Rekstrartekjur      3.716

2.511 ,0
,3 2.744 ,4

2.095 ,8
,5 191 ,6

135 ,1
,7 519 ,8

280 ,1

,5 3.669 ,8

3.676 ,8
,2 1.548 ,3

2.092 ,0
,3 2.121 ,5

1.584 ,8


3.     Rafmagnssamningur.
    Núgildandi rafmagnssamningur á milli Íslenska járnblendifélagsins hf. og Landsvirkjunar, sem dagsettur er 28. maí 1975 með breytingum dagsettum 31. desember 1976, 13. september 1984 og 9. desember 1993, fellur úr gildi án uppsagnar 31. mars 1999. Allt síðasta ár fóru fram viðræður á milli aðila um framlengingu á samningnum með skilmálum sem báðir gætu fellt sig við. Niðurstöður þeirra viðræðna lágu fyrir í stórum dráttum haustið 1996 en undirritun samningsins fór þó ekki fram fyrr en 30. janúar sl. Gerir samningurinn (hér eftir nefndur viðaukinn) ráð fyrir framlengingu rafmagnssamningsins um 20 ár frá lokum gildistíma núverandi samnings.
    Samkvæmt viðaukanum skuldbindur Landsvirkjun sig til þess að láta Íslenska járnblendifélaginu hf. í té 650 gwst á ári ef þriðji bræðsluofn verksmiðjunnar verður ekki byggður, en 1.020 gwst á ári ef hann verður byggður. Árleg afhendingarskuldbinding Landsvirkjunar nemur nú 640 gwst. Þar af eru einungis 284 gwst látnar í té sem forgangsorka, en frá og með 1. apríl 1999 er gert ráð fyrir að allt samningsbundið rafmagn verði látið í té sem forgangsorka. Þá fær Járnblendifélagið ótímabundinn rétt til aukningar í einu lagi eða í áföngum um allt að 80 gwst á ári af því rafmagni sem Landsvirkjun ber að hafa tiltækt samkvæmt núgildandi samningi. Tengist það ráðagerðum félagsins um að bæta nýtingu núverandi bræðsluofna og gildir þessi réttur óháð því hvort þriðji bræðsluofninn verður byggður eða ekki. Þar sem samningsbundið rafmagn verður eftir breytinguna látið í té sem forgangsorka falla brott núverandi heimildir Landsvirkjunar til að skerða afhendingu afgangsrafmagns. Hins vegar er samið um tvenns konar nýjar skerðingarheimildir Landsvirkjun til handa.
    Lágmarkskaupaskuldbinding Íslenska járnblendifélagsins hf., sem nú svarar til 62% af samningsbundnu rafmagni (samanlögð forgangsorka og afgangsorka) að meðaltali á hverju tveggja ára tímabili, hækkar og verður 85% af samningsbundnu rafmagni að meðaltali á hverju tveggja ára tímabili miðað við að þriðji bræðsluofninn verði ekki byggður. Verði þriðji bræðsluofninn byggður hækkar lágmarkskaupaskuldbindingin en rafmagnsverð lækkar þá jafnframt.
    Rafmagnsverð samkvæmt gildandi rafmagnssamningi hækkar verulega 1. apríl 1999 samkvæmt viðaukanum. Frá sama tíma fellur niður ágóðahlutdeild Landsvirkjunar sem áður hafði verið samið um. Samkvæmt núgildandi rafmagnssamningi breytist rafmagnsverðið á fimm ára fresti sem samsvarar 60% þeirra breytinga sem orðið hafa á norsku heildsöluvísitölunni. Nú er samið um að rafmagnsverðið breytist árlega að fullu til samræmis við breytingar á vísitölu. Kveður viðaukinn nú á um framlengingu rafmagnssamningsins um 20 ár og gildir hann því með umsömdum breytingum til 1. apríl 2019.
    Í viðaukanum er loks ákvæði þess efnis að ef Járnblendifélagið ákveður að byggja þriðja bræðsluofn verksmiðjunnar hækki lágmarkskaupskuldbinding félagsins úr 85% í 95% af samningsbundnu rafmagni. Á móti nýtur Járnblendifélagið við þær aðstæður tiltekinnar lækkunar rafmagnsverðs. Fyrir félagið var slíkur möguleiki á lægra raforkuverði verulegur hvati hvað varðar ákvörðun um stækkun verksmiðjunnar með þriðja bræðsluofninum.
    Efni framangreinds viðauka við rafmagnssamninginn var ítarlega kynnt í stjórn Íslenska járnblendifélagsins hf. og samningsdrög samþykkt endanlega á stjórnarfundi 9. janúar 1997. Upphaflega var gert ráð fyrir að Járnblendifélagið tæki ákvörðun um þriðja bræðsluofninn og raforkukaup samkvæmt viðaukanum fyrir árslok 1996. Vegna viðræðna eigenda og ágreinings þeirra á milli um eignarhald, verðmæti hlutafjár o.fl. gat ekki orðið af þeirri ákvörðun fyrir þann tíma. Í viðaukanum sem undirritaður var 30. janúar sl. var Járnblendifélaginu veittur réttur til tiltekinnar aukningar á aflmarki og árlegu magni samningsbundins rafmagns til og með 17. febrúar 1997. Er sá dagur rann upp og samkomulag hafði enn ekki tekist á milli eignaraðila um málið óskaði félagið eftir viðbótarfresti til nýtingar þessa réttar. Landsvirkjun veitti slíkan viðbótarfrest til 8. mars sl. Þegar sá tími kom hafði slitnað upp úr viðræðum eignaraðila. Landsvirkjun var því tilkynnt formlega að ekki yrði úr nýtingu þessa réttar. Er fyrirsjáanlegt þótti hinn 11. mars sl. að samningar mundu loks takast á milli eignaraðila var þess formlega óskað við Landsvirkjun að Járnblendifélagið fengi að nýta sér þann rétt sem um er fjallað í viðauka við rafmagnssamninginn vegna þriðja bræðsluofnsins og fallið hafði úr gildi þá skömmu áður. Samþykkti Landsvirkjun þá beiðni 12. mars sl. og skiptust samningsaðilar á bréfum því til staðfestingar þann dag.
    Arðsemi Landsvirkjunar af orkusölusamningi vegna stækkunar Járnblendiverksmiðjunnar um einn ofn og álvers Columbia Ventures Corporation á Grundartanga er áætluð samtals 6,7% og svipuð ef aðeins yrði af byggingu álvers. Hreinn hagnaður Landsvirkjunar miðað við stækkunina og álverið sameiginlega yrði alls um 1.772 milljónir króna á núvirði í stað um 1.300 milljóna miðað við álverið eitt sér.

