum. Slíkur samningur þarf að liggja fyrir að vori til staðfestingar af nýrri ríkisstjórn. Óhjákvæmilegt er að bændur fái nauðsynlegan tíma og aðstoð við erfiða aðlögun. Það vona ég að allir geti samþykkt.
    Því miður hefur loðdýraræktin brugðist. Ríkisstjórnin hefur talið skylt að ráðstafa verulegum fjármunum til þess að draga úr fjárhagserfiðleikum loðdýrabænda.
    Þær miklu vonir sem bundnar voru við fiskeldið hafa heldur ekki ræst. Eflaust veldur margt. Mikil lækkun á markaðsverði á vafalaust stóran þátt í erfiðleikunum. Þó get ég ekki varist þeirri hugsun að enn einu sinni hafi hér á landi verið farið meira af kappi en forsjá. Ríkisstjórnin hefur ákveðið að stuðla að samstarfi um rannsóknir og kynbætur sem geta ráðið úrslitum um framtíð fiskeldis. Við þær ágætu aðstæður, sem hér á landi eru, tel ég vafalaust að fiskeldið muni verða mikilvæg atvinnugrein, enda verði betur að málum staðið.
    Á þessu ári tókst loks, eftir rúmlega áratugs deilur á þingi, að koma á fót sérstöku umhverfisráðuneyti. Starfsemi þess er hafin og mun smám saman aukast. Ég er sannfærður um að hún mun reynast mjög mikilvæg. Hreint umhverfi, land, loft, vatn og sjór, mun þegar fram í sækir reynast mesta auðlind þessarar þjóðar.
    Á félagslega sviðinu hafa margar umbætur verið gerðar. Nýrri verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga var loks komið á eftir margra ára viðleitni. Alþingi mun í vetur fá ýmis stórmál á sviði félags - og menntamála til meðferðar. Má t.d. nefna frv. heilbr. - og trmrh. um almannatryggingar og frv. menntmrh. um grunnskóla.
    Eins og fyrr segir hefur ríkissjóður orðið að láta mikið af mörkum á undanförnum árum í viðureigninni við verðbólgu. Á sama tíma hefur velferðarkerfið vaxið, bæði vegna betri menntunar, betri heilbrigðisþjónustu, hærri aldurs landsmanna og margvíslegra samþykkta Alþingis. Þessi ríkisstjórn félagshyggjunnar hefur talið sér skylt að standa vörð um velferðarkerfið. Það hefur reyndar verið bætt á ýmsum sviðum, t.d. hvað varðar fatlaða og aldraða.
    Þrátt fyrir mikla viðleitni til sparnaðar í ríkisrekstri hefur á undanförnum samdráttarárum ekki reynst unnt að afla tekna fyrir útgjöldum. Ríkisstjórnin hefur og talið óhjákvæmilegt að láta viðureignina við verðbólguna hafa forgang. Auk þess hljómar stöðugt krafan um lægri skatta samhliða kröfunni um aukin útgjöld. Nýlegur skattasamanburður Efnahags- og framfarastofnunarinnar í París leiðir í ljós að þótt skattar hér á landi séu leiðréttir með tilliti til ýmissa annarra greiðslna, t.d. í lífeyrissjóði, eru þeir miklu lægri en skattar í sambærilegum velferðarríkjum. Öllum má vera ljóst að þetta gengur ekki til lengdar. Ekki er unnt lengur að velta vandanum á undan sér. Nýleg skýrsla Ríkisendurskoðunar staðfestir að byggingarsjóðir ríkisins stefni í gjaldþrot. Ég efa að fjárveiting

hafi nokkru sinni nægt til þess að brúa vaxtamuninn milli inn - og útlána sjóðanna. Þó hefur keyrt um þverbak þegar ný húsnæðislög komu til framkvæmda 1986. Svipaða sögu má segja um Lánasjóð íslenskra námsmanna. Nú þegar tekist hefur að hemja verðbólguna verður að gera þessi dæmi upp. Það verður ekki gert nema með því annaðhvort að auka skatttekjur ríkissjóðs eða draga úr þjónustu og útgjöldum velferðarkerfisins. Vissulega kemur til greina að láta einstaklinga greiða meira sjálfa fyrir þá þjónustu sem þeir njóta, en í raun er það ekkert annað en skattahækkun. Munurinn er aðeins sá að þá er útgjöldunum ekki dreift á þjóðina alla. Ég treysti því að markaðshugsjónin verði aldrei svo ráðandi hjá okkur Íslendingum að þjónusta velferðarkerfisins verði veitt eftir efnum og aðstæðum. Aukin framleiðsla og hagvöxtur gefa ríkissjóði auknar tekjur. Það ásamt aðhaldi er æskilegasta leiðin til að ná hallalausum ríkisbúskap. Þá reynist skattahækkun vonandi óþörf.
