Ferill 267. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.



1996–97. – 1066 ár frá stofnun Alþingis.
121. löggjafarþing. – 267 . mál.


519. Tillaga til þingsályktunar



um bann við hönnun, framleiðslu, notkun og sölu á jarðsprengjum.

Flm.: Gunnlaugur M. Sigmundsson.



    Alþingi skorar á ríkisstjórnina að beita sér fyrir alþjóðlegri samþykkt um bann við hönnun, framleiðslu, notkun og sölu á jarðsprengjum og öðrum þeim sprengjum sem framleiddar eru til þess eins að limlesta eða granda fólki.

Greinargerð.


    Fyrir frumkvæði alþjóðaráðs Rauða krossins (The International Committee of the Red Cross, ICRC) og fleiri alþjóðlegra samtaka ótengdra ríkisstjórnum hefur athygli heimsins verið vakin á þeim óhugnaði sem felst í framleiðslu og dreifingu á jarðsprengjum sem hafa þann eina tilgang að limlesta eða drepa fólk. Fyrir frumkvæði þessara aðila hefur málið verið tekið upp hjá mörgum fjölþjóðlegum stofnunum, svo sem Sameinuðu þjóðunum, Evrópusambandinu og Norður-Atlantshafsráðinu. Fjölmörg þjóðþing hafa fjallað um málið og sum hver hvatt til alþjóðlegs banns við útflutningi á slíkum tólum en meðal þeirra eru þjóðþing Svíþjóðar, Írlands, Eistlands, Kambódíu, Kólumbíu og Mexíkó. Þessi lönd hafa hins vegar ekki sett einhliða bann við framleiðslu eða útflutningi á jarðsprengjum. Bretland og Frakkland hafa samþykkt útflutningsbann á slík vopn og Bandaríkjastjórn hefur innan Sameinuðu þjóðanna beitt sér fyrir samþykkt þar sem skorað er á aðildarríkin að samþykkja útflutningsbann á jarðsprengjur. Belgía er eina landið sem flutningsmanni er kunnugt um að hafi lögleitt bann við framleiðslu, notkun og útflutningi á jarðsprengjum.
    Það er trú flutningsmanns að einungis algjört alþjóðlegt bann við framleiðslu og sölu á jarðsprengjum geti stemmt stigu við frekari útbreiðslu á notkun þeirra og að þær tillögur sem samþykktar hafa verið á alþjóðavettvangi og studdar af íslenskum stjórnvöldum gangi of skammt til að vænta megi árangurs. Því er þessi þingsályktunartillaga flutt.

Framleiðsla á jarðsprengjum og notkun á Norðurlöndum.


    Jarðsprengjur eru bæði framleiddar og notaðar á Norðurlöndum. Samkvæmt upplýsingum, sem dreift var á þingi Norður-Atlantshafsráðsins í október 1995 og stuðst er við í þessari greinargerð, eru Svíar meðal þeirra þjóða sem framleiða hvað flestar tegundir af jarðsprengjum (sjá fylgiskjal). Þeir skipa sér hvað þetta varðar í hóp með Ítölum, Bandaríkjamönnum, Rússum og Kínverjum. Samkvæmt sömu heimildum framleiða þrjú fyrirtæki í Svíþjóð slík vopn: Celsius AB, Bofors og Lindesbergs Industrier AB. Sá tvískinnungur sem fram kemur annars vegar í samþykkt þjóðþings Svía og hins vegar því að fyrirtæki í Svíþjóð eru stórvirkir framleiðendur slíkra hernaðartóla vekur furðu. Í sömu heimild kemur einnig fram að fyrirtæki í Noregi og Danmörku hafa framleitt jarðsprengjur en þeirri framleiðslu er nú hætt. Jafnframt kemur fram að jarðsprengjur eru enn framleiddar í Finnlandi og þó að ekki sé vitað til þess að Finnar stundi útflutning á jarðsprengjum er vitað að þeir hafa komið fyrir slíkum sprengjum á landamærum Finnlands og Sovétríkjanna fyrrverandi.
    Samþykki Alþingi þingsályktunartillögu þessa gætu Íslendingar byrjað á að beita sér fyrir því hjá Norðurlandaráði að ráðið skori á ríkisstjórnir Norðurlanda að banna framleiðslu og notkun á jarðsprengjum sem hafa þann tilgang einan að limlesta fólk.