4.          Viðræður um stækkun járnblendiverksmiðjunnar.
4.1     Aðdragandi.
    Stækkun verksmiðju Íslenska járnblendifélagsins hf. hefur verið til athugunar á vegum stjórnar félagsins í rúmt ár. Stofnkostnaður ofns III er um 260 milljónir norskra króna eða um 2,7 milljarðar íslenskra króna. Með þriðja ofninum mun árleg framleiðslugeta verksmiðjunnar aukast um 40.000 tonn, eða úr 70.000 tonnum í 110.000 tonn. Samkvæmt áætlunum sem fyrir liggja er um mjög hagkvæma stækkun að ræða sem styrkir samkeppnisstöðu verksmiðjunnar til lengri tíma litið.
    Á stjórnarfundi sl. haust var reynt að fá fram afstöðu meðeigenda íslenska ríkisins til stækkunar. Þar kom fram neikvæð afstaða Sumitomo og ljóst var að Elkem mundi setja tiltekin skilyrði fyrir aðild að stækkun. Í framhaldi af þeim stjórnarfundi barst iðnaðarráðherra bréf frá Elkem þar sem boðuð var veruleg stefnubreyting, m.a. ósk um kaup á eignarhlut ríkisins í félaginu í tengslum við stækkun. Í framhaldi af því bréfi óskuðu fulltrúar Elkem og Sumitomo eftir viðræðum við íslensk stjórnvöld.

4.2     Meginsjónarmið eignaraðila.
    Viðræður fóru fram 11. og 12. nóvember 1996 við Sumitomo og 18. og 19. nóvember sama ár við Elkem. Þá voru haldnir fjórir sameiginlegir viðræðufundir 30. nóvember 1996, 12. desember 1996, 8. og 9. janúar 1997 og 17. janúar 1997. Af Íslands hálfu tóku þátt í viðræðunum þeir Halldór J. Kristjánsson, ráðuneytisstjóri í iðnaðarráðuneyti, Jón Sveinsson, stjórnarformaður Íslenska járnblendifélagsins hf., og dr. Jóhannes Nordal, fyrrverandi bankastjóri Seðlabanka Íslands, sem ráðgjafi ráðuneytisins. Viðræðurnar fóru fram í nánu samráði við stjórnarmenn ríkisins í félaginu, þá Sturlu Böðvarsson alþingismann, Stefán Ólafsson prófessor og Tryggva Sigurbjarnarson verkfræðing. Þá tók Jón Sigurðsson, framkvæmdastjóri Járnblendifélagsins, einnig þátt í hluta viðræðnanna. Guðjón Axel Guðjónsson, lögfræðingur í iðnaðarráðuneyti, var ritari viðræðunefndarinnar. Loks tók Gunnar Viðar þátt í þessum viðræðum sem lögfræðilegur ráðgjafi. Eftir þessa fundi var afstaða einstakra hluthafa til stækkunar járnblendiverksmiðjunnar þannig:
—    Af Íslands hálfu var lögð áhersla á stækkun verksmiðjunnar og að sú ákvörðun yrði tekin sem fyrst.
—    Forsvarsmenn Elkem studdu stækkun, en settu jafnframt sem skilyrði fyrir henni að Elkem eignaðist meiri hluta hlutabréfa í Járnblendifélaginu.
—    Sumitomo óskaði ekki eftir því að taka þátt í hlutafjáraukningu sem tengdist stækkuninni. Forsvarsmenn Sumitomo féllust þó á að staðfesta ákvörðun um stækkun og meirihlutaeign Elkem ef breytingar yrðu gerðar á umboðssölusamningi við þá.
—    Ríkið og Elkem voru á einu máli um að stækkunin yrði fjármögnuð með hlutafjáraukningu, t.d. sem næmi 25–30% af heildarfjárfestingunni en að öðru leyti með lánsfé.