    Vegna fjárskorts hefur ýmsum mikilvægum málum ekki verið sinnt sem skyldi. Ekki síst er nauðsynlegt að auka verulega fjármagn til vísinda og rannsókna. Með þróun nýrrar tækni og framleiðslu er vel menntuðu fólki sköpuð aðstaða til starfa. Það mun færa ómældan auð í þjóðarbúið.
    Við Íslendingar eigum nú í samningum við Evrópubandalagið um þátttöku í evrópsku efnahagssvæði. Þeir samningar eru okkur afar mikilvægir. Utanríkisviðskipti vega stöðugt þyngra en tekjur þjóðarinnar. Þau hafa jafnframt beinst fyrst og fremst til Evrópu í vaxandi mæli.
    Ríkisstjórnin hefur þegar tekið ýmis mikilvæg skref til að mæta þeim kröfum sem gerðar eru til þátttöku. Dregið hefur verið úr hömlum á flutningi fjármagns á milli landa og unnið er að því að samræma skatta og gjöld. Virðisaukaskatturinn er liður í því. Samningur um samræmt eftirlit með framleiðslu er að komast til framkvæmda og frelsi í utanríkisviðskiptum er orðið eins mikið hér á landi og í öðrum löndum sem að þessum viðræðum standa.
    Mikilvægir samningar hafa verið gerðir um samstarf á sviði menntunar og vísinda. Staðreyndin er að við Íslendingar förum fram á færri undanþágur en aðrar þjóðir Fríverslunarbandalags Evrópu. Þær varða fyrst og fremst grundvallarhagsmuni íslensks fullveldis. Við getum ekki fallist á að erlendir aðilar nái yfirráðum í sjávarútvegi og fiskiðnaði landsmanna, hvorki beint né óbeint. Við getum heldur ekki sætt okkur við að erlendir aðilar eignist íslenskt land eða orkulindir. Til þess að samræma reglur og koma í veg fyrir slíkt geri ég ráð fyrir að flytja á þessu þingi frv. til laga um erlenda fjárfestingu. Löndin í Fríverslunarbandalagi Evrópu hafa tekið höndum saman um að leita sameiginlegra samninga við Evrópubandalagið um myndun evrópsks efnahagssvæðis. Á það verður að reyna til hlítar. Um það eru allar þjóðirnar sammála. Það er það svar sem allir forustumenn Evrópubandalagsins gefa þegar sérstaða Íslands er rædd. Þessir samningar hafa reynst erfiðari en margir ætluðu. Því hefur dregið nokkuð úr bjartsýni. Einkum ætlar að reynast erfitt að

ná samkomulagi um undanþágur og hvernig staðið verður að ákvarðanamótun og ákvarðanatöku. Vel má vera að þau mál leysist sem í vegi standa nú en það þarf þá að gerast mjög fljótt, fyrir áramótin eða a.m.k. fljótlega upp úr þeim. Ef þessir samningar takast ekki er sjálfsagt fyrir okkur Íslendinga að leita sérstakra samninga við Evrópubandalagið. Raunar mun það að öllum líkindum reynast nauðsynlegt hvernig sem fer. Slíkir sérstakir samningar hafa verið undirbúnir með ítarlegum viðræðum við fjölmarga forustumenn Evrópubandalagsins, bæði af ráðherrum og þingmönnum. Sérstaða Íslands hefur verið skýrð og hefur í langflestum eða öllum tilfellum verið vel í málið tekið. Ástæða er því til bjartsýni í þessum efnum. Slíkir samningar munu þó taka nokkurn tíma.
    Ótrúlegt þykir mér að heyra ábyrga aðila hefja nú máls á því að ef til vill beri okkur Íslendingum að sækja um fulla aðild að Evrópubandalaginu. Til þess hníga, að mínu mati, engin rök. 250 þús. manna þjóð hyrfi fljótlega í mannhafið. Við yrðum lítið annað en áhrifalaus útkjálki. Það er mikill misskilningur að sem fullgildir meðlimir að Evrópubandalaginu fengjum við til lengdar undanþágu, t.d. hvað varðar fjárfestingu í fiskveiðum eða kaup á landi o.s.frv. Um það er ekki að ræða nema tímabundið. Við gætum ekki komið í veg fyrir að fjársterk risafyrirtæki í Evrópu eignuðust það hér með tíð og tíma sem þau girnast.
    Hugmyndir manna um fulla aðild að Evrópubandalaginu lýsa fyrst og fremst uppgjöf á því að ráða sínum hlutum sjálfir farsællega. Uppgjöf við það stóra verkefni að tryggja hér lífskjör sem eru sambærileg við það sem best gerist í löndum Evrópubandalagsins. Það getum við gert ef við höldum rétt á málum. Reyndar er það sannfæring mín að óvíða muni reynast meiri lífsgæði en hér á landi. Þau byggjast á fleiru en peningalegum auði. Þau byggjast ekki síður á hreinu og fögru umhverfi og frelsi til þess að njóta þess. Þau byggja á því að þjóðin sé sjálfráð og sjálfstæð.
    Ég þakka þeim sem hlýddu.