Opinber réttaraðstoð
Miðvikudaginn 31. október 1990


     Dómsmálaráðherra (Óli Þ. Guðbjartsson) :
    Hæstv. forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um opinbera réttaraðstoð sem flutt er á þskj. 55. Tilgangurinn með því að leggja fram þetta frv. til laga um opinbera réttaraðstoð er að veita efnalitlu fólki möguleika á að leita sér lögfræðiaðstoðar þannig að það fólk þurfi ekki, vegna fátæktar, að missa þau réttindi sem það annars á að hafa.
    Ef hafa á í heiðri þá grundvallarreglu íslensks réttarfars að allir séu jafnir fyrir lögunum, þá verður að búa svo um hnútana að allir geti leitað réttar síns án tillits til efnahags. Réttaraðstoð af þessu tagi er jafnframt varnaðarstarf. Meiri líkindi eru til þess að mál leysist farsællega á frumstigi, þ.e. án þess að til málshöfðunar þurfi að koma, ef fólk fær fullnægjandi lögfræðilega aðstoð sér að kostnaðarlitlu í tæka tíð. Raunar má benda á að hér á landi er tiltölulega sjaldgæft að leitað sé lögfræðiaðstoðar í sumum málaflokkum, svo sem í sifjamálum, en algengt er erlendis að leitað sé lögfræðiaðstoðar vegna þessara mála þar sem settar hafa verið reglur um opinbera réttaraðstoð. Löggjöf um lögfræðiaðstoð við almenning hefur verið í gildi í flestum nágrannalöndum okkar í 15 -- 20 ár.
    Það frv. sem hér er lagt fram er samið af nefnd sem Jón Sigurðsson dómsmrh. skipaði í maí 1988. Í nefndinni sátu Björn Friðfinnsson, þáv. aðstoðarmaður dómsmrh., Atli Gíslason hæstaréttarlögmaður og Björn Þ. Guðmundsson prófessor. Haustið 1989 bættist Sigurður Jónsson, núv. aðstoðarmaður dómsmrh., í nefndina. Ritari nefndarinnar hefur verið frá upphafi Skúli Guðmundsson skrifstofustjóri.
    Við samningu frv. hefur verið höfð hliðsjón af lagareglum um þetta efni á Norðurlöndum. Fyrir um það bil hálfu öðru ári, eða 17. apríl 1989, samþykkti Alþingi að fela ríkisstjórninni að láta endurskoða ákvæði laga um gjafsókn í ljósi fenginnar reynslu með það fyrir augum að auðvelda efnalitlu fólki að ná rétti sínum að lögum. Undanfarið hefur og verið nokkuð rætt um nauðsyn aðstoðar við brotaþola í nauðgunar- og líkamsárásarmálum. Í þessu frv. er gert ráð fyrir að settar verði reglur um einn þátt þessarar aðstoðar, þ.e. um lögfræðilega aðstoð við þolendur tiltekinna afbrota. Það er ekki ætlun mín að rekja hér öll efnisatriði frv. en ég mun þó geta helstu atriða að nokkru.
    Í frv. er gert ráð fyrir að allir þeir einstaklingar sem fasta búsetu hafa hér á landi eigi rétt til opinberrar réttaraðstoðar. Í II. kafla frv. er fjallað um almenna ráðgjöf við almenning en samkvæmt frv. er hér um að ræða munnlegar leiðbeiningar sem veittar eru af lögmönnum eða á vegum samtaka lögmanna. Fyrirkomulagið er hugsað á þann veg að dómsmrh. semji við lögmenn eða samtök þeirra um að skipuleggja slíka ráðgjöf á ákveðnum tímum, t.d. einu sinni til tvisvar í viku, 2 -- 3 tíma í senn. Ráðgjöf þessi er veitt að kostnaðarlausu fyrir þá sem hana nýta sér en ekki er gert ráð fyrir að hún kosti ríkissjóð mikið fé.
    Í III. kafla frv. er fjallað um aðstoð hins opinbera í einstökum málum. Er framkvæmd þeirra ákvæða sá þáttur frv. sem mestan kostnað mun hafa í för með

sér. Þar er gert ráð fyrir að í samráði við samtök lögmanna verði ákveðið af ráðherra hvaða lögmenn láti aðstoð í té og skal birta lista um nöfn þeirra. Þeir sem leita aðstoðar snúa sér til lögmanns eða lögmanna sem skráðir eru á listann og þeir kynna sér hvort um er að ræða aðila sem rétt á á aðstoð. Aðstoðin er síðan látin í té og lögmaðurinn snýr sér til sýslumanns og leggur þar fram umsókn um kostnaðarþátttöku ríkissjóðs.
    Í IV. kafla er um nýmæli að ræða sem ég kom lítillega að í upphafi máls míns. Nauðsyn þykir til þess að þeir sem orðið hafa fyrir tilteknum refsiverðum brotum njóti lögmannsaðstoðar við kærumeðferð og gerð bótakröfu. Þetta á við um ýmis kynferðisafbrot, grófar líkamsárásir og/eða ólögmæta frelsisskerðingu.
    Ákvæði um gjafsókn og gjafvörn í XI. kafla laga um meðferð einkamála í héraði frá 1936 eru nú úrelt orðin og er í V. kafla frv. leitast við að endurskoða þau í ljósi breyttra aðstæðna. Lagt er til að veiting gjafsóknarleyfis sé miðuð við efnahag umsækjanda, eins og nú er aðalreglan, en formlegri reglur verði settar um tekju - og eignarmörk. Einnig skal taka tillit til annarra atriða og er lagt til að sérstök nefnd verði sett á fót til þess að veita umsagnir um gjafsóknarbeiðnir og til að móta starfsreglur um veitingu gjafsóknarleyfa. Felld eru niður ákvæði um gjafsókn til kirkna, skóla, sjúkrahúsa, hreppsfélaga og fleiri aðila og um skilyrði fyrir gjafsóknarleyfi til erlendra ríkisborgara.
    Lagt er til að lög þessi taki gildi 1. jan. 1991 að undanskildum III. kafla. Það er ljóst að erfitt verður að áætla kostnað af framkvæmd III. kafla og því er lagt til að hann taki ekki gildi fyrr en 1. júní 1992. Hafa verður í huga að hér er, ef frá eru talin ákvæðin um gjafsókn og gjafvörn, um að ræða algera nýjung í íslenskum rétti sem brýn þörf er að vísu á en óhjákvæmilegt er að láta reynsluna skera úr um hvort þær reglur sem hér er gerð tillaga um leysi nægilega úr þeirri þörf sem þeim er ætlað að leysa. Að öðru leyti vísa ég til frv. og athugasemda sem því fylgja og vil að svo mæltu, hæstv. forseti, fara þess á leit að að lokinni þessari umræðu verði málinu vísað til 2. umr. og hv. allshn.