4.3     Óháð mat á verðmæti eignarhlutar.
    Í ljósi óska Elkem um meirihlutaeign, og með hliðsjón af því að einhver breyting á eignarhlut þyrfti að koma til í tengslum við hlutafjáraukningu, var ákveðið að ráða virtan alþjóðlegan fjárfestingarbanka, Salomon Brothers International Ltd. í London, til að meta verðmæti hlutabréfa í Íslenska járnblendifélaginu hf. Salomon Brothers er með umsvifamestu ráðgjöf í verkefnum á sviði fyrirtækjamats í heiminum. Fulltrúar bankans hófu störf í byrjun desember 1996 og bráðabirgðaálit þeirra lá fyrir snemma í janúar á þessu ári. Matið var unnið fyrir íslenska ríkið en fulltrúar Elkem og Sumitomo komu sjónarmiðum sínum á framfæri við framkvæmd matsins. Athugun Salomon Brothers byggðist að verulegu leyti á framreiknuðu greiðslustreymi og þar með tekjuvirðisaðferð miðað við nokkrar mismunandi forsendur. Enn fremur hafði bankinn hliðsjón af markaðsvirði tveggja norrænna fyrirtækja á þessu sviði, þ.e. Elkem og Fesil í Noregi, sem bæði eru skráð á verðbréfaþingi í Ósló. Niðurstaðan var að verðmæti hlutafjár í félaginu væri á bilinu 225–250 milljónir norskra króna eða um 2.340–2.650 milljónir íslenskra króna. Þetta verðmæti miðaðist við verðmæti félagsins í byrjun árs 1997 áður en greiðsla arðs fyrir árið 1996 færi fram. Hagnaður félagsins á síðasta ári nam rúmum 600 milljónum íslenskra króna. Miðað við arðgreiðslu að fjárhæð 35 milljónir norskra króna eða 364 milljónir íslenskra króna yrði verðmæti hlutfjár 190–215 milljónir norskra króna eða um 1.980–2.240 milljónir íslenskra króna. Verðmætamatið tekur tillit til þess að hér er um mjög áhættusaman rekstur að ræða og er skemmst að minnast að á árinu 1992 lá við gjaldþroti félagsins.
    Rétt var talið að fá sjálfstætt mat íslenskra verðbréfafyrirtækja á verðmæti hlutafjár í Íslenska járnblendifélaginu hf. Var leitað til Kaupþings hf. og fyrirtækjasviðs Íslandsbanka hf. til að veita slíka umsögn um matsverð Salomon Brothers.
    Umsögn Kaupþings hf. byggðist aðallega á tveimur aðferðum, annars vegar núvirðingu á áætluðu frjálsu sjóðstreymi félagsins næstu 20 ár, sem grundvallaðist að mestu leyti á gögnum frá fyrirtækinu og áætlunum ýmissa fagaðila um verðþróun á járnblendi. Hins vegar var beitt samanburði á lykiltölum úr rekstri og efnahag Íslenska járnblendifélagsins hf. við félag í sömu iðngrein með þekkt markaðsvirði, svo sem Fesil A/S í Noregi. Niðurstaða þeirrar umsagnar var að verðmæti hlutafjár væri á bilinu 250–290 milljónir norskra króna eða 2.600–3.000 milljónir íslenskra króna.
    Umsögn Íslandsbanka hf. byggðist á sömu aðferðum. Niðurstaða fyrirtækisins var að verðmæti hlutafjár væri á bilinu 255–280 milljónir norskra króna eða 2.650–2.900 milljónir íslenskra króna.
    Rétt er að geta þess að Kaupþing hf. var fengið til að meta verðmæti hlutafjár Íslenska járnblendifélagsins hf. miðað við að ekki yrði af stækkun verksmiðjunnar. Niðurstaðan var að án stækkunar væri verðmæti hlutafjár á bilinu 180–220 milljónir norskra króna eða um 1.870–2.300 milljónir íslenskra króna.
    Þegar horft er til niðurstaðna verðmætamats miðað við að ofn III verði byggður annars vegar og miðað við áframhaldandi rekstur verksmiðjunnar með tveimur ofnum hins vegar, sést að verðmæti verksmiðjunnar eykst umtalsvert. Stækkun verksmiðjunnar var því mikið hagsmunamál fyrir alla eigendur. Ljóst var að ekki gæti orðið af stækkun verksmiðjunnar nema um það næðist samkomulag milli allra eigenda vegna reglna um breytingar á markaðssamningi og ýmissa minnihlutaréttinda í félaginu. Var því kapp lagt á að ná heildarsamkomulagi um málið.