Umfang vandans.


    Þótt jarðsprengjur séu hugsaðar sem vopn til nota í hernaði er það eigi að síður staðreynd að þær valda tjóni löngu eftir að stríði eða átökum lýkur. Í greinargerð sem utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna flutti þinginu þar í landi árið 1994 segir: „Mikill meiri hluti af þeim jarðsprengjum sem eru í geymslu eða notkun núna eru ekki með aftengibúnaði eða sjálfseyðingu. Þessar sprengjur eru virkar og banvænar löngu eftir að átökum lýkur og drepa og limlesta allt að 26.000 einstaklinga á hverju ári, flest óbreytta borgara.“
    Með slíkan vitnisburð er í raun ótrúlegt að nú, þremur árum eftir að Sameinuðu þjóðirnar að frumkvæði Bandaríkjanna beindu því til aðildarþjóða sinna að hver þjóð um sig beitti sér fyrir útflutningsbanni á jarðsprengjur, skuli enn settar í jörðu fleiri jarðsprengjur en teknar eru úr umferð. Áætlað er að 100 milljónir jarðsprengna séu í jörðu í 65 löndum víðs vegar um heiminn. Sameinuðu þjóðirnar hafa upplýst að árið 1993 hafi samtals 80.000–100.000 jarðsprengjur verið hreinsaðar úr jarðvegi í heiminum. Samkvæmt upplýsingum frá utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna var hins vegar 2,5 milljónum nýrra jarðsprengna komið fyrir í jörðu vítt og breitt um heiminn á sama tíma. Með sama áframhaldi verður heimsbyggðin því enn að hreinsa upp jarðsprengjur eftir 1.000 ár.
    Tækni sú sem notuð er til að finna jarðsprengjur er að uppistöðu sú sama og notuð var í seinni heimsstyrjöldinni. Vinna við að finna og eyðileggja slíkar sprengjur í jörðu er því bæði seinleg, dýr og afar hættuleg. Sé jarðsprengjum ekki eytt er sú mannfórn sem heimsbyggðin færir margföld á við kostnaðinn sem fylgir eyðingu þeirra. Fimm hundruð manns limlestast eða deyja í hverri viku af völdum jarðsprengna, að langstærstum hluta óbreyttir borgarar, einkum konur, börn og bændur. Það kostar um 1.000 dollara að hreinsa úr jörðu jarðsprengju sem hægt er að kaupa fyrir þrjá dollara á alþjóðlegum markaði. Umönnun og læknisaðgerð í fátækustu ríkjunum vegna slysa af völdum jarðsprengna er áætlað að kosti að meðaltali 3.000 dollara, miðað við aðgerð í heimalandi. Þótt það sé ekki há fjárhæð miðað við það sem gerist í þróuðum ríkjum má samt áætla að sá kostnaður sem þróunarríki þurfa að bera vegna þeirra sem þegar hafa limlests sé um 750 millj. dollara eða sem svarar til um 50 milljarða ísl. kr.
    Afganistan er landa verst leikið af völdum jarðsprengna en þar er áætlað að um 10 milljónir jarðsprengna séu í jörðu, bæði í dreifbýli og þéttbýli. Þau lönd sem næst koma eru Angóla og Kambódía en samtals eru um 28 milljónir sprengna í jörðu í þessum þremur löndum. Í Afganistan er vandamálið að stærstum hluta frá þeim tíma er herir Sovétríkjanna dreifðu sprengjum úr flugvélum á svæði þar sem óbreyttir borgarar höfðust við. Meðal sprengna sem þannig var dreift eru sprengjur af gerðinni PFM-1, oft nefndar „fiðrildi“ vegna lögunar sinnar og þess að sprengjurnar líkjast meira leikfangi en sprengju. Sameinuðu þjóðirnar telja að „fiðrildi“ þessi hafi orðið þess valdandi að börn eru yfirgnæfandi meiri hluti þeirra 800.000 Afgana sem orðið hafa fórnarlömb jarðsprengna.
    Í Angóla hafa um 70.000 manns misst limi eftir að hafa stigið á jarðsprengjur og bætast 25 manns að meðaltali í þann hóp á hverjum degi. Í Kambódíu verða að meðaltali yfir 200 manns á dag fyrir því að stíga á jarðsprengjur, mest af því óbreyttir borgarar að sinna daglegum störfum. Alþjóðaráð Rauða krossins hefur áætlað að af 8 milljónum íbúa Kambódíu séu um 34.000 manns sem misst hafa lim af völdum jarðsprengna eða einn af hverjum 236 íbúum landsins. Til samanburðar má nefna að í Bandaríkjunum eru það færri en 1 á móti 22.000 sem þurfa að sæta aflimun af völdum slysa.
    Það landsvæði þar sem flestum jarðsprengjum hefur verið komið fyrir sl. tvö til þrjú ár, er fyrrverandi Júgóslavía, en þar er talið að settar hafi verið niður um 50.000 sprengjur á viku mánuðum saman. Um 3 milljónum jarðsprengna hefur verið komið fyrir í Króatíu og Bosníu án þess að staðsetning þeirra væri færð inn á kort eða getið um staðsetningu í skráðum heimildum. Jarðsprengjur eru næstalgengasta dánarorsök gæsluliða Sameinuðu þjóðanna í Júgóslavíu fyrrverandi.