4.4     Meginefni viðræðna 8. og 9. janúar 1997.
    Af Íslands hálfu voru lagðar fram á fundi 8. og 9. janúar sl. tillögur um framkvæmd stækkunar á verksmiðju Íslenska járnblendifélagsins hf. Meginefni tillagnanna var að nýir hlutir í Járnblendifélaginu yrðu gefnir út miðað við markaðsverð heildarhlutabréfa að fjárhæð 2.340 milljónir króna. Gert var ráð fyrir að áskrift nýrra hluta yrði lokið fyrir lok janúarmánaðar 1997 á áætluðu markaðsverði, að frádreginni arðgreiðslu fyrir árið 1996. Með þessari hlutafjáraukningu hefði eignarhlutdeild aðila orðið þannig: Elkem 45% að nafnverði, ríkissjóður 45%, en Sumitomo 10%. Hlutur ríkisins í hlutafjáraukningunni yrði um fjórðungur af nýjum hlutum, en hlutur Elkem þrír fjórðu. Samhliða skráningu fyrir nýjum hlutum var reiknað með að ríkisstjórnin seldi 20% af hlutafé í Járnblendifélaginu með beinni sölu til innlendra fjárfesta. Í framhaldi af slíkri sölu til íslenskra fjárfesta hefði eignaraðild Elkem orðið 45%, ríkissjóðs 25%, íslenskra fjárfesta 20% og Sumitomo 10%.
    Samhliða ofangreindum breytingum var gert ráð fyrir að aðilarnir kæmu sér saman um framkvæmdaáætlun varðandi fyrirhugaðan fjórða bræðsluofn (ofn IV). Ef endanleg ákvörðun yrði tekin um að auka framleiðslugetu verksmiðjunnar um önnur 40.000 tonn á ári, með ofni IV fyrir 1. júlí 1998, fengi Elkem kauprétt á 15% heildarhlut ríkisins í Íslenska járnblendifélaginu hf. Sumitomo öðlaðist einnig kauprétt á 3% af eftirstandandi heildarhlut ríkisins í félaginu.
    Samkvæmt framangreindum tillögum var einnig gert ráð fyrir hugsanlegum fimmta ofni og að ef út í smíði hans yrði farið öðlaðist Elkem kauprétt að þeim hlutum ríkissjóðs sem eftir væru (7 eða 10%). Ef Elkem nýtti sér rétt sinn ættu íslenskir fjárfestar rétt á að fá hluti sína innleysta.
    Loks var gert ráð fyrir að félagið yrði skráð á Verðbréfaþingi Íslands eigi síðar en 1. janúar 2003.

4.5     Samningaviðræðum slitið.
    Á fundi í Noregi föstudaginn 28. febrúar sl. var gerð úrslitatilraun til að ná sáttum. Svo sem fram kemur hér að framan höfðu aðilar rætt um verðmæti hlutabréfa í verksmiðjunni er miðaðist við 2.340 milljónir króna en út frá ólíkum forsendum. Ágreiningur stóð einkum um tvö meginatriði, hversu mikinn arð skyldi greiða út fyrir árið 1996 og hvaða verð skyldi leggja til grundvallar ef Elkem nýtti sér kauprétt að hlutum síðar til að öðlast meiri hluta í félaginu. Hvað síðara atriðið varðar var af Íslands hálfu gerð krafa um að verðmætið yrði metið þegar þar að kæmi á meðan Elkem vildi halda sig við sama verð og lagt yrði til grundvallar við upphaflega hlutafjáraukningu, þ.e. 2.340 milljónir króna fyrir arðgreiðslu eða 1.976 milljónir króna eftir greiðslu arðs að fjárhæð 364 milljónir króna. Varð fljótlega ljóst á fundinum að aðilar gætu ekki náð samkomulagi um þennan ágreining og þegar engar tillögur komu frá forsvarsmönnum Elkem varð ljóst að ekki næðist samkomulag um stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf. á grundvelli þessara hugmynda. Var viðræðum því slitið.
    Í ljósi þessarar niðurstöðu tilkynnti Járnblendifélagið Landsvirkjun með bréfi 7. mars sl. að þar sem eigendur hefðu ekki náð samkomulagi um stækkun verksmiðjunnar treysti félagið sér ekki til þess að nýta sér kauprétt sinn er tengdist ofni III. Beiðni Elkem um að Járnblendifélagið óskaði enn eftir framlengingu á fresti Landsvirkjunar vegna raforkukaupanna var hafnað.

4.6     Samningaviðræður hefjast að nýju.
    Helgina 8.–9. mars áttu sér stað óformlegar þreifingar milli samningamanna ríkisins og Elkem sem leiddu til þess að ákveðið var að taka upp formlegar viðræður á nýjan leik. Hófust þær viðræður mánudaginn 10. mars og lauk þeim með undirritun samninga að kvöldi miðvikudagsins 12. mars. Sú grundvallarbreyting sem gerði samninga mögulega fólst í því að Elkem var gert kleift að eignast meiri hluta í félaginu strax þannig að ekki þurfti að koma til frekara verðmats síðar. Heildarverð á hlutabréfum félagsins var jafnframt hækkað og miðað við 2.548 milljónir króna í stað 2.340 milljóna áður. Þá varð að samkomulagi að arðgreiðslur fyrir árið 1996 yrðu að fjárhæð 364 milljónir króna.
    Jafnframt náðist samkomulag um nokkur mikilvæg rekstraratriði, m.a.:
—    að rannsóknar- og þróunarstarf verði fest í sessi og eflt,
—    að óháður mælikvarði sem byggist á viðskiptum milli óháðra aðila eigi við um öll viðskipti félagsins,
—    að hver hluthafi hafi rétt til að skipa óháðan löggiltan endurskoðanda til að yfirfara slík viðskipti,
—    að fyrirtækið verði rekið sem sjálfstæð rekstrareining og
—    að félagið verði skráð á Verðbréfaþingi Íslands.

5.         Helstu atriði samninga um útgáfu nýrra hluta og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf.
5.1     Yfirlit.
    Samningarnir sem undirritaðir voru 12. mars sl. fela í sér nokkra löggerninga og eru þeir helstu sem hér segir:
—    Samningur varðandi útgáfu hlutabréfa og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf. milli hluthafa (Agreement relating to the issue of shares and expansion of Icelandic Alloys Ltd.).
—    Breyting á aðalsamningi (Master Agreement) milli hluthafa frá 13. september 1984.
—    Samningur um breytingar á samþykktum Íslenska járnblendifélagsins hf.
—    Breyting á umboðssölusamningi milli Sumitomo, Elkem og Íslenska járnblendifélagsins hf.
—    Sameiginlegt minnisblað Íslenska járnblendifélagsins hf., hluthafa þess og Landsvirkjunar um sameiginlegan áhuga á eflingu orkufreks iðnaðar á Íslandi.
    Frumvarp þetta snertir einungis þann þátt laganna sem snýr að eign ríkisins á meiri hluta í Járnblendifélaginu. Jafnframt er leitað heimildar til sölu á eignarhluta ríkisins á almennum markaði. Aðrar breytingar sem verða á samstarfinu kalla ekki á lagabreytingar en sérstaklega skal tekið fram að eldri samningar og gildandi lög um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði gera ráð fyrir að verksmiðjan stækki án þess að lagabreytingu þurfi til.