Jarðsprengjur og herfræði.


    Í hernaði eru jarðsprengjur yfirleitt flokkaðar í tvennt, þ.e. sprengjur til að granda skriðdrekum og flutningatækjum (anti-tank/anti-vehicle) og svo sprengjur ætlaðar til að granda fólki eða limlesta (anti-personnel). Þær síðarnefndu eru minni og erfiðara er að finna þær í jörðu og gera óvirkar en stærri sprengjur. Vitað er um 200 tegundir af slíkum jarðsprengjum sem framleiddar eru í 36 löndum. Sprengjunum er ýmist komið fyrir með handafli, dreift úr flugvélum eða þar til gerðum sprengjuvörpum sem dreift geta sprengjum í allt að 36 m fjarlægð. Jarðsprengjur sem ætlaðar eru til að skaða fólk byggjast ýmist á því að valda skaða með höggi, eins og „Claymore“-sprengjan sem er banvæn í 50 m radíus, eða með því að dreifa aðskotahlutum í líkama fórnarlambsins. Sprengja af þeirri gerð er t.d. „Valsella Valmara“ sem framleidd er á Ítalíu og dreifir allt að 1.000 smáum málmhlutum yfir svæði með 25 m radíus.
    Í skýrslu Norður-Atlantshafsráðsins, NAA, sem vitnað er til hér að framan segir um hernaðarlega þýðingu jarðsprengna: „Herfræðin er tiltölulega einföld: hermaður sem misst hefur fætur er mun meiri byrði sjálfum sér og félögum sínum en lík. Það þarf tvo til að grafa fallinn félaga en fjóra menn til að flytja mann af vígvelli til læknismeðferðar. Því að drepa þegar unnt er að limlesta og gera með því meiri óleik?“ Sá óhugnaður sem felst í slíkum orðum hlýtur að vekja viðbjóð meðal siðmenntaðra manna.
    Hefðbundin herfræðileg skilgreining á notagildi jarðsprengna er hins vegar að séu þær „notaðar á réttan hátt“ komi þær að notum við að verja svæði þar sem herir hafi komið sér upp bækistöðvum og óvinurinn eigi erfitt með að stýra hersveitum sínum inn á svæði sem varin hafa verið með jarðsprengjum. Hvað sem allri herfræði viðkemur er engu síður ljóst að það heyrir til undantekninga að herir hreinsi upp eftir sig jarðsprengjur þegar átökum lýkur og því eru það almennir borgarar sem oftast verða fyrir þeirri ógæfu að stíga á sprengjur sem komið hefur verið fyrir í hernaðarlegum tilgangi.

Að hreinsa upp jarðsprengjur.