5.2    Samningur varðandi útgáfu hlutabréfa og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf.
    Samningur þessi hefur að geyma ákvæði um það sem nafn hans gefur til kynna. Einstakar greinar samningsins fjalla um eftirfarandi:
    Í 1. gr. er staðfest að hluthafar séu sammála um að stækka verksmiðjuna í því skyni að styrkja horfur og fjárhagslega afkomu Járnblendifélagsins þegar til lengri tíma er litið. Í ákvæðinu er því síðan lýst yfir að verksmiðjan skuli stækkuð með ofni III og jafnframt skuli stjórn félagsins kanna grundvöllinn fyrir frekari stækkun.
    Í 2. gr. eru ákvæði um hækkun hlutafjár sem Elkem greiðir að fullu. Með þessu breytast eignarhlutföll í verksmiðjunni á þann hátt að eftir hækkunina mun Elkem eiga 51% hlut, íslenska ríkið 38,5% og Sumitomo 10,5%. Hluthafarnir komast með þessu ákvæði að samkomulagi um að meta verðmæti alls hlutafjár í verksmiðjunni á 2.548 milljónir króna fyrir úthlutun arðs fyrir árið 1996. Þessu næst er mælt fyrir um að arður fyrir árið 1996 skuli nema 364 milljónum króna. Nafnverð hlutafjárhækkunarinnar er ákveðið 423,9 milljónir króna en fjárhæð sú sem Elkem greiðir fyrir þann hlut er 932,5 milljónir króna sem jafngildir 2,2-földu nafnverði hlutabréfanna. Loks er mælt fyrir um að ný stjórn skuli kjörin og er gert ráð fyrir að Elkem fái fjóra menn í stjórn, ríkið tvo og Sumitomo haldi einum stjórnarmanni.
    Í 3. gr. samningsins er kveðið á um nýtingu á ofni III en samkvæmt greininni er heimilt að telja hann með að fullu við útreikninga á því magni sem Elkem hefur skuldbundið sig til að taka inn í sölukerfi sitt frá Járnblendifélaginu. Kemur þessi nýting í stað þess að ofninn komi inn smám saman, eða á fjórum árum, svo sem kveðið er á um í markaðssamningi milli þessara tveggja aðila. Fyrir þetta greiðir Járnblendifélagið þóknun til Elkem sem nemur alls 156 milljónum króna sem verður greidd á árunum 2000–2002.
    Í 4. gr. er fjallað um mögulega stækkun með því að bæta ofni IV við verksmiðjuna en Elkem mun bera ábyrgðina á þeirri ákvarðanatöku. Hafa aðrir hluthafar skuldbundið sig til að fylgja áliti Elkem í því efni. Sérstaklega er þó tekið fram að þetta feli ekki í sér að hluthafar séu skuldbundnir til að leggja frekara hlutafé til félagsins af þessum sökum. Ef frekari stækkun er ákveðin fyrir 1. júlí 1999 hefur Elkem rétt til að kaupa 9% hlut frá ríkinu á verði sem jafngildir 2,5-földu nafnverði eða á alls 317,9 milljónir króna. Sumitomo hefur jafnframt rétt til að kaupa 3% af ríkinu með sömu skilmálum. Jafngildir þetta því að mat á heildarhlutafé félagsins við stækkun verði um 3,6 milljarðar króna.
    Í 5. gr. er fjallað um skráningu Járnblendifélagsins á Verðbréfaþingi Íslands. Með ákvæðinu er samið um að hluthafar og félagið geri sitt besta til að af skráningu geti orðið svo fljótt sem hentugt þykir. Íslenska ríkið hefur rétt til að selja hluta af eign sinni með almennu útboði. Elkem og Sumitomo samþykkja að auka ekki hlutafjáreign sína umfram það sem ákveðið er með samningnum í allt að níu mánuði eftir skráningu. Ástæðan fyrir þessu ákvæði er að rétt þykir að gefa fjárfestum kost á að eiga viðskipti með bréfin án afskipta jafn stórra aðila og Elkem og Sumitomo eru á íslenskum markaði. Tekið er fram í þessari grein að íslenska ríkið verði að halda eftir nægilega stórum hluta til að efna skyldur sínar samkvæmt kaupréttarákvæðinu í 4. gr. samningsins.
    Í 6. gr. er kveðið á um þá fyrirvara sem gerðir voru af hálfu aðila og eru forsenda fyrir gildistöku samningsins, sem hér segir:
—    að sameiginlegt minnisblað hluthafa, Járnblendifélagsins og Landsvirkjunar sé undirritað á sama tíma og samningurinn sjálfur,
—    að breytingar séu gerðar á sölusamningnum milli Járnblendifélagsins, Elkem og Sumitomo,
—    að viðaukar um breytingar á aðalsamningi og breytingar á samþykktum séu undirritaðar og
—    að samþykki stjórnar Elkem og Sumitomo fáist, sem og samþykki ríkisstjórnar.
    Jafnframt er ljóst að samþykki Alþingis þarf að liggja fyrir til að unnt sé að framkvæma samninginn þrátt fyrir að ekki sé um greiðslur af hálfu ríkisins að ræða.
    Í 7. gr. er kveðið á um að aðilum sé óheimilt að framselja samninginn til þriðja aðila án samþykkis annarra hluthafa.
    Í 8. gr. er fjallað um hugtök og samband við fyrri samninga. Er þar miðað við að hugtök hafi sömu merkingu og í gildandi aðalsamningi aðilanna nema annað sé ljóst af ákvæðum samningsins. Þá er mælt svo fyrir að ef ákvæði þessa samnings eru ósamþýðanleg fyrri samningum eða samþykktum félagsins skuli ákvæði þessa samnings gilda framar. Sama regla gildir ef um leiðbeinandi lagareglur er að ræða sem vikið er frá með samningnum.
    Í 9. gr. er mælt fyrir um að samningurinn skuli fara eftir íslenskum lögum og vera túlkaður í samræmi við þau. Hins vegar er mælt svo fyrir að ef deilur kunni að rísa vegna samningsins geti hver deiluaðili skotið málinu til gerðardóms í Stokkhólmi er skuli starfa samkvæmt reglum Verslunarráðs Stokkhólms. Þá er gert ráð fyrir að gerðardómsmeðferðin fari fram á ensku.

5.3     Breytingar á aðalsamningi.
    Hluthafar undirrituðu jafnframt fyrsta viðauka við aðalsamning aðila um Íslenska járnblendifélagið hf., en þar er fjallað um þær breytingar sem gera þarf á aðalsamningi aðilanna. Breytingin á aðalsamningnum er viðauki I við þann samning sem lýst er í kaflanum hér á undan.
    Í 1. gr. segir að nýrri grein (21) verði bætt við 1. gr. aðalsamningsins og er þar um að ræða skilgreiningu á hinum nýja samningi.
    Í 2. gr. segir að grein 2 (4) í aðalsamningi skuli breytt á þann hátt að stjórn Íslenska járnblendifélagsins hf. skuli samanstanda af sjö stjórnarmönnum, sem kosnir eru hlutfallskosningu af hluthöfum í samræmi við hlutfjáreign þeirra, auk sjö varamanna.
    Enn fremur segir að hluthafi sem á meira en 50% hlut í Íslenska járnblendifélaginu hf. geti kosið fjóra stjórnarmenn og fjóra varamenn. Einnig segir að hver núverandi hluthafi sem á meira en 10% hlut í Íslenska járnblendifélaginu hf. geti kosið einn stjórnarmann og einn varamann. Hafa ber í huga að hér er um samkomulag núverandi hluthafa að ræða en samkvæmt samþykktum félagsins eins og þær verða eftir breytingu verða ekki neinar hömlur á viðskiptum með hlutabréf. Er þessi skipan mála samþýðanleg reglum sem gilda um skráningu hlutabréfa á Verðbréfaþingi Íslands.
    Í grein 2.2 og 2.3 segir að greinar 2 (6) og 2 (7) í aðalsamningi skuli felldar brott, en grein 2 (6) kveður á um að stjórn félagsins skuli samþykkja, fyrir fram og samhljóða, allar eignabreytingar í félaginu. Grein 2 (7) geymir fyrirmæli um kaupskyldu ríkisins á hlut Elkem og Sumitomo að liðnum 15 árum frá því að starfsemi verksmiðjunnar hófst.
    Í grein 2.4 kemur fram að grein 2 (8) í aðalsamningi skuli breytt í heild þannig að hluthafi sem vill framselja hluti sína í Íslenska járnblendifélaginu hf., í heild eða að hluta til þriðja aðila (sem ekki er hluthafi), skuli tilkynna það hluthöfum með bréfi eða símbréfi. Í bréfinu skal getið hver skilyrði framsalsins eru.
    Hluthafar hafa síðan 30 daga frá fyrsta virkum degi eftir móttöku til að tilkynna viðkomandi hluthafa um þá ætlun sína að nýta sér forkaupsrétt sinn.
    Hluthafi sem kýs að nýta forkaupsrétt sinn skal ganga frá kaupum á hlutunum á grundvelli sömu skilyrða og í kauptilboði innan 60 daga, talið frá þeim degi sem tilkynning var send um að hann hyggðist nýta forkaupsrétt sinn.
    Kjósi aðrir hluthafar á hinn bóginn ekki að nýta forkaupsrétt sinn getur hluthafi gengið frá sölu hlutanna til væntanlegs kaupanda innan 60 daga frá tilkynningu um tilboð, með sömu skilyrðum og tilgreind voru í tilkynningunni. Að öðrum kosti verður að endurnýja tilboð til annarra hluthafa í samræmi við ofangreint.
    Ef fleiri en einn hluthafi ákveða að nýta forkaupsrétt á hlutum skal kaupunum skipt milli hluthafanna í réttum hlutföllum við hlutafjáreign þeirra.
    Í grein 2.5 segir að grein 2 (9) í aðalsamningi skuli breytt í heild sinni þannig að þrátt fyrir ákvæði greinar 2 (8) í aðalsamningi skuli hver hluthafi hafa rétt til að framselja hluti sína til eigin dótturfyrirtækja og úr hendi þeirra til upprunalegs hluthafa, en þó með því skilyrði að sérhver framsalshafi afhendi stjórn Íslenska járnblendifélagsins hf. skriflegt samþykki sitt við ákvæðum og skilmálum aðalsamnings, markaðssamnings, umboðssamnings og tæknisamnings, eftir því sem við getur átt.
    Enn fremur skulu ákvæði greinar 2 (8) ekki eiga við framsal samkvæmt greinum 5.2 og 5.3 samningsins varðandi útgáfu hlutabréfa og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf. en í þeim greinum er fjallað um sölu ríkisins á hlutum áður en af skráningu á Verðbréfaþingi Íslands verður og síðan eftirleiðis með sölu á þinginu. Er þessi háttur hafður á til að ákvæðin verði samþýðanleg ákvæðum laga og reglna Verðbréfaþingsins um skilyrði fyrir skráningu hlutabréfa, en þar er einkum lagt bann við hvers konar hömlum á viðskipti með skráð hlutabréf.
    Í 3. gr. samningsins er kveðið á um að grein 4 (2) í aðalsamningi skuli felld brott.
    Í 4. gr. samningsins segir að grein 6 (3) í aðalsamningi skuli breytt í heild sinni á þann veg að hluthafar samþykki að Íslenska járnblendifélagið hf. skuli rekið sem sjálfstæð hagnaðareining og að allar greiðslur félagsins skuli umsamdar á grundvelli hlutlægra reglna um viðskipti sem gilda um sams konar fyrirtæki og Íslenska járnblendifélagið hf. Slíkar reglur skuli endurspegla hlutlæg viðmið byggð á viðskiptum milli óskyldra aðila og gildandi skilyrðum í alþjóðaviðskiptum milli fyrirtækja sem ekki tengjast hvort öðru.
    Að því leyti sem frekari reglur eru nauðsynlegar til að ákvarða hvort ákveðnar greiðslur séu byggðar á hlutlægum reglum um viðskipti milli óskyldra aðila samkvæmt þessar grein, skulu gilda reglur OECD um Transfer Pricing Guidelines.
    Hver hluthafa skal hafa rétt til að láta sjálfstæðan endurskoðanda yfirfara og staðfesta að greiðslur sem vitnað er til í þessari grein byggist raunverulega á hlutlægum reglum um viðskipti milli óskyldra aðila. Íslenska járnblendifélagið hf., Elkem og Sumitomo skuli veita óháða endurskoðandanum frekari upplýsingar um hverja greiðslu og verðútreikninga í því sambandi eftir því sem þurfa þykir.
    Íslenska járnblendifélagið hf. skal starfrækt með bestu hagsmuni hluthafa þess, starfsmanna og hins íslenska þjóðfélags fyrir augum.
    Í grein 4.2 segir að við 6. gr. aðalsamnings bætist ný málsgrein, 5, þar sem segir að hluthafar viðurkenni mikilvægi tækni- og rekstrarþróunar sem unnið hefur verið að af hálfu starfsfólks Íslenska járnblendifélagsins hf. og í samvinnu við íslenskar rannsóknarstofnanir.
    Hluthafarnir munu tryggja að stefna Íslenska járnblendifélagsins hf. verði áfram að reka félagið með áherslu á virka rekstrar- og tækniþróun til að tryggja að félagið verði áfram í fararbroddi hvað varðar rekstur og tæknilega færni á sínu sviði.
    Í 5. gr. er kveðið á um að réttindi og skyldur aðila samkvæmt þessum viðauka megi ekki framselja nema að fyrir fram fengnu skriflegu samþykki allra hinna aðilanna.
    Í 6. gr. segir að ef annað leiði ekki af samningnum skuli hugtök sem notuð eru í þessum viðauka 1 hafa sömu merkingu og þeim eru gefin í aðalsamningi. Skuldbindingar samkvæmt þessum viðauka skulu hafa sama gildi og svipaðar skuldbindingar samkvæmt aðalsamningi. Ákvæði aðalsamnings um óviðráðanleg öfl, vanefndir og galla, lög þau sem fara skal eftir, úrlausn ágreiningsmála og viðurkenndan texta skulu gilda um þennan viðauka. Þrátt fyrir það skulu ákvæði 9. gr. samnings varðandi útgáfu hlutabréfa og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf. gilda um úrlausn ágreiningsmála að því leyti sem framkvæmd þessa viðauka tengist framkvæmd eða túlkun samnings varðandi útgáfu hlutabréfa og stækkun Íslenska járnblendifélagsins hf.