    Þegar rætt er um að hreinsa svæði þar sem jarðsprengjum hefur verið komið fyrir verður að gera greinarmun á hreinsun í þeim skilningi sem almenningur leggur í orðið og hreinsun í hernaðarlegum tilgangi til þess að opna herjum leið yfir jarðsprengjusvæði. Hreinsun í hernaðarlegri merkingu byggist á því að hreinsa rás eða stíg til yfirferðar og oft er talið nægjanlegt að hreinsa 10% af sprengjum á svæðinu til þess að „reiknanleg“ eða áætluð afföll eða óhöpp (casualties) séu ásættanleg.
    Eiginlegri hreinsun á tilteknu svæði eftir að átökum lýkur má hins vegar skipta í fjögur stig. Í fyrsta lagi þarf að greina hvar sprengjum hefur verið komið fyrir, í öðru lagi þarf að gera leit að einstökum sprengjum, þriðja stigið byggist á að gera sprengjuna óvirka og í fjórða lagi þarf að eyða henni.
    Boutros Boutros Ghali, fyrrverandi aðalritari Sameinuðu þjóðanna, flutti á fertugasta og níunda þingi samtakanna greinargerð um aðstoð við að hreinsa upp jarðsprengjur. Þar kemur fram að lágmarkskostnaður við slíka hreinsun í heiminum öllum sé áætlaður um 33 milljarðar dollara eða um 2.211 milljarðar ísl. kr. Á árinu 1993 var varið 70 millj. dollara í heiminum til að hreinsa upp 100.000 jarðsprengjur sem svarar til þess að meðalkostnaður við að hreinsa upp hverja sprengju sé um 47.000 ísl. kr. Talið er að sá mannafli sem tiltækur er með þekkingu á að hreinsa upp jarðsprengjur réði við að gera helmingi fleiri sprengjur óvirkar árlega en nú er, ef fjármagn væri fyrir hendi.
    Engu síður virðist langt í að slíku marki verði náð þar sem mjög takmörkuðum fjármunum er varið til slíkra starfa á vegum alþjóðasamtaka og ríkisstjórna. Taka verður verulega á til að afla fjármuna til slíkra verka ef merkjanlegur árangur á að nást. Emma Bonino sem fer með mannúðarmál (ásamt sjávarútvegsmálum) hjá Evrópusambandinu hefur sett fram þá hugmynd að útflytjendum og framleiðendum jarðsprengna verði gert að greiða skatt til að standa undir hreinsun á svæðum þar sem sprengjum hefur verið dreift.
    Þessi hugmynd er allrar athygli verð og yrði án efa til að fækka þeim framleiðendum sem gefa sig að framleiðslu jarðsprengna í ágóðaskyni, hvort heldur er á Norðurlöndum eða annars staðar í hinum vestræna heimi. Hin leiðin og sú sem hér er lagt til að farin verði er einfaldari í framkvæmd því hún byggist á alþjóðlegu banni við notkun og framleiðslu slíks varnings.

Jarðsprengjur og alþjóðalög.


    Rétt er að vekja athygli á því að jarðsprengjur eru ekki bannaðar samkvæmt alþjóðalögum þótt slík lög banni notkun á tilteknum ómannúðlegum vopnum og baráttuaðferðum sem talin eru valda ómældum þjáningum. Undir þá skilgreiningu falla efnavopn, eitrun vatns og notkun svonefndra „dum-dum“ byssukúlna. Þótt óskiljanlegt sé að jarðsprengjur séu ekki flokkaðar sem ómannúðleg vopn er engu síður rétt að taka fram að þótt jarðsprengjur séu ekki ólöglegar sem slíkar geta þær verið notaðar á ólöglegan hátt í hernaði. Þannig er herjum sem eiga í átökum ætíð skylt að gera skýran greinarmun á aðgerðum sem beint er gegn herliði gagnaðila og aðgerðum sem beinast að almennum borgurum. Ekki má ráðast beint gegn óbreyttum borgurum og óheimilt er að beita vopnum þannig að þeir verði fyrir beinum árásum. Þá er og bannað samkvæmt alþjóðalögum að nota vopn sem valda „óþarfa“ þjáningum. Lagagreinar þessa efnis eru nú hluti af alþjóðalögum um hernað og gilda um öll ríki burtséð frá því hvort viðkomandi ríki hefur gerst aðili að samkomulagi þar að lútandi eða ekki.
    Annar flokkur alþjóðalöggjafar sem tekur til jarðsprengna byggist á gagnkvæmum samningum margra ríkja og gildir einungis fyrir þau ríki sem aðild eiga að samningunum. Þær greinar sem helst varða notkun jarðsprengna er að finna í samþykktum sem gerðar voru innan Sameinuðu þjóðanna árið 1980, í daglegu tali nefndar „Ráðstefnan um ómannúðleg vopn“ (Inhumane Weapons Conventions). Aðalatriði í samþykktum ráðstefnunnar um jarðsprengjur eru eftirfarandi:
    „Jarðsprengjum má einungis beina gegn hernaðarlegu marki, almenn dreifing (indiscriminate use) er óheimil og gera verður viðeigandi ráðstafanir til að vernda hinn almenna borgara.
    Jarðsprengjur sem dreift er úr fjarlægð má ekki nota nema svæðið sem dreift er yfir sé jafnframt kortlagt og sprengjurnar séu útbúnar þannig að unnt sé að gera þær óvirkar.
    Varðveita verður gögn um hvar sprengjum er komið fyrir.
    Að afloknum átökum ber stríðandi aðilum að reyna að ná samkomulagi (to try to agree) sín á milli eða fyrir milligöngu annarra ríkja eða stofnana um að gerðar séu viðeigandi ráðstafanir til að hreinsa svæði þar sem jarðsprengjur hafa verið lagðar.“
    Í apríl 1995 höfðu einungis 43 ríki skrifað undir samþykkt Sameinuðu þjóðanna frá 1980 (Inhumane Weapons Conventions) en þar á meðal eru öll 16 aðildarríki Norður-Atlantshafsráðsins. Sá veikleiki er á samþykkt Sameinuðu þjóðanna að hún tekur einungis til þjóðríkja en flest hernaðarátök þar sem jarðsprengjur koma við sögu eru átök milli stríðandi fylkinga innan sama lands og það eru slík átök sem skapað hafa stærstan hluta vandans sem við er að fást í þessum efnum. Sameinuðu þjóðirnar skortir framkvæmdarvald til að fylgja eftir slíkum samþykktum.
    Þótt hér sé um að ræða mál sem ekki snertir Íslendinga með beinum hætti má engu síður væta þess að Alþingi vilji leggja lóð sín á vogarskálarnar til að knýja á um að vandamálið sé tekið fyrir og rætt á sem flestum stöðum alþjóðlegrar samvinnu með því að fela ríkisstjórn Íslands að beita sér í málinu á alþjóðavettvangi.


Fylgiskjal.

Lönd sem framleiða og flytja út jarðsprengjur.


(Úr tímaritinu Jane's Intelligence Review í september 1994.)



Land

Fjöldi tegunda

    Land

Fjöldi tegunda



Argentína
3     Kýpur 1
Austurríki
16     Mexíkó 1
Bandaríkin
37     Níkaragva 1
Belgía
8     Norður-Kórea 4
Bosnía-Hersegóvína, Serbía *
16     Noregur 1
Brasilía
2     Pakistan 4
Bretland
9     Perú 1
Burma
1     Portúgal 8
Búlgaría
3     Pólland 1
Chile
5     Rúmenía 3
Danmörk
4     Rússland, Hvíta-Rússland, Úkraína *
31

Egyptaland
5     Simbabve 3
Filippseyjar
1     Singapúr 3
Finnland
1     Spánn 8
Frakkland
14     Suður-Afríka 5
Grikkland
2     Suður-Kórea 3
Holland
3     Sviss 5
Indland
2     Svíþjóð 21
Írak
5     Tékkland 6
Íran
1     Tyrkland 1
Ísrael
3     Tæland 1
Ítalía
36     Tævan 4
Japan
2     Ungverjaland 7
Kanada
1     Venesúela 1
Kína
21     Víetnam 18
Kúba
1     Þýskaland 18
     Alls 362

*Langflestar tegundir jarðsprengna sem framleiddar voru í Júgóslavíu og Sovétríkjunum eru nú framleiddar í Bosníu-Hersegóvínu og Rússlandi.