5.4     Breytingar á samþykktum Íslenska járnblendifélagsins hf.
    Ekki þykir þörf að tíunda breytingar á samþykktum félagsins hér en þær leiðir af þeim samningum sem að framan er lýst og koma ekki til fyrr en á næsta aðalfundi félagsins.

5.5     Breytingar á umboðssölusamningi.
    Eins og áður er getið er með breytingum á þessum samningi einkum verið að taka tillit til þess mikla mismunar sem er á verðlagi á kísiljárni í Japan annars vegar og Vestur-Evrópu og Bandaríkjunum hins vegar. Mismunur þessi stafar einkum af því að Evrópa og Bandaríkin hafa brugðist við miklu framboði af ódýru kísiljárni, einkum frá Kína, Sovétríkjunum fyrrverandi og Suður-Ameríku, með því að setja undirboðstolla á kísiljárn. Japan hefur ekki gripið til sambærilegra aðgerða og því er mikill verðmunur á þessum mörkuðum. Sumitomo hefur um talsverðan tíma liðið fyrir þennan verðmun og er með breytingunum verið að koma til móts við þarfir þeirra til að tryggja að sama markaðshlutdeild haldist og unnt sé að sinna þörfum fastra viðskiptavina þar í landi.

5.6     Sameiginlegt minnisblað um hugsanlega aukna orkusölu.
    Að lokum skal getið hér sameiginlegs minnisblaðs (Joint Memorandum) sem er undirritað af Landsvirkjun, Járnblendifélaginu og hluthöfum þess. Þar lýsa þessir aðilar yfir sameiginlegum hagsmunum af frekari orkusölu til félagsins. Minnisblað þetta tekur til þess möguleika að verksmiðja Járnblendifélagsins verði stækkuð umfram þá stækkun sem nú hefur verið tekin ákvörðun um. Í minnisblaðinu er gert ráð fyrir möguleika á fjórða ofni og hugsanlega fimmta ofni í framtíðinni.

6.     Elkem ASA.
    Þar sem Elkem verður nú meirihlutaaðili að rekstri Íslenska járnblendifélagsins hf. er rétt að gera stuttlega grein fyrir fyrirtækinu.
    Elkem ASA er norskt almenningshlutafélag og eru hluthafar um 14.000. Markaðsvirði hlutafjár nam þann 12. mars sl. 5.888 milljónum norskra króna eða u.þ.b. 60 milljörðum íslenskra króna. Félagið er skráð á verðbréfamarkaði í Ósló og Frankfurt. Markaðsvirði hluta hefur farið hækkandi á liðnum tólf mánuðum eða úr rúmum 77 norskum krónum á hlut í 122 norskar krónur á hlut. Elkem stundar vinnslu og sölu á ýmsum málmum. Elkem á, eitt sér eða í samvinnu við aðra, 25 félög og verksmiðjur í Evrópu auk Norður- og Suður-Ameríku. Auk þess hefur félagið söluskrifstofur víða um heim. Starfsmenn þess eru um 5.300.
    Helstu niðurstöðutölur rekstrar- og efnahagsreiknings áranna 1994–96 eru þessar (fjárhæðir í milljónum norskra króna):

1996

1995

1994

9.320 8.719
8.185 8.247
285 179
850 293

8.170 8.070
4.964 5.377
3.206 2